Makartni elchiligi: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
„Macartney Embassy“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

27-May 2022, 00:13 dagi koʻrinishi

Lord Makartni elchiligi, 1793-yil

Makartni elchiligi (xitoycha 马加尔尼使团), 1793-yilda bo'lib o'tgan Buyuk Britaniyaning Xitoydagi birinchi diplomatik missiyasi bo'lib, Makartni missiyasi deb ham ataladi. U o'z rahbari, Buyuk Britaniyaning Xitoydagi birinchi vakili Jorj Makartni sharafiga nomlangan. Missiyaning maqsadlari Xitoyda Britaniya savdosi uchun yangi portlarni ochish, Pekinda doimiy elchixona tashkil etish, Britaniya foydalanishi uchun Xitoy qirg'oqlaridagi kichik orolni berish va Guanchjoudagi ingliz savdogarlari uchun savdo cheklovlarini yumshatishdan iborat edi. Macartni delegatsiyasi imperator Syanlun bilan uchrashdi, u Britaniyaning barcha so'rovlarini rad etdi. Missiya oʻz rasmiy maqsadlariga erisha olmagan boʻlsa-da, keyinchalik uning ishtirokchilari Xitoyda yozib olib, Yevropaga olib kelgan keng qamrovli madaniy, siyosiy va geografik ma'lumotlari bilan eʼtirof etildi.

Boshlanishi

Kantonning ko'rinishi, Yakob van der Shley (1749)

Xitoyda tashqi dengiz savdosi XVII-XVIII asrlarda bir qator imperator farmonlari orqali asta-sekin paydo bo'lgan Kanton tizimi orqali tartibga solingan. Ushbu tizim rasmiy savdoni imperator hukumati tomonidan tanlangan o'n uchta savdo shirkati ( kanton tilida "hong" nomi bilan tanilgan) bo'lgan Cohong gildiyasi orqali olib bordi. 1725-yilda imperator Yonchjen Cohongga Guanchjoudagi savdo uchun huquqiy javobgarlikni yukladi. XVIII asrga kelib, o'sha paytda ingliz savdogarlari uchun Kanton nomi bilan tanilgan Guanchjou Chjutszyankou daryosi deltasiga qulay kirish imkoniyati tufayli Xitoy savdosining eng faol portiga aylandi. 1757-yilda imperator Syanlun barcha xorijliklar uchun dengiz savdosini Guanchjou bilan chegaralab qo`ydi. Sin sulolasini o'z qudratining eng yuqori cho'qqisida boshqargan Syanlun chet elliklarning cheklanmagan kirishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan Xitoy jamiyatidagi o'zgarishlardan xavotirga tushdi. [1] Xitoy fuqarolariga xorijliklarga xitoy tilini oʻrgatishga ruxsat berilmagan, yevropalik savdogarlarga esa ayollarni Xitoyga olib kirish taqiqlangan. [2] :50–53

XVIII asrning oxiriga kelib, ingliz savdogarlari Kanton tizimi tomonidan cheklanganlik his qilishdi va ko'proq savdo huquqlariga ega bo'lish uchun ular imperator huzuriga elchi jo`natib, joriy tartiblarga o'zgartirish kiritishni talab qilishdi. Elchilikka bo'lgan ehtiyoj qisman Xitoy va Buyuk Britaniya o'rtasidagi o'sib borayotgan savdo nomutanosibligi bilan ham bog'liq edi. Bu asosan Britaniyaning choyga bo'lgan talabi, shuningdek, chinni va ipak kabi boshqa Xitoy mahsulotlariga bo`lgan talablarga bog'liq edi. Sharqdagi choy savdosini egallab olgan savdo monopoliyasi Sharqiy Hindiston kompaniyasi Sin hukumatiga Xitoy choyi uchun kumush bilan to'lashga majbur bo'ldi. Savdo kamomadini bartaraf etish uchun xitoylarga sotilishi mumkin bo'lgan Britaniya mahsulotlarini topishga harakat qildi.

