Ulugʻbek rasadxonasi: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
ShHamrayev (munozara | hissa)
10 769 edits
Tahrir izohi yoʻq
Qator 1: Qator 1:
{{thr|[[Foydalanuvchi:Visola Tangirova| Visola]]}}[[Fayl:Observatie Ulugbek Museum.JPG|thumb|]]
{{thr|[[Foydalanuvchi:Visola Tangirova| Visola]]}}[[Fayl:Observatie Ulugbek Museum.JPG|thumb|]]
'''Ulugʻbek rasadxonasi''' - [[Samarqand]]dagi [[XV asr|15-asr]] [[meʼmorlik|meʼmorchiligi]]ning nodir namunalaridan biri, koʻhna astronomik kuzatuv muassasasi.
'''Ulugʻbek rasadxonasi''' - [[Samarqand]]dagi [[XV asr|15-asr]] [[meʼmorlik|meʼmorchiligi]]ning nodir namunalaridan biri, koʻhna astronomik kuzatuv muassasasi. 1420-yillarda temuriylar davri astronomi Ulugʻbek tomonidan barpo etilgan. Rasadxonada Al-Koshiy, Ali Qushchi va Ulug'bek kabi musulmon astronomlar ishlagan. Rasadxona 1449-yilda vayron qilingan va 1908-yilda qayta kashf etilgan.


== Tarixi ==
⚫
[[Mirzo Ulugʻbek|Ulugʻbek]] [[farmoyish]]i bilan [[1428]] — [[1429|29]] yilda Koʻhak ([[Choʻponota maqbarasi|Choʻponota]]) tepaligida ulkan [[silindr]] shaklida bunyod etilgan; ayrim [[qoʻlyozma]]lar ("[[Boburnoma]]")ga koʻra, [[balandlik|bal.]] 30,4 m dan iborat 3 qavatli qilib [[qurilish|qurilgan]]. Unda oʻndan ortiq turli astronomik qurilma va [[asbob]]lar bo'lgan. Ulardan eng asosiysi radiusi 40,2 m li qoʻshaloq [[yoy]]dan iborat [[kvadrant]] (yoki [[sekstant]]ga yaqin) qurilma hisoblanadi. Kvadrantning [[janub|jan.]] qismi yer ostida, qolgan qismi [[shimol|shim.]] tomonda yer sathidan 30 m cha balandda joylashgan. Asbob [[aylana]]sida bir gradus yoy 701,85 mm va bir minut yoy 11,53 mm ga toʻgʻri keladi. [[Rasadxona]] [[oʻrta asr]]larda asbob uskunasi jihatdan ham beqiyos boʻlgan. Asbob [[astronomiya]]ning asosiy doimiyliklari — [[ekvator]] va [[ekliptika]] orasidagi burchakni oʻlchash, yillik [[pretsessiya]] doimiysini, [[tropik yil]] davomiyligini va boshqa fundamental astronomik doimiyliklarni aniqlashga imkon bergan. Rasadxonada kichik [[oʻlcham]]li asboblar: [[armillyar sfera]], 2, 4 va 7 [[halqa]]dan iborat oʻlchov asboblari, triangula, [[quyosh soati|quyosh]] hamda yulduz [[soat (asbob)|soat]]lari, [[astrolyabiya|asturlob]] va boshqalar boʻlgan. Bu ilmiy uskunalar yordamida [[Quyosh]], [[Oy (tabiiy yoʻldosh)|Oy]], [[sayyora]]lar va alohida [[yulduz]]lar kuzatilgan. Mirzo Ulugʻbekning eng yirik astronomik [[asar]]i "[[Ziji Koʻragoniy]]" rasadxonada yaratilgan. Uning qurilishi va keyingi ilmiy [[faoliyat]]i Ulugʻbek [[taklif]]i bilan yigʻilgan qator mashhur [[olim]]lar Gʻiyosiddin [[Koshiy]], [[Qozizoda Rumiy]], [[Ali Qushchi]] va boshqalar [[nom]]i bilan bogʻliq.
Rasadxona bunyodkori Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek Amir Temurning nevarasidir. U bobosi vafotidan 11 yil avval, ya'ni, 1394-yilda tug‘ilgan. Shahzodaning ustozlari yozuvchi va faylasuf Orif Ozariy va buyuk matematik Qozizoda Rumiy bo‘lib, keyinchalik rasadxona faoliyatida ularning ham xizmatlari katta. Ulug‘bek bolaligida qobilyatli va matematika faniga qiziqishi baland edi.
1409-yilda Samarqand hukmdori boʻlgan Ulugʻbek ilm-fanni rivojlantirishga harakat qildi va oradan 10 yil oʻtib oʻzining orzusi – rasadxona tashkil etishni amalga oshira boshladi. Ulug‘bek Qozizoda Rumiyni bu katta ishdagi maslahatchisi deb biladi. “Ustoz ko‘magi va yordami bilan, – deb yozadi u, – ilm bayrog‘ini ko‘targan, haqiqat va izlanish yo‘lini ko‘rsatgan buyuk olim Qozizoda Rumiy rasadxona tashkil etishga kirishdi.

