Alyaska tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Birinchi koʻchmanchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika aholisi Alyaska hududidan oʻtdi, bu uch bosqichda sodir boʻldi: amerikaliklar, Na-Dene (Tlingit) va Eskimoslar. Eskimoslar va tegishli aleutlar arxeologik jihatdan miloddan avvalgi 3-ming yillikda qayd etilgan. Miloddan avvalgi e. (Paleo-Eskimos), ularning ajdodlari arxeologik Eski Bering dengizi madaniyatini va Tule madaniyatini yaratdilar.

Alyaska shtatidagi Sevard yarim orolida, Keyp Espenberg hududida, „Qalqib chiquvchi kit“ (Koʻtarilgan kit) joyida 1000 yillik bronza va temir buyumlar topilgan, bu Sharqiy Osiyoliklarning aloqalarini koʻrsatadi. Amerika (Alyaska) bilan[1][2][3].

Arktik togʻ tizmasi yaqinidagi Punyik burni burnida, Kaiyak koʻlida (Kaiyak uyi) va Alyaskadagi Kinyiksugvikda (Kinyiksugvik) Venetsiyadan Yevroosiyo va Bering boʻgʻozi orqali Amerikaga kelgan IIa40 tipidagi firuza boncuklar topilgan. Kristofer Kolumbning sayohatidan oʻn yillar oldin — 1440-1480 yillar orasida. Boncuklarni etkazib beruvchilar chukchi yoki boshqa Sibir xalqlarining vakillari boʻlishi mumkin, ular ularni kit yogʻi, bugʻu terilari evaziga sotgan[4][5].

Jorj Bak . „Keyp Barrouga ekspeditsiya“. 1821-yil

Taxminlarga koʻra, Alyaska qirgʻoqlarini birinchi boʻlib koʻrgan yevropaliklar 1648-yilda Bering boʻgʻozi boʻylab birinchi boʻlib Sovuq dengizdan Issiq dengizgacha suzib oʻtgan Semyon Dejnev ekspeditsiyasi aʼzolari boʻlgan[6].

Bundan tashqari, XVII asrda Amerikaga tashrif buyurgan ruslar haqida parcha- parcha maʼlumotlar mavjud[7].

1732-yil 21-avgustda Alyaskaga birinchi boʻlgan yevropaliklar 1729-1735 yillarda A. F. Shestakov va D. I. Pavlutskiylar ekspeditsiyasi chogʻida geodezik M. S. Gvozdev va navigator I. Fedorov qoʻmondonligidagi " Sent-Gabriel „ qayiq jamoasi aʼzolari boʻlgan[8]. Gvozdev ekspeditsiyasi Uels shahzodasi Keyp hududini mustahkamladi.

1745-yilda rus sanoatchilari Nevodchikov „Sankt-Peterburg“ kemasida. Evdokim“ Aleut orolining qirgʻogʻiga qadam qoʻydi Attu, u yerda aleutlar bilan toʻqnashuv boʻlgan (1760-yilda yana bir rus kemasi „Sent-Yohanno suvga choʻmdiruvchi“ orolga tashrif buyurgan). 1753-yilda rus sanoatchilari Adak oroliga, 1756-yilda Tanaga oroliga qoʻndi. 1758-yilda "St. Julian navigator va rahbar Stepan Glotov boshchiligida Aleut tizmasining Tulki orollari guruhidan Umnak oroliga etib bordi. Sanoatchilar uch yil davomida Umnak va qoʻshni yirik Unalaska orolida baliq ovlash va mahalliy aholi bilan savdo qilishgan.

1774-yildan ispanlar Amerikaning shimoli-gʻarbiy qirgʻoqlariga suzib keta boshladilar.

1778-yilda Jeyms Kuk, 1779-yilda esa Fransisko Morell tomonidan Alyaska qirgʻoqlariga ekspeditsiya uyushtirildi.