Makartnining Xitoyga missiyasi vaqtida Sharqiy Hindiston kompaniyasi Xitoyda sotish uchun Hindistonda afyun yetishtirishni boshlagan edi. Kompaniya 1780-yillardan boshlab choy savdosini moliyalashtirish uchun afyun bilan savdoni yo`lga qo`ydi. [3] Hindistonda Madras (hozirgi Chennay ) gubernatori boʻlib ishlagan Makartni afyunni xitoyliklarga sotish borasida ikkilanib, uni “guruch yoki boshqa yaxshi mahsulot”ga almashtirishni afzal koʻrdi. [2] :8–9Rasmiy elchixona Sharqiy Hindiston kompaniyasi eplay olmagan Xitoy bozoriga Britaniyaning yangi mahsulotlarini joriy qilish imkoniyatini berardi. [4]

1787-yilda Bosh vazir Uilyam Pitt kichik va Sharqiy Hindiston kompaniyasi rasmiysi Genri Dundas polkovnik Charlz Katkartni Buyuk Britaniyaning Xitoydagi birinchi elchisi lavozimiga tayinladi. Katkart safar paytida kasal bo'lib qoldi va uning kemasi HMS <i id="mwQw">Vestal</i> Xitoyga yetib borishi arafasida vafot etdi. Katkart elchiligi muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan so'ng, Makartni do'sti Ser Jorj Staunton davrida yana bir urinishni taklif qildi. Ichki ishlar vaziri bo'lgan Dundas 1791-yilda Makartniga bu missiyani o'zi bajarishni taklif qildi. Makartni uni graf qilish sharti bilan taklifni qabul qildi. [2] :6–8

Tayyorgarlik

Jorj Makartni, 1-graf Makartni

Makartni o'zining o'ng qo'l yordamchisi sifatida Jorj Stauntonni tanlab, Makartnining o'zi eplay olmasa, missiyani davom ettirishni unga ishonib topshirdi. Staunton missiyada xizmatchi sifatida o'g'li Tomasni olib keldi. Jon Barrou (keyinchalik ser Jon Barrou, 1-baronet) elchilik nazoratchisi boʻlib ishlagan. Missiyaga ikkita shifokor ( Xyu Gillan [5] [6] va Uilyam Skott), ikkita kotib, uchta attashe va harbiy eskort qo'shildi. Rassomlar Uilyam Aleksandr va Tomas Xikki missiya voqealarining chizmalari va rasmlarini ishlab chiqarardilar. Elchilikka Jeyms Dinviddi boshchiligidagi bir guruh olimlar ham hamrohlik qildi. [2] :6–8

Makartni uchun Britaniyada xitoy tilini biladigan odamni topish qiyin bo`ldi. Chunki xitoyliklar chet elliklarni o'qitishi noqonuniy edi. Chet elliklarga o'z tillarini o'rgatgan xitoyliklar, Kantondagi korrupsion amaldorlar ustidan to'g'ridan-to'g'ri Syanlunga shikoyat qilib, protokolni buzgan savdogar Jeyms Flintning ustozi bilan bo'lgani kabi, o'lim xavfi ostida qolishardi. [7] Makartni Kantondagi mahalliy tarjimonlarga tayanishni istamadi. [8] Missiya tarjimoni sifatida to'rtta xitoylik katolik ruhoniylarni olib keldi. Ular Neapoldagi Collegium Sinicum a'zolari Paolo Cho va Jakob Lilar bo`lib, ularni Jorj Staunton yollagan edi. [9] Ular lotin tilini bilishgan, lekin ingliz tilini bilishmagan. Ular xristian missionerlari tomonidan olib kelingan xitoylik oʻgʻil bolalarni o`qitgan Rim-katolik kollejining ruhoniylari edi. Ikkalasi ham Xitoyga, uylariga qaytishni xohlashardi. Staunton ularga Makaoga bepul borishni taklif qildi. [2] :5 [10]