Rasadxona o'ziga xos turdagi bino bo'lib, uning qurilishida asosiy rol me'morga emas, balki binoga o'rnatilgan asboblarning joylashuvi va hajmini aniqlagan olimlarga, ya'ni Ulug'bek va Rumiyga tegishli bo'lgan. Aytish kerakki, ular qabul qilgan qarorlar o'sha davr taqozosiga ko'ra dadil qadamlar edi. Qurilish taxminan uch yil davom etdi. 1428—1429-yillarda rasadxona binosi tayyor holga keldi. Asboblarni o'rnatish va moslashtirish boshlandi. Buni Ulug‘bekning iltimosiga ko‘ra, koshonlik astronom va mohir matematik Jamshid al-Koshiy (1373—1430) amalga oshirdi.

Rasadxonaning ilmiy dasturi kamida 30 yilga mo'ljallangan (Saturnning orbital davri). Davlat ishlari Ulug‘bekning rasadxonada uzoq vaqt faoliyat yuritishiga imkon bermadi. Rasadxonaga 60 dan ortiq matematik va astronom taklif qilingan. Rasadxona tashkil etilgandan so'ng unga o'n yil davomida Jamshid al-Koshiy rahbarlik qilgan. Uning vafotidan keyin bu lavozimni yetmish yoshli Qozizoda Rumiy egalladi. Ammo oradan olti yil o‘tib, 1436-yilda Rumiy ham vafot etadi. Shundan so'ng rasadxona boshqaruvi Ali Qushchi qo'liga o'tadi. Samarqand rasadxonasi astronomlar va matematiklarning yangi kashfiyotlar topishda hamkorlik qiladigan maskani bo'lgan.

Sovetlar hukmronligi davrida 1449-yilda Ulug‘bek o‘ldirilganidan so‘ng rasadxona faoliyati to‘xtab, bino diniy aqidaparastlar tomonidan vayron qilingani haqida xato yozilgan. Ulug‘bekdan so‘ng rasadxona uning shogirdi Ali Qushchi rahbarligida yigirma yil faoliyat yuritgan. Faqat 1469-yilda Samarqand hukmdori Abu Said G‘arbiy Eronga qarshi yurishda vafot etgach, olimlar obod Hirotga ko‘cha boshlaydilar. Shunday qilib, Ali Qushchi shogirdlari bilan rasadxonani tashlab, Hirotga koʻchib oʻtishga majbur boʻladi. Hirotda Husayn Boyqaroning vaziri, sharqning atoqli shoiri va temuriylar Xurosonining davlat arbobi Alisher Navoiy<ref>{{Cite web |url=http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Tarich_Rashidi/frametext22.htm |title=Мирза Мухаммад Хайдар Дуглат «Тарихи Рашиди» |access-date=2011-05-03 |archive-date=2016-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161021073856/http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Tarich_Rashidi/frametext22.htm |deadlink=no }}</ref> olimlar, mutafakkirlar, rassomlar, musiqachilar va shoirlarga homiylik va moddiy yordam koʻrsatgan. Tez orada samarqandlik astronom Ali Qushchi Konstantinopolga taklif qilindi. U yerda rasadxona ishlari faoliyatiga doir kitoblar nashr ettiradi. Ulug‘bek rasadxonasida tuzilgan astronomik jadvallar sharqda munosib shuhrat qozongan va uzoq vaqt davomida tengsizligicha qolgan. Yevropada ushbu jadvallar haqida ma'lumotlar birinchi marta 1650-yilda nashr etilgan.