Rossiya Amerikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1802-yil uchun Shimoliy Amerikadagi Rossiya dengiz kashfiyotlari xaritasi
„Arktika dengizi va Sharqiy okean xaritasi“, 1844-yilda Rossiya imperiyasining dengiz vazirligining gidrografik boshqarmasi tomonidan Rossiya Amerikasining batafsil tasviri bilan tuzilgan.

1763-1765 yillarda Aleut orollarida mahalliy aholi qoʻzgʻoloni boʻlib, rus sanoatchilari tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi. 1772-yilda Aleutian Unalashkada birinchi rus savdo shaharchasi tashkil etilgan. 1784-yilning yozida G. I. Shelixov (1747—1795) boshchiligidagi ekspeditsiya Aleut orollariga tushdi va 14-avgustda ruslarning Kodiak posyolkasiga asos soldi[9]. 1791-yilda Fort St. Nikolay 1792-1793 yillarda sanoatchi Vasiliy Ivanovning ekspeditsiyasi Yukon daryosi sohillariga yetib keldi[10].

1794-yil sentabrda Kodiak oroliga Arximandrit Yoasaf (1799-yil 10-apreldan Kodiak yepiskopi) boshchiligidagi Valaam va Konevskiy monastirlari va Aleksandr Nevskiy Lavrasining 8 nafar rohiblaridan iborat pravoslav missiyasi keldi[11]. Kelgach, missionerlar darhol maʼbad qurishni va butparastlarni pravoslav eʼtiqodiga oʻtkazishni boshladilar[12]. 1816-yildan beri Alyaskada turmushga chiqqan ruhoniylar ham xizmat qilgan. Pravoslav missionerlari Rossiya Amerikasining rivojlanishiga katta hissa qoʻshdilar[13].

1799-yil 9-iyuldan 1867-yil 18-oktyabrgacha Alyaska unga tutash orollar bilan Rossiya-Amerika kompaniyasining nazorati ostida edi. A. A. Baranov Alyaskaning birinchi gubernatori boʻldi. Baranov hukmronligi yillarida Alyaskadagi rus mulklarining chegaralari sezilarli darajada kengayib, yangi rus aholi punktlari paydo boʻldi. Kenay va Chugatskiy koʻrfazida redutlar paydo boʻldi. Yakutat koʻrfazida Novorossiysk qurilishi boshlandi. 1796-yilda ruslar Amerika qirgʻoqlari boʻylab janubga qarab Sitka oroliga etib kelishdi. Rossiya Amerikasi iqtisodiyotining asosi Aleutlar koʻmagida amalga oshirilgan dengiz hayvonlarini (dengiz otterlari, dengiz sherlari) baliq ovlash edi.

Rossiya Amerika bayrogʻi

Biroq, Alyaska erlarini oʻzlashtirish jarayonida ruslar Tlingit hindularining qattiq qarshiliklariga duch kelishdi. 1802-1805 yillarda rus-hind urushi boshlandi, bu Alyaskani Rossiya uchun himoya qildi, ammo ruslarning Amerikaga chuqur kirib borishini chekladi. Rossiya Amerikasining poytaxti Novo-Arxangelskga koʻchirildi.

Rossiya Britaniyaning Hudsonʼs Bay kompaniyasi bilan toʻqnashdi. Tushunmovchiliklarga yoʻl qoʻymaslik uchun Alyaskaning sharqiy chegarasi 1825-yilda Rossiya va Buyuk Britaniya (hozirgi Alyaska va Britaniya Kolumbiyasi oʻrtasidagi chegara) oʻrtasidagi kelishuvga binoan belgilangan.