Xitoyga missiyaga chiqqanlar orasida Qirollik jamiyati prezidenti 1-baroneti ser Jozef Banks ham bor edi. Banks kapitan Jeyms Kukning birinchi sayohati uchun HMS <i id="mwdg">Endeavour</i> bortida botanik bo'lgan. 1787-yilda HMS <i id="mweg">Bounty</i> ekspeditsiyasining Taitiga uyushtirilgan harakatini tasvirga tushirgan. 1780-yildan beri choy o'simliklarini xususiy ravishda yetishtirgan Banks, Kyudagi Qirollik botanika bog'larida va Bengaliyadagi yangi tashkil etilgan Kalkutta botanika bog'ida butun dunyodan qimmatbaho o'simliklarni o'rganish uchun to'plash niyatida edi. Eng muhimi, u Bengaliya yoki Assamda choy etishtirishni va choy savdosidan kelib chiqadigan "katta kumush qarzdorligi" ni hal qilishni xohlardi. O'sha paytda botaniklar choy o'simligining xilma-xil navlari( camellia sinensis var. assamica ) allaqachon Assamda o'sayotganini hali bilishmagan. Buni Robert Bryus 1823-yilda kashf qilgan. Banks elchilarga sayohatlari davomida iloji boricha ko'proq o'simliklar, ayniqsa choy o'simliklarini to'plashni maslahat berdi. Shuningdek, u mahalliy florani kuzatish va tasvirini yaratish uchun ekspeditsiyada bog'bonlar va rassomlarning bo`lishini talab qildi. Shunga ko‘ra, Devid Stronach va Jon Xakston elchilikning botanik bog‘bonlari bo‘lib xizmat qilishdi. [11]

Genri Dundas, 1-Melvill viskonti

Genri Dundas Makartnining rasmiy ko'rsatmalarida missiya maqsadlarini bayon qildi. Boshqa yevropaliklardan ko`ra ko'proq Britaniya fuqarolari Xitoyda savdo qilishgan. Shunga qaramay, portugaliyaliklardan farqli o'laroq inglizlar imperator bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqa qilmagandilar. Bu vaqtda Iezuit missionerlari imperator saroyida doimiy o'rinlarni ham egallashgan edi. Macartniga Britaniya savdogarlari koʻproq portlar va bozorlarda faoliyat yuritishlari uchun kanton tizimini yengillashtirish va Xitoy qirgʻogʻidan ingliz savdogarlari Britaniya yuridiktsiyasi ostida faoliyat yurita oladigan kichik bir orol olish boʻyicha muzokaralar olib borish buyurildi. U, shuningdek, Pekinda doimiy elchixonani tashkil etishi va ikki hukumat o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqa liniyasini yaratishi va vositachi sifatida xizmat qilgan kanton savdogarlaridan qutulishi kerak edi. Shuningdek, u Xitoy hukumati va jamiyati haqida o'sha paytda Yevropada kam bo'lgan razvedka ma'lumotlarini to'plashi kerak edi. [2] :9–10

Dundasning ko'rsatmalarida Makartni Sharqning boshqa xalqlari bilan savdo aloqalarini o'rnatishi kerakligi ham ko'rsatilgan. [2] :9–10Shu maqsadda Makartniga Xitoydagi missiyasini tugatgandan so'ng Yaponiya imperatoriga topshirishi uchun ishonch yorlig'i berildi. Yo'riqnomada savdo aloqalarini o'rnatish, xususan, choy savdosini yo'lga qo'yish maqsadida Yaponiyaga tashrif buyurish foydali bo'lishi mumkinligi aytilgan. [12]

Sharqiy Hindiston kompaniyasining missiyaning salbiy tomonlari haqidagi xavotirlariga qaramay, kompaniya hukumat sa'y-harakatlarini moliyalashtirishga majbur bo'ldi. [3] Dundas va Makartni o'zining monopol mavqeini yo'qotishdan qo'rqib, elchilik diplomatik munosabatlarni yaxshilash o'rniga ularni keskinlashtirishi ehtimolidan qo'rqqan kompaniya manfaatlaridan ko'ra milliy manfaatlarni birinchi o'ringa qo'ygan. [13] Britaniya tojining toʻgʻridan-toʻgʻri vakilini yuborishni Britaniya siyosatchisi va keyinchalik tashqi ishlar vaziri bo`lgan Lord Grenvill missiyaga “faqat savdo kompaniyasi nomidan” yuborilganidan koʻra koʻproq eʼtibor berilishi bilan asoslab berdi. [4]