Rasadxonaning boʻsh binosi yana uzoq yillar qad rostlab turgan. XVI asr oxirida Samarqand aholisi rasadxona gʻishtlarini ko'chirib olganlar. Rasadxona arxitekturasining tafsilotlari topilmalari bunga dalildir.
== Qurilishi ==
Ulug‘bek rasadxonasi Nosiriddin at-Tusiy tomonidan ishlab chiqilgan Marog‘a rasadxonasining rejalari asosida qurilgan<ref name=":7">{{Cite journal|last=Juhel|first=Alain|date=2007|title=Prince of Samarqand Stars|journal=The Mathematical Tourist|pages=44–50}}</ref>.
⚫
[[Mirzo Ulugʻbek|Ulugʻbek]] [[farmoyish]]i bilan [[1428]] — [[1429|29]] yilda Koʻhak ([[Choʻponota maqbarasi|Choʻponota]]) tepaligida ulkan [[silindr]] shaklida bunyod etilgan; ayrim [[qoʻlyozma]]lar ("[[Boburnoma]]")ga koʻra, [[balandlik|bal.]] 30,4 m dan iborat 3 qavatli qilib [[qurilish|qurilgan]]. Unda oʻndan ortiq turli astronomik qurilma va [[asbob]]lar bo'lgan. Ulardan eng asosiysi radiusi 40,2 m li qoʻshaloq [[yoy]]dan iborat [[kvadrant]] (yoki [[sekstant]]ga yaqin) qurilma hisoblanadi. Kvadrantning [[janub|jan.]] qismi yer ostida, qolgan qismi [[shimol|shim.]] tomonda yer sathidan 30 m cha balandda joylashgan. Asbob [[aylana]]sida bir gradus yoy 701,85&nbsp;mm va bir minut yoy 11,53&nbsp;mm ga toʻgʻri keladi. Ushbu qurilma juda ko'p qirrali edi. U ufqdan quyoshni, yulduz balandligini va boshqa sayyoralarni aniq o'lchashi mumkin edi. Yilning davomiyligi, sayyoralar davri va tutilishlar ushbu qurilma bilan o'lchandi. Ulug'bekning sayyoralar o'lchovlari bugungi o'lchov bilan chambarchas bog'liq bo'lib, bizga qurilmaning ajoyib aniqligini ko'rsatadi. [[Rasadxona]] [[oʻrta asr]]larda asbob uskunasi jihatdan ham beqiyos boʻlgan. Asbob [[astronomiya]]ning asosiy doimiyliklari — [[ekvator]] va [[ekliptika]] orasidagi burchakni oʻlchash, yillik [[pretsessiya]] doimiysini, [[tropik yil]] davomiyligini va boshqa fundamental astronomik doimiyliklarni aniqlashga imkon bergan. Rasadxonada kichik [[oʻlcham]]li asboblar: [[armillyar sfera]], 2, 4 va 7 [[halqa]]dan iborat oʻlchov asboblari, triangula, [[quyosh soati|quyosh]] hamda yulduz [[soat (asbob)|soat]]lari, [[astrolyabiya|asturlob]] va boshqalar boʻlgan. Bu ilmiy uskunalar yordamida [[Quyosh]], [[Oy (tabiiy yoʻldosh)|Oy]], [[sayyora]]lar va alohida [[yulduz]]lar kuzatilgan. Mirzo Ulugʻbekning eng yirik astronomik [[asar]]i "[[Ziji Koʻragoniy]]" rasadxonada yaratilgan. Uning qurilishi va keyingi ilmiy [[faoliyat]]i Ulugʻbek [[taklif]]i bilan yigʻilgan qator mashhur [[olim]]lar Gʻiyosiddin [[Koshiy]], [[Qozizoda Rumiy]], [[Ali Qushchi]] va boshqalar [[nom]]i bilan bogʻliq.