Alyaskani sotish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qrim urushi davrida Uzoq Sharqdagi janglar imperiyaning sharqiy erlari va ayniqsa Alyaskaning mutlaq ishonchsizligini koʻrsatdi. Yaqin kelajakda himoya qilish va rivojlantirish mumkin boʻlmagan hududni behuda yoʻqotmaslik uchun uni sotishga qaror qilindi. 1866-yil 16-dekabrda Sankt-Peterburgda Aleksandr II, Buyuk Gertsog Konstantin Nikolaevich, moliya va dengiz floti vazirlari va Rossiyaning Vashingtondagi vakili baron Eduard Andreevich Stekl ishtirok etgan maxsus yigʻilish boʻlib oʻtdi. Barcha ishtirokchilar savdo gʻoyasini maʼqullashdi. Moliya vazirligining taklifiga koʻra, chegara miqdori belgilandi — kamida 5 million dollar oltin. 1866-yil 22-dekabrda Aleksandr II hududning chegarasini tasdiqladi.

1867-yil mart oyida Stekl Vashingtonga keldi va rasmiy ravishda Davlat kotibi Uilyam Syuardga murojaat qildi. Shartnoma imzolanishi 1867-yil 30-martda Vashingtonda boʻlib oʻtdi. 1 519 000 km² maydon 7,2 million dollarga, yaʼni har bir km2 uchun 4,74 dollarga sotilgan.

Alyaska xaridi AQSh hukumati tomonidan hududning ikkinchi yirik xarididir. Fransuz Luiziana birinchi marta 1803-yilda Fransiyadan sotib olingan. Luiziana xaridi AQSh byudjetiga bir oz qimmatroq tushdi — har kvadrat metr uchun taxminan 7 dollar. km. Biroq, bular ancha unumdor va yashash uchun qulay erlar edi, xususan, keng chuqur va kema qatnovi mumkin boʻlgan Missisipi daryosi boʻyidagi hudud va uning irmoqlari Meksika koʻrfazi yaqinidagi Yangi Orlean porti bilan, shuningdek, Buyuk erlar edi. Tekisliklar . Aynan shu erlar 1862-yilgi „ Homestead qonuni“ asosida fermerlar tomonidan oʻzlashtirildi.

AQShning bir qismi sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alyaska konturi Amerika Qoʻshma Shtatlarining kontinental qismiga oʻralgan

1867-yildan boshlab Alyaska AQSH Harbiy Departamenti yurisdiksiyasida boʻlgan va „Alyaska okrugi“ deb nomlangan (inglizcha: Department of Alaska), 1884-1912 yillarda „tuman“ (inglizcha: District of Alaska). 1867-yil 18-oktyabrda Novoarxangelskda AQSh bayrogʻi koʻtarildi, bundan buyon Sitka deb atala boshlandi. General Devis Alyaskaning birinchi amerikalik gubernatori boʻldi. 1869-yilda Alyaskada 200 ga yaqin ruslar, 200 dan ortiq mustamlaka fuqarolari va 1500 dan ortiq kreollar qoldi. Bu odamlarning barchasi rus madaniy anʼanalarining tashuvchilari edi, rus tili mustamlaka fuqarolari uchun ona tili edi va kreollarning aksariyati ikki tilli edi. 1870-yilda Alyaskada 483 rus va 1421-kreol yashagan. 1880-yilda 430 nafar „oqlar“, 1756-yilda kreollar boʻlgan.Ninilchik (Kenay yarim oroli)ning butun aholisi Ikkinchi jahon urushigacha rus tilini tom maʼnoda oʻz ona tili sifatida saqlab qolishgan. Kenay yarim orolining boshqa aholi punktlarida, Alyaska sotilgandan soʻng, rus tili tezda yoʻqoldi. Buning sababi, ushbu qishloqlarning kreol aholisi mahalliy tillarga oʻtgan yoki ingliz tilini oʻrgangan. Alyaska sotilgandan soʻng, kreollar va hatto baʼzi ruslar „tsivilizatsiyalanmagan qabilalar“ deb tasniflangan va 1915-yilgacha, ular huquq boʻyicha amerikalik hindular bilan tenglashtirilgunga qadar bu maqomda qolishgan. Faqat 1934-yilga kelib kreollar AQShning boshqa mahalliy xalqlari qatori Amerika fuqarolari maqomini oldi[14].