Elchilikning maqsadlaridan biri Xitoyning Britaniya tovarlarini sotib olishini rag'batlantirish maqsadida Britaniya fan va texnologiyasining foydaliligini namoyish etish edi. Ushbu maqsadlarga muvofiq, missiya soatlar, teleskoplar, qurollar, to'qimachilik va boshqa texnologiya mahsulotlarini o'z ichiga olgan bir qator sovg'alarni oldi. [3] [11] Makartni Britaniyaning "milliy xarakterini" aks ettirish uchun zukkolik, kashfiyot va tabiiy dunyoga qiziquvchanlik kabi texnik jasoratni namoyish etishni maqsad qilgan edi. [13] Shunga qaramay, Dundas unga missiya "Qirollik jamiyati delegatsiyasi" emasligini eslatib turdi. [2] :6–8

Xitoyga sayohat

Delegatsiya 1792-yil 26-sentyabrda Portsmutdan uchta kemada jo'nab ketdi. Kapitan ser Erasmus Gover boshchiligidagi HMS <i id="mwrw">Lion</i> harbiy kemasi missiyani boshqargan. [2] :3Sharqiy Hindiston kompaniyasiga tegishli bo'lgan Hindostanga (keyinchalik Qirollik dengiz floti tomonidan HMS <i id="mwtw">Hindostan</i> nomi bilan sotib olingan) kapitan Uilyam Makintosh qo'mondonlik qilgan. [2] :12Bu ikki kemaga Jekall brigadasi hamroh bo'lgan. Tez orada bo'ron eskadronni uchirib, uni Tor ko'rfazida vaqtincha to'xtashga majbur qildi. Ta'mirlashdan so'ng, Arslon va Hindostan bo'ronda g'oyib bo'lgan Jekallsiz sayohatlarini davom ettirdilar. Yaxshiyamki, imperatorga taqdim etiladigan sovg'alar Sher va Hindistonda saqlangan edi. Tomas Staunton sayohatdagi vaqtini missiya tarjimonlari bilan xitoy tilini o'rganishga sarfladi. [2] :3–5

Eskadron oktabr oyining boshida Madeyrada va o'sha oyning oxirida Kanar orollarida to'xtadi. 1-noyabr kuni ular Kabo-Verdega yetib kelishdi. Jakollni besh kun kutgandan so'ng, yo'lda davom etishdi. [2] :12–20 "Lion" va "Hindostan" ekipaji kema halokatga uchragan, lekin ekipaji omon qolganiga ishonishdi. Macartney Jakoll o'rniga boshqa kema sotib oldi. [7] Afrika qirg'oqlaridagi passat shamollari ularni g'arbiy yo'lda Rio-de-Janeyrogacha suzib ketishga majbur qildi. Ular noyabr oyining oxirida yetib borishdi. Makartni bir oy davom etgan podagra xurujiga uchradi. Yosh Tomas Staunton xitoy tilini o'rganar ekan, Makartni Lion kutubxonasiga qo'ygan kitoblaridan Xitoy haqida hamma narsani bilib oldi. [2] :24–25

Ekspeditsiya 17-dekabrda Rio-de-Janeyrodan jo‘nab ketdi va 1793-yil 7-yanvarda Yaxshi Umid burnini aylanib o‘tib, yana sharqqa suzib ketdi [2] :29–31Ular fevral oyida Yava orolini bosib o‘tib, 6-martda Jakartaga (o‘sha paytda Bataviya nomi bilan atalgan) yetib kelishdi. [2] :34–36U yerda ular Jakoll o'rniga Klarens nomli fransuz brigadasini sotib oldilar. Biroq, Jakolning o'zi kemalarni sayohat boshida urgan bo'rondan keyingi ta'mirlashdan qaytib kelib, Jakartadagi eskadronga qo'shildi. [2] :38To'liq eskadron Makaoga suzib ketdi va u yerga 1793-yil 19-iyunda yetib bordi. U yerda Jorj Staunton Sharqiy Hindiston kompaniyasi rasmiylari bilan uchrashish uchun kemadan tushdi. [2] :43–44Makaoga bepul o'tish taklif qilingan ikki xitoylik katolik ruhoniylari Neapollik ikki ruhoniydan biri bilan birga u yerdan jo'nab ketishdi va missiyada faqat bitta xitoylik tarjimon qoldi. [2] :48Sayohatning keyingi bosqichida Makartni va Dundas Guanchjouga yetib olish niyatida edi. Rejaga ko'ra, u yerdan quruqlikka tushmasdan, elchilik dengiz orqali Pekinga eng yaqin bo'lgan Tyantszinga qarab suzishi kerak edi. [13] Bunday marshrut hech qachon yevropalik dengizchilar tomonidan amalga oshirilmagan, chunki butun savdo Guanchjou porti orqali amalga oshirilgan edi. Makartni qayiqdagi qimmatbaho buyumlar borligi tufayli ichki yo'lni bosib o'tish o'rniga Tyantszinga davom etishni xohladi, lekin u kelajakdagi missiyalar uchun Sariq dengizni o'rganishni maqsad qilgan edi. [14]