Bugun Ulug'bek rasadxonasiga tashrif buyurgan odamlar marmar kvadrantning faqat poydevori va ko'milgan qismini ko'rishlari mumkin<ref name=":7"/>. Bular rasadxonadan olingan yagona asl qoldiqlardir. Rasadxonaning tanazzulga uchrashining katta qismi Ulug'bekning taxminan 1449-yilda uning o'g'li Abd al Latif tomonidan o'ldirilgani bilan bog'liq bo'lishi mumkin<ref name=":3">{{Cite web|url=http://www.atlasobscura.com/places/ulugh-beg-observatory|title=Ulugh Beg Observatory|website=Atlas Obscura|access-date=2019-11-22}}</ref>.
== Qazilma ishlari ==


Ulugʻbek rasadxonasining arxeologik [[qoldiq]]lari 1908-yil [[Vasiliy Vyatkin|V.L. Vyatkin]] rahbarligida olib borilgan [[arxeologik qazish|qazilma ishlari]] natijasida topilgan. Xususan, bu yerda diametri 48 m keladigan, qalinligi bir [[gʻisht]] boʻlgan [[aylanma]] [[devor]] borligi va uning markazida qoʻshaloq yoydan iborat ulkan bosh qurilmaning qoldiq qismlari aniqlangan. Uning katta [[zal]]lari, turli katta - kichik xonalari boʻlgan. [[Bobur]]ning yozishicha, Ulugʻbek rasadxonasining [[sirt]]i [[koshin]] va sirli parchinlar bilan bezatilgan. Rasadxona ichiga oʻrnatilgan juda katta asbob yordamida Quyosh, Oy, sayyora va yulduzlar katta aniqlik bilan oʻrganilgan. Rasadxonada [[kutubxona]] ham boʻlgan. Ichki devorda [[osmon]] [[tasvir]]i, [[yulduz xaritalari|yulduzlar xaritasi]], [[togʻlar|togʻ]], [[dengiz]], [[mamlakat]]lar belgilangan [[Yer]] shari tasviri ishlangan. Keyinchalik u qarovsiz qolib, [[XVI asr]]da vayron qilingan. Hozir Ulugʻbek rasadxonasidagi katta asbob — kvadratning yer ostida saqlangan qismi balandligi bilan 11 m keladi. 1964-yil Ulugʻbek rasadxonasi yonida Ulugʻbek muzeyi ochilgan. Ulugʻbek rasadxonasining asl koʻrinishi, ichki tuzilishi, bosh qurilmasi haqida Oʻzbekiston va chet el olimlari tomonidan [[ilmiy tadqiqot|tadqiqot]] ishlari olib borilmoqda.
Ulugʻbek rasadxonasining arxeologik [[qoldiq]]lari 1908-yil [[Vasiliy Vyatkin|V.L. Vyatkin]] rahbarligida olib borilgan [[arxeologik qazish|qazilma ishlari]] natijasida topilgan. Xususan, bu yerda diametri 48 m keladigan, qalinligi bir [[gʻisht]] boʻlgan [[aylanma]] [[devor]] borligi va uning markazida qoʻshaloq yoydan iborat ulkan bosh qurilmaning qoldiq qismlari aniqlangan. Uning katta [[zal]]lari, turli katta - kichik xonalari boʻlgan. [[Bobur]]ning yozishicha, Ulugʻbek rasadxonasining [[sirt]]i [[koshin]] va sirli parchinlar bilan bezatilgan. Rasadxona ichiga oʻrnatilgan juda katta asbob yordamida Quyosh, Oy, sayyora va yulduzlar katta aniqlik bilan oʻrganilgan. Rasadxonada [[kutubxona]] ham boʻlgan. Ichki devorda [[osmon]] [[tasvir]]i, [[yulduz xaritalari|yulduzlar xaritasi]], [[togʻlar|togʻ]], [[dengiz]], [[mamlakat]]lar belgilangan [[Yer]] shari tasviri ishlangan. Keyinchalik u qarovsiz qolib, [[XVI asr]]da vayron qilingan. Hozir Ulugʻbek rasadxonasidagi katta asbob — kvadratning yer ostida saqlangan qismi balandligi bilan 11 m keladi. 1964-yil Ulugʻbek rasadxonasi yonida Ulugʻbek muzeyi ochilgan. Ulugʻbek rasadxonasining asl koʻrinishi, ichki tuzilishi, bosh qurilmasi haqida Oʻzbekiston va chet el olimlari tomonidan [[ilmiy tadqiqot|tadqiqot]] ishlari olib borilmoqda.
== Me'morchiligi ==
Ulug'bek rasadxonasi me'morchiligi o'sha davrda qurilgan boshqa binolardan farq qilgan. Ulug‘bek unga yordam beradigan mohir me’morga muhtoj bo‘lib, Qozizoda Rumiy bilan maslahatlashib, undan tajribali va mohir me’mor topishni so‘raydi. Qozizoda Rumiy matematik va meʼmor Koshoniyni tavsiya qilgan. Inshootni qurishda [[Huloku|Hulokuxon]] va Manguxon tomonidan barpo etilgan Marog'a rasadxonasidan namuna olingan. Marog'a rasadxonasi me'mori Nosiriddin at-Tusiy taklif qilingan<ref>{{Citation|last1=Safiai|first1=Mohd Hafiz|title=Tracing the History of Astrolabe Inventions Across Civilisations|date=2016|work=Islamic Perspectives on Science and Technology|pages=373–82|publisher=Springer Singapore|isbn=978-981-287-777-2|last2=Ibrahim|first2=Ibnor Azli|doi=10.1007/978-981-287-778-9_26}}</ref>. Ulug‘bek rasadxonasi yerdan 21 metr balandlikdagi tepalik ustida qurilgan. Bino g'ishtdan qurilgan. Sekstantning radiusiga ko'ra, bino anchagina baland bo'lishi kerak edi. Biroq binoning tepalik ustida baland qilib qurilishi uning qulash xavfini yuzaga keltirardi. Binokorlar sekstantning yarmini yer ostida qurish orqali bu muammoni hal qilishga muvaffaq bo'lishdi. Bu sekstantning o'lchamini balandligi xavfli darajada baland bo'lmagan holda saqlashga imkon berdi<ref name=":0">{{Citation|last=Taheri|first=Jafar|chapter=Mathematical Knowledge of Architecture in the Works of Kâshânî|date=2009|pages=77–88|publisher=Birkhäuser Basel|isbn=978-3-7643-8973-4|doi=10.1007/978-3-7643-8974-1_7|title=Nexus Network Journal|s2cid=120471241 }}</ref>.