Alyaskaning pravoslav aholisining maʼnaviy ehtiyojlarini qondirish uchun 1870-yilda Rus pravoslav cherkovining Aleut yeparxiyasi (hozirda Amerikadagi pravoslav cherkovi tarkibidagi Alyaska yeparxiyasi) tashkil etilgan. 1917-yilgacha yepiskoplar va ruhoniylar Rossiyadan Alyaskaga kelib, ikonalar, kiyim-kechak va cherkov anjomlari, maʼnaviy va liturgik adabiyotlar yubordilar, cherkovlar va maktablarni qurish va taʼmirlash uchun mablagʻ oldilar.[11]

1880-yilda Tlingit hindularining qabilalaridan birining rahbari Kovi ikki qidiruvchini Gastine boʻgʻoziga oqib tushadigan oqimga olib bordi. Jozef Jyunau va Richard Xarris u yerda oltin topib, eng boy oltin konlaridan biri boʻlgan „Oltin oqim“ saytining huquqlarini daʼvo qilishdi. Yaqin atrofda qishloq, soʻngra 1906-yilda Alyaskaning poytaxti boʻlgan Juneau shahri paydo boʻldi. Ketchikan tarixi 1887-yilda birinchi konserva zavodi qurilgan paytdan boshlangan. Mintaqa 1896-yilda Klondayk oltin toʻlqini boshlanishiga qadar sekin rivojlandi. Alyaskada oltin shov-shuvi yillarida ming tonnaga yaqin oltin qazib olindi[15], bu 2021-yil 1-yanvar holatiga koʻra, 61,3 milliard dollarga toʻgʻri keldi.

Oltin konlari bilan Alyaska va Britaniya Kolumbiyasining 1897 yilgi xaritasi

Isitma qidiruvchilar Jorj Karmak, Jim Skukum va Charli Douson 1896-yil 16-avgustda Klondayk daryosiga oqib oʻtadigan Bonanza sohilida oltin topgach, boshlangan. Bu haqidagi xabar tezda Yukon havzasi aholisiga tarqaldi. Biroq, maʼlumot katta yorugʻlikka yetib borishi uchun yana bir yil kerak boʻldi. Oltin 1897-yil iyungacha eksport qilinmadi, navigatsiya ochildi va okean laynerlari Excelsior va Portlend Klondaykdan yuk olib ketdi[16]. Excelsior 1897-yil 17-iyulda San-Fransiskoga taxminan yarim million dollarlik yuk bilan yetib keldi va jamoatchilikning qiziqishini uygʻotdi. Portlendlar uch kundan keyin Sietlga yetib kelganida, ularni olomon kutib oldi. Gazetalarda yarim tonna oltin borligi haqida xabar berilgan edi, ammo bu kamlik edi, chunki kema bir tonnadan ortiq metall[16] tashidi.

1911-yilda 17-avgust Yukon hududida ochilish kuni deb eʼlon qilindi (inglizcha: Discovery Day). Vaqt oʻtishi bilan avgust oyining uchinchi dushanbasi dam olish kuniga aylandi. Asosiy tantanalar Douson shahrida boʻlib oʻtadi[17].

Alyaska hududi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Alyaska bayrogʻi

1912-yilda Alyaska hudud maqomini oldi. 1916-yilda Alyaska aholisi 58 ming kishi edi. odam. Iqtisodiyot mis qazib olish va baliqchilikka asoslangan edi.

1942-yil 3-iyunda yapon samolyotlari Alyaskaning Gollandiya portidagi Gollandiya Harbor dengiz bazasi va Fort-Mearsga hujum qildi. Oʻsha yili yaponlar bir yil davomida Alyaska yaqinidagi bir qator orollarni egallab oldilar: Attu (6-iyun) va Kiska. 1943-yilda u yerda orolning yapon garnizoni va Amerika-Kanada desantlari oʻrtasida qonli Attu jangi boʻlib oʻtdi. Bu jang natijasida har ikki tomondan 3500 askar halok boʻldi.