Yetib borish

Tyantszin yaqinidagi qal'a, Muallif: Uilyam Aleksandr (1793)

Sharqiy Hindiston kompaniyasi vakillari Makartni kelishidan oldin Guangdong harbiy gubernatori bilan uchrashib, elchilikning Guanchjou oʻrniga Tyantszinga o`tishiga ruxsat soʻrashdi. Gubernator missiya uchun o'z to`xtash portini tanlash noto'g'ri deb hisoblangani sababli dastlab rad etdi. Britaniya rasmiylari kemalar quruqlikka olib chiqilsa, zarar ko'rishi mumkin bo'lgan ko'plab yirik va qimmatbaho buyumlarni olib kelayotganini ta'kidlashadi. Bundan tashqari, gubernator imperatorga qilgan hisobotida ta'kidlaganidek, elchilik juda uzoq masofani bosib o'tgan va Tyanjindan Guanchjouga qaytarib yuborilsa, juda kechikar edi. Imperator Syanlun bu iltimosga rozi bo'ldi va o'z amaldorlariga elchilikni juda xushmuomalalik bilan oldiga olib kelishlarini buyurdi. Imperatorning javobini Guanchjouga, Xitoy-Nepal urushida qatnashib qaytgan Liangguang vitse-qiroli general Fuk'angan keltirdi. [2] :44–45

Elchilik 23-iyun kuni Makaodan jo'nab ketib, [2] :49Staunton Dinxay harbiy gubernatori bilan uchrashish uchun qirg'oqqa tushgan Chjoushanda to'xtadi . Imperator Xitoyning har bir portini britaniyalik tashrif buyuruvchilarni kuzatish uchun yo`lboshchilar bilan ta'minlash haqida ko'rsatmalar yuborgan va gubernator buni amalga oshirgan edi. Biroq, Xitoy rasmiylari inglizlar Xitoy kemalariga xos bo'lganidek, qirg'oq bo'ylab sayoz suvlarda portdan portga suzishdan ko'ra, ochiq dengizdan suzib o'tishni maqsad qilganini taxmin qilishmagan edi. Ular Britaniya kemalarining kattaligi va tezligidan hayratda qolishgan. Chuqur korpusli bu kemalar Tyantszindan yuqoriga o'ta olmasligini taxmin qilib, missiya va uning yuklarini poytaxtga olib borish uchun qayiqlarni yollashdi. [2] :55–66

Sharqiy Hindistonlik Endeavour elchixona kemalarini Tyantszinga boshlash uchun yuborilgan va Sariq dengizga yetib kelib, eskadronga qo'shilgan edi. Missiya 25-iyul kuni Xay daryosining (o‘sha davrdagi Yevropa manbalarida Pei Xo nomi bilan tanilgan) boshiga yetib keldi va langar tashlab, katta kemalar loyqa suvdan o‘ta olmasligini aniqladi. [2] :67–69Sovg'alar Britaniya kemalaridan tushirildi va kichik kemalar yordamida yuqori oqimdagi Daguga ko'chirildi. U yerdan ular yana kichikroq qayiqlarga, Tonchjoularga yuklanib, Buyuk Kanalning so'nggi nuqtasi olib borildi. Makartni va uning guruhi eng kichik Britaniya kemalari Jakoll, Klarens va Endeavourda Daguga yurishda davom etdi. [2] :76–796-avgust kuni Makartni va Staunton ularni ko'rish uchun Baodingdan kelgan Chjili vitse-qiroli Liang Kentang bilan uchrashdi. Liang Makartnining iltimosiga binoan Arslon va Hindistonga Chjoushanga qaytishga ruxsat berdi. Shuningdek, u Makartniga imperator bilan uchrashuv Britaniya delegatsiyasi kutganidek poytaxtda (Pekin) emas, balki Rehe (Jehol) shahridagi Chengde tog‘ kurortida bo‘lib o‘tishini ma’lum qildi. [13]