Rasadxona uch qavatdan iborat bo'lib, birinchi qavatda xodimlar yashagan. Barcha kuzatuvlarni ko'zdan kechirish ikkinchi va uchinchi qavatlardan olib borilgan. Rasadxonaning tomi tekis bo'lib, asboblarni binoning tomi ustida ham ishlatish mumkin edi<ref name=":0"/>.
So'nggi yillarda rasadxonaning kirish qismi bir necha bor o'zgartirilgan.
<gallery mode="packed-overlay" widths="150px" heights="150px">
File:Samarkand observatoire ulugh beg.jpg|2001-yilda
File:Samarkand-06.JPG|2006-yilda
File:Обсерватория Улугбека.jpg|2008-yilda
File:Ulugh Beg observatory 3.JPG|2012-yilda
File:Ulugh Beg observatory 2.JPG|2012-yilda
</gallery>


== Galereya ==
<gallery>
<gallery>


1-Sentyabr 2023, 04:57 dagi koʻrinishi

Ulugʻbek rasadxonasi - Samarqanddagi 15-asr meʼmorchiligining nodir namunalaridan biri, koʻhna astronomik kuzatuv muassasasi. 1420-yillarda temuriylar davri astronomi Ulugʻbek tomonidan barpo etilgan. Rasadxonada Al-Koshiy, Ali Qushchi va Ulug'bek kabi musulmon astronomlar ishlagan. Rasadxona 1449-yilda vayron qilingan va 1908-yilda qayta kashf etilgan.