AQSh davlati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika va Sovet Ittifoqi oʻrtasidagi urushdan keyingi qarama-qarshilik, Sovuq urush yillari Alyaskaning mumkin boʻlgan transpolyar hujumga qarshi qalqon rolini yanada kuchaytirdi va uning choʻl kengliklarining rivojlanishiga hissa qoʻshdi. 1959-yil 3-yanvarda Alyaska shtat deb eʼlon qilindi. 1968-yildan beri turli xil mineral resurslar, ayniqsa Prudxo koʻrfazi atrofida, Point Barrouning janubi-sharqida foydalanilmoqda. 1977-yilda Prudxo koʻrfazidan Valdez portiga neft quvuri yotqizildi. 1989-yilda Exxon Valdez neftining toʻkilishi atrof-muhitning jiddiy ifloslanishiga olib keldi.

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Evidence of Pre-Columbus Trade Found in Alaska House, 2015.
  2. ↑ Evidence of Eurasian metal alloys on the Alaskan coast in prehistory, 2016
  3. ↑ Uchyonie: jiteli Azii znali ob Amerike za stoletiya do Kolumba
  4. ↑ Michael L. Kunz, Robin O. Mills. A Precolumbian Presence of Venetian Glass Trade Beads in Arctic Alaska, 20 January 2021
  5. ↑ Được tìm thấy ở Alaska, những hạt màu xanh này có thể là bằng chứng lâu đời nhất về hàng hóa châu Âu ở Bắc Mỹ (Wayback Machine saytida 2022-01-30 sanasida arxivlangan), 2021-02-07
  6. ↑ Группа авторов. „Предыстория русской Америки (зарождение интереса в России к северо-западному берегу Америки)“,. История Русской Америки (1732—1867). В 3-х тт., 2000 экз. экз, М.: Междунар. отношения, 1997. ISBN 5-7133-0883-9.  (Wayback Machine saytida 2011-06-14 sanasida arxivlangan)
  7. ↑ Sverdlov L. M. Russkoe poselenie na Alyaske v XVII v.? // „Priroda“, 1992. № 4. — S. 67-69.
  8. ↑ Aronov V. N. Patriarx Kamchatskogo morexodstva. // „Voprosi istorii ribnoy promishlennosti Kamchatki“: Istoriko-kraevedcheskiy sb. — Vip. 3. — 2000.
    Vaxrin S. Pokoriteli velikogo okeana. Petropavlovsk-Kamchatskiy: Kamshtat, 1993.
  9. ↑ „Pervie russkie na Alyaske“. 2014-yil 16-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr.
  10. ↑ „Russkie promishlenniki na Alyaske v konse XVIII v. Nachalo deyatelnosti A. A. Baranova“. 2013-yil 16-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr.
  11. ↑ 11,0 11,1 Климент (Капалин), митрополит.. Русская Православная Церковь на Аляске до 1917 года. М.: ОЛМА Медиа Групп, 2009 — 608 bet. ISBN 978-5-373-01618-6. 
  12. ↑ „Кадьяк (Аляска). Первое русское поселение в США (1784)“. 2013-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-iyul 2012-yil.
  13. ↑ Климент (Капалин), митрополит.. Православие на Аляске: ретроспектива развития в 1741-1917 гг, Тверь, 2014. ISBN 978-5-938-21127-8. 
  14. ↑ Russkoe nasledie na Alyaske
  15. ↑ „Bolshoe zoloto Alyaski. Valeriy Nechiporenko. Jurnal Kolumb № 7 (2005)“. 2010-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr.
  16. ↑ 16,0 16,1 Discovery 2009.
  17. ↑ „Discovery Day“. The Canadian Encyclopedia. 2012-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-dekabr 2010-yil.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Alyaska_tarixi&oldid=3976040" dan olindi