Elchilik 11-avgust kuni Tyantszinga yetib keldi. Makartni va Staunton vitse-qiroli Lyan va manjur legati Jenruy bilan ziyofatda ishtirok etdilar. Ular barcha sovg'alarni Rexga olib kelishni va protokolga muvofiq imperator poyiga qo'yishni so`rashdi. Biroq, Makartni vitse-qirolni sovg'alarning bir qismini ularga zarar bermaslik uchun Pekinda qoldirishga ruxsat berishga ko`ndirdi. [13] [2] :93–94Imperator sudi inglizlarga o'z maqomlarini haddan tashqari oshirib yubormaslik uchun Lyanga Makartni bilan poytaxtga bormaslikni tavsiya qildi. Syanlunning so'zlariga ko'ra, "juda yaxshi munosabatda bo'lingan varvar takabbur bo'lib qoladi". [2] :84–85Vazir o'rniga Jenruy missiya aloqachisi bo'ladi. Missiya arqon va jabduqlar yordamida qirg'oq bo'ylab kichik qayiqlarda Xay daryosida davom etdi. Ular 16-avgust kuni Tonchjouga qo‘ndi. [2] :98–99

Pekin

Elchixona sovg'alari ko'rgazmaga qo'yilgan Eski yozgi saroy

Elchilik Pekinga 21-avgust kuni yetib keldi. U Pekin shimolidagi Eski yozgi saroy yaqinidagi qarorgohga olib borildi. Britaniyaliklarga yashash muddati davomida binolarni tark etishga ruxsat berilmadi. Xitoyning siyosiy markaziga yaqinroq bo'lishni istagan Makartni Jenruydan imperator bilan uchrashuvdan keyin elchixonani joylashtirishni maqsad qilgan Pekindagi boshqa qarorgohga ko'chib o'tishga ruxsat oldi. Pekinda Xitoy tomonidagi elchixona mas'uliyati Jenruy va yana ikki amaldor jamoat ishlari vaziri Jin Jian va uning o'rinbosari Yiling'a zimmasiga yuklatildi. Elchilik tomonidan olib kelingan sovg'alar boshqa o'lpon buyumlari qatorida Makartni tashrif buyurgan Eski yozgi saroydagi qirollik xonasida saqlangan. Barrou va Dinviddi sovg'alarni yig'ish va tartibga solish uchun mas'ul edilar. Eng muhim buyum - planetariy shu qadar murakkab ediki, uni yig'ish uchun 18 kun kerak bo'ldi. [2] :126–141

24-avgust kuni legat Jenruy Ser Erasmus Goverdan Makartniga xat olib keldi. U elchilik kemalari buyruq bo'yicha Chjoushanga yetib borganligi haqida xabar berdi. Makartni Goverga Guanchjouga borishni davom ettirish bo'yicha ko'rsatmalar bilan javob yozdi. Ammo Jengruy maktubni Chjoushanga yuborish o'rniga Rehedagi imperatorga yubordi. [2] :151–152Avgust oyida Lion bortidagi bir necha kishi kasallikdan vafot etdi va eskadron tuzalish uchun Chjoushanda to'xtadi. Britaniya dengizchilari kasal bo'lib qolgani haqida xabar olgan Syanlun Chjejiang vitse-qiroliga inglizlarning Chjushanda karantin qilinishini ta'minlashni buyurdi. [2] :164Hukumat Jenruyga Makartnining xatini yuborgani uchun tanbeh berdi. Buyuk Kengash a'zosi va imperatorning sevimlisi Heshen tomonidan yozilgan imperator farmoniga ko'ra, Jenruy Jin Jian va Yiling'a imzolarisiz yolg'iz o'zi hisobot bermasligi va bir tomonlama qarorlar qabul qilmasligi kerak edi. Imperator farmonlariga xos bo'lganidek, maktubda imperatorning o'z qo'li bilan qirmizi siyoh bilan yozilgan sharh bor edi. Jenruyni "nafratsiz va kulgili" deb atagan Syanlun unga Makartnining maktubini Chjeszyan vitse-qiroliga yuborishni buyurdi, shundan so`ng ingliz kemalari Chjushanni tark etishi mumkin edi. [2] :166–168