Tarixi

Rasadxona bunyodkori Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek Amir Temurning nevarasidir. U bobosi vafotidan 11 yil avval, ya'ni, 1394-yilda tug‘ilgan. Shahzodaning ustozlari yozuvchi va faylasuf Orif Ozariy va buyuk matematik Qozizoda Rumiy bo‘lib, keyinchalik rasadxona faoliyatida ularning ham xizmatlari katta. Ulug‘bek bolaligida qobilyatli va matematika faniga qiziqishi baland edi. 1409-yilda Samarqand hukmdori boʻlgan Ulugʻbek ilm-fanni rivojlantirishga harakat qildi va oradan 10 yil oʻtib oʻzining orzusi – rasadxona tashkil etishni amalga oshira boshladi. Ulug‘bek Qozizoda Rumiyni bu katta ishdagi maslahatchisi deb biladi. “Ustoz ko‘magi va yordami bilan, – deb yozadi u, – ilm bayrog‘ini ko‘targan, haqiqat va izlanish yo‘lini ko‘rsatgan buyuk olim Qozizoda Rumiy rasadxona tashkil etishga kirishdi.

Rasadxona o'ziga xos turdagi bino bo'lib, uning qurilishida asosiy rol me'morga emas, balki binoga o'rnatilgan asboblarning joylashuvi va hajmini aniqlagan olimlarga, ya'ni Ulug'bek va Rumiyga tegishli bo'lgan. Aytish kerakki, ular qabul qilgan qarorlar o'sha davr taqozosiga ko'ra dadil qadamlar edi. Qurilish taxminan uch yil davom etdi. 1428—1429-yillarda rasadxona binosi tayyor holga keldi. Asboblarni o'rnatish va moslashtirish boshlandi. Buni Ulug‘bekning iltimosiga ko‘ra, koshonlik astronom va mohir matematik Jamshid al-Koshiy (1373—1430) amalga oshirdi.

Rasadxonaning ilmiy dasturi kamida 30 yilga mo'ljallangan (Saturnning orbital davri). Davlat ishlari Ulug‘bekning rasadxonada uzoq vaqt faoliyat yuritishiga imkon bermadi. Rasadxonaga 60 dan ortiq matematik va astronom taklif qilingan. Rasadxona tashkil etilgandan so'ng unga o'n yil davomida Jamshid al-Koshiy rahbarlik qilgan. Uning vafotidan keyin bu lavozimni yetmish yoshli Qozizoda Rumiy egalladi. Ammo oradan olti yil o‘tib, 1436-yilda Rumiy ham vafot etadi. Shundan so'ng rasadxona boshqaruvi Ali Qushchi qo'liga o'tadi. Samarqand rasadxonasi astronomlar va matematiklarning yangi kashfiyotlar topishda hamkorlik qiladigan maskani bo'lgan.

Sovetlar hukmronligi davrida 1449-yilda Ulug‘bek o‘ldirilganidan so‘ng rasadxona faoliyati to‘xtab, bino diniy aqidaparastlar tomonidan vayron qilingani haqida xato yozilgan. Ulug‘bekdan so‘ng rasadxona uning shogirdi Ali Qushchi rahbarligida yigirma yil faoliyat yuritgan. Faqat 1469-yilda Samarqand hukmdori Abu Said G‘arbiy Eronga qarshi yurishda vafot etgach, olimlar obod Hirotga ko‘cha boshlaydilar. Shunday qilib, Ali Qushchi shogirdlari bilan rasadxonani tashlab, Hirotga koʻchib oʻtishga majbur boʻladi. Hirotda Husayn Boyqaroning vaziri, sharqning atoqli shoiri va temuriylar Xurosonining davlat arbobi Alisher Navoiy[1] olimlar, mutafakkirlar, rassomlar, musiqachilar va shoirlarga homiylik va moddiy yordam koʻrsatgan. Tez orada samarqandlik astronom Ali Qushchi Konstantinopolga taklif qilindi. U yerda rasadxona ishlari faoliyatiga doir kitoblar nashr ettiradi. Ulug‘bek rasadxonasida tuzilgan astronomik jadvallar sharqda munosib shuhrat qozongan va uzoq vaqt davomida tengsizligicha qolgan. Yevropada ushbu jadvallar haqida ma'lumotlar birinchi marta 1650-yilda nashr etilgan.