Barrou va Dinviddidan tashqari elchilikning barcha aʼzolari Makartni soʻraganidek, 26-avgust kuni Pekin markazidagi yangi binoga koʻchirildi. [2] :151–152

Buyuk devorni kesib o'tish

Gubeikoudagi Buyuk devor
Leytenant Parishning Buyuk Xitoy devorining texnik chizmalaridan biri

Eski yozgi saroyda planetariy va boshqa sovg'alarni qoldirib, missiyaning yetmishga yaqin a'zosi, jumladan qirq nafar askar 2-sentabr kuni Pekindan jo'nab ketishdi va shimolga, imperator Syanlun Jehol tomon yo'l olishdi. [2] :179–182 Missiya faqat imperator uchun ajratilgan yo'l bo'ylab davom etdi va har kecha imperator foydalanishi uchun tayyorlangan joylardan birida to'xtadi. Qo'riqchilik postlari marshrutni taxminan besh milya oralig'ida aniqlardilar va Makartni imperatorning yil oxirida Pekinga qaytishiga tayyorgarlik ko'rish uchun yo'lni ta'mirlayotgan ko'p sonli askarlarni kuzatdi. [15]

Guruh Gubeykou shahrida Buyuk Xitoy devorini kesib o'tdi, u yerda ularni tantanali o`q otishlari bilan Sin harbiylarining Sakkiz bayroq qo'shinlarining bir nechta bo`linmalari kutib oldi. Pekinda qolgan Uilyam Aleksandr devorni o'z ko`zi bilan ko'ra olmaganidan afsusda ekanligini bildirdi. Makartnining buyrug'iga binoan, qirollik artilleriyasidan leytenant Genri Uilyam Parish o'z odamlari bilan Buyuk devorning istehkomlarini o'rganib chiqdi va garchi xitoylik mezbonlar orasida shubha uyg`otish evaziga bo`lsa-da, missiyaning razvedka ma'lumotlari to'plash topshirig`iga hissa qo'shdi. Ba'zi erkaklar esa esdalik sifatida Devordan g'isht olib ketishdi. [2] :183–185Buyuk devordan o'tganda, hudud tog'li bo'lib, otlarning yurishi qiyinlashdi va bu ularning yurishini sekinlashtirdi. Hamrohlar 8-sentabr kuni Chengde chekkasiga yetib kelishdi. [2] :187–190

Syanlun bilan uchrashuv

Imperator Syanlun
Xitoy imperatorining Britaniya elchisini qabul qilish uchun Tartariyadagi chodiriga yaqinlashishi, Uilyam Aleksandr (1793)

Sin sulolasining manjur imperatorlariga har kuzda Buyuk devor shimolida ov marosim uyushtirish odat edi. Syanlunning bobosi Kansi hukmronligi davrida Chengde shahri ov hududlari yaqinida imperator va uning atrofidagilar Pekindan uzoqda bo'lganida yashashi uchun imperator shahri sifatida qurilgan edi. [16] Chengde shahrida Sin imperatorlari tez-tez chet ellik taniqli mehmonlarni, xususan, vassal davlatlar vakili bo'lgan ichki osiyoliklarni kutib olishardi. [17] Bu yerda Makartni elchiligi imperatorning tug‘ilgan kuni munosabati bilan Syanlun bilan uchrashishi kerak edi. Syanlun 1754 va 1780-yillarda mos ravishda Amursana va Oltinchi Panchen Lamaning tashriflarida bo`lganidek, marosimlar uchun Chengdega qaytish maqsadida ovni to'xtatdi.[17]