Rasadxonaning boʻsh binosi yana uzoq yillar qad rostlab turgan. XVI asr oxirida Samarqand aholisi rasadxona gʻishtlarini ko'chirib olganlar. Rasadxona arxitekturasining tafsilotlari topilmalari bunga dalildir.

Qurilishi

Ulug‘bek rasadxonasi Nosiriddin at-Tusiy tomonidan ishlab chiqilgan Marog‘a rasadxonasining rejalari asosida qurilgan[2]. Ulugʻbek farmoyishi bilan 1428 — 29 yilda Koʻhak (Choʻponota) tepaligida ulkan silindr shaklida bunyod etilgan; ayrim qoʻlyozmalar ("Boburnoma")ga koʻra, bal. 30,4 m dan iborat 3 qavatli qilib qurilgan. Unda oʻndan ortiq turli astronomik qurilma va asboblar bo'lgan. Ulardan eng asosiysi radiusi 40,2 m li qoʻshaloq yoydan iborat kvadrant (yoki sekstantga yaqin) qurilma hisoblanadi. Kvadrantning jan. qismi yer ostida, qolgan qismi shim. tomonda yer sathidan 30 m cha balandda joylashgan. Asbob aylanasida bir gradus yoy 701,85 mm va bir minut yoy 11,53 mm ga toʻgʻri keladi. Ushbu qurilma juda ko'p qirrali edi. U ufqdan quyoshni, yulduz balandligini va boshqa sayyoralarni aniq o'lchashi mumkin edi. Yilning davomiyligi, sayyoralar davri va tutilishlar ushbu qurilma bilan o'lchandi. Ulug'bekning sayyoralar o'lchovlari bugungi o'lchov bilan chambarchas bog'liq bo'lib, bizga qurilmaning ajoyib aniqligini ko'rsatadi. Rasadxona oʻrta asrlarda asbob uskunasi jihatdan ham beqiyos boʻlgan. Asbob astronomiyaning asosiy doimiyliklari — ekvator va ekliptika orasidagi burchakni oʻlchash, yillik pretsessiya doimiysini, tropik yil davomiyligini va boshqa fundamental astronomik doimiyliklarni aniqlashga imkon bergan. Rasadxonada kichik oʻlchamli asboblar: armillyar sfera, 2, 4 va 7 halqadan iborat oʻlchov asboblari, triangula, quyosh hamda yulduz soatlari, asturlob va boshqalar boʻlgan. Bu ilmiy uskunalar yordamida Quyosh, Oy, sayyoralar va alohida yulduzlar kuzatilgan. Mirzo Ulugʻbekning eng yirik astronomik asari "Ziji Koʻragoniy" rasadxonada yaratilgan. Uning qurilishi va keyingi ilmiy faoliyati Ulugʻbek taklifi bilan yigʻilgan qator mashhur olimlar Gʻiyosiddin Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va boshqalar nomi bilan bogʻliq.

Bugun Ulug'bek rasadxonasiga tashrif buyurgan odamlar marmar kvadrantning faqat poydevori va ko'milgan qismini ko'rishlari mumkin[2]. Bular rasadxonadan olingan yagona asl qoldiqlardir. Rasadxonaning tanazzulga uchrashining katta qismi Ulug'bekning taxminan 1449-yilda uning o'g'li Abd al Latif tomonidan o'ldirilgani bilan bog'liq bo'lishi mumkin[3].

Qazilma ishlari

Ulugʻbek rasadxonasining arxeologik qoldiqlari 1908-yil V.L. Vyatkin rahbarligida olib borilgan qazilma ishlari natijasida topilgan. Xususan, bu yerda diametri 48 m keladigan, qalinligi bir gʻisht boʻlgan aylanma devor borligi va uning markazida qoʻshaloq yoydan iborat ulkan bosh qurilmaning qoldiq qismlari aniqlangan. Uning katta zallari, turli katta - kichik xonalari boʻlgan. Boburning yozishicha, Ulugʻbek rasadxonasining sirti koshin va sirli parchinlar bilan bezatilgan. Rasadxona ichiga oʻrnatilgan juda katta asbob yordamida Quyosh, Oy, sayyora va yulduzlar katta aniqlik bilan oʻrganilgan. Rasadxonada kutubxona ham boʻlgan. Ichki devorda osmon tasviri, yulduzlar xaritasi, togʻ, dengiz, mamlakatlar belgilangan Yer shari tasviri ishlangan. Keyinchalik u qarovsiz qolib, XVI asrda vayron qilingan. Hozir Ulugʻbek rasadxonasidagi katta asbob — kvadratning yer ostida saqlangan qismi balandligi bilan 11 m keladi. 1964-yil Ulugʻbek rasadxonasi yonida Ulugʻbek muzeyi ochilgan. Ulugʻbek rasadxonasining asl koʻrinishi, ichki tuzilishi, bosh qurilmasi haqida Oʻzbekiston va chet el olimlari tomonidan tadqiqot ishlari olib borilmoqda.

Me'morchiligi

Ulug'bek rasadxonasi me'morchiligi o'sha davrda qurilgan boshqa binolardan farq qilgan. Ulug‘bek unga yordam beradigan mohir me’morga muhtoj bo‘lib, Qozizoda Rumiy bilan maslahatlashib, undan tajribali va mohir me’mor topishni so‘raydi. Qozizoda Rumiy matematik va meʼmor Koshoniyni tavsiya qilgan. Inshootni qurishda Hulokuxon va Manguxon tomonidan barpo etilgan Marog'a rasadxonasidan namuna olingan. Marog'a rasadxonasi me'mori Nosiriddin at-Tusiy taklif qilingan[4]. Ulug‘bek rasadxonasi yerdan 21 metr balandlikdagi tepalik ustida qurilgan. Bino g'ishtdan qurilgan. Sekstantning radiusiga ko'ra, bino anchagina baland bo'lishi kerak edi. Biroq binoning tepalik ustida baland qilib qurilishi uning qulash xavfini yuzaga keltirardi. Binokorlar sekstantning yarmini yer ostida qurish orqali bu muammoni hal qilishga muvaffaq bo'lishdi. Bu sekstantning o'lchamini balandligi xavfli darajada baland bo'lmagan holda saqlashga imkon berdi[5].

Rasadxona uch qavatdan iborat bo'lib, birinchi qavatda xodimlar yashagan. Barcha kuzatuvlarni ko'zdan kechirish ikkinchi va uchinchi qavatlardan olib borilgan. Rasadxonaning tomi tekis bo'lib, asboblarni binoning tomi ustida ham ishlatish mumkin edi[5]. So'nggi yillarda rasadxonaning kirish qismi bir necha bor o'zgartirilgan.

  • 2001-yilda
    2001-yilda
  • 2006-yilda
    2006-yilda
  • 2008-yilda
    2008-yilda
  • 2012-yilda
    2012-yilda
  • 2012-yilda
    2012-yilda

Galereya




  1. ↑ „Мирза Мухаммад Хайдар Дуглат «Тарихи Рашиди»“. 2016-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 3-may.
  2. ↑ 2,0 2,1 Juhel, Alain (2007). "Prince of Samarqand Stars". The Mathematical Tourist: 44–50. 
  3. ↑ „Ulugh Beg Observatory“. Atlas Obscura. Qaraldi: 2019-yil 22-noyabr.
  4. ↑ Safiai, Mohd Hafiz; Ibrahim, Ibnor Azli (2016), „Tracing the History of Astrolabe Inventions Across Civilisations“, Islamic Perspectives on Science and Technology, Springer Singapore, 373–82-bet, doi:10.1007/978-981-287-778-9_26, ISBN 978-981-287-777-2
  5. ↑ 5,0 5,1 Taheri, Jafar (2009), „Mathematical Knowledge of Architecture in the Works of Kâshânî“, Nexus Network Journal, Birkhäuser Basel, 77–88-bet, doi:10.1007/978-3-7643-8974-1_7, ISBN 978-3-7643-8973-4, S2CID 120471241 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ulugʻbek_rasadxonasi&oldid=3851113" dan olindi