Kovtov masalasi

Makartni Britaniyadan ketishidan oldin u va Dundas Makartni va Xitoy imperatori o‘rtasidagi uchrashuvda o‘tkaziladigan marosimlar tafsilotlari bo‘yicha Xitoy tomoni bilan qandaydir kelishmovchiliklar bo‘lishi mumkinligini taxmin qilgan edi. Dundas Makartniga "Suverenitetingiz sha'nini buzmasligi yoki o'z qadr-qimmatingizni kamaytirmasligi mumkin bo'lgan hukumatning barcha marosimlarini" qabul qilishni va hech qanday "arzimas sabab" missiyaga to'sqinlik qilmasligini aytgan edi. [2] :9–10[13] Shaxsning ikki tizzasini yerga qoʻyib tiz choʻkib, peshonasini yerga tekkizish uchun taʼzim qilishni talab qiladigan kovtov marosimi alohida murosasizlikni keltirib chiqardi. Kovtov nafaqat imperator bilan uchrashganda, balki uning xabarchilaridan imperator farmonlarini olayotganda ham talab qilinardi. Kantondagi (hozirgi Guanchjou) portugaliyalik va gollandiyalik savdogarlar bu marosimga rozi bo'lishsa-da, bu harakatni qullik va xo'rlovchi deb hisoblagan Britaniya fuqarolari [13] odatda bunday xabarlar kelganda xonani tark etib, imperatorning farmonlariga qarshi turishdan qochardilar. [2] :43–44

Makartni uchun ikkita suveren Jorj III va Syanlunning nisbiy maqomi muhim nuqtalardan biri edi. Makartnining fikricha, Britaniya hozir Yer yuzidagi eng qudratli davlat edi. [2] :13Biroq, diplomat sifatida, u qanday marosimda qatnashmasin, ikki monarxni teng ko'rsatishga qaror qildi va shuning uchun u Syanlunga o'z qiroliga ko'rsatadigan hurmat darajasini ko'rsatishga qaror qildi (u Kovtovni haddan tashqari ortiqcha deb bildi). Xitoy amaldorlari bilan bo'lgan uchrashuvlari davomida Makartni imperator suhbati davomida bir necha bor maqtov aytishga uqitirilgan edi. Makartni Tyantszinda bo'lganida vakil Chenruy va vitse-qirol Lyan Kentangga yuborgan bir xabarida Xeshen Britaniya vakiliga agar u marosimni bajarmasa, u "bo'ron" va "kulgili" deb hisoblanishi haqida xabar berishni buyurgan edi. [2] :102Rasmiylar, shuningdek, Makartniga bu "shunchaki tashqi va ma'nosiz marosim" ekanligini va u buni amalga oshirishi kerakligini aytdi. Shunga qaramay, Makartni Jengruyga uning teng maqom talabini qondiradigan yozma taklifni taqdim etdi: u qanday marosimni o'tkazmasin, Jorj III bilan teng darajadagi xitoylik amaldor oldida xuddi shunday qiladi. [2] :169–170U Britaniyaning Koreya kabi Xitoy vassal davlatlari bilan bir xil marosimlarni o'tkazishi (va ular bilan teng ko'rilishi) kerakligini kamsituvchi deb hisobladi. [18]

Jengruy bu taklifga e'tiroz bildirdi, chunki bu o'zaro tenglik tushunchasi Xitoyning imperatorga tengi bo'lmagan Osmon O'g'li sifatida qarashiga mos kelmasdi. Bunday nuqtai nazarga ko'ra, Buyuk Britaniya elchisi boshqa har qanday elchilar kabi rasmiy ravishda vassallik missiyasi sifatida qabul qilingan edi. Makartni va Staunton elchixona olib kelgan buyumlarni "sovg'a" deb ta'kidlashganiga qaramay, Xitoy rasmiylari ularni "o'lpon" sifatida ko'rdi. [2] :138–141Makartnining o'zi imperatorning g'azabini chiqarganidek, "mustaqil elchi" emas, balki faqat "o'lpon tashuvchi" sifatida ko'rilishi kerak edi. [2] :87–89

Syanlun bu masala bo'yicha murosaga kelib, 8-sentabrda (elchilik Chengde shahriga kelgan kun) farmon chiqaradi. Unda aytilishicha,, Makartni odatdagi to'qqizta sajda o'rniga bitta sajdani bajarishi mumkin edi. [2] :192–197Biroq, Staunton Makartnining taklifini Xeshenga kelganidan bir kun o'tib yetkazdi va bu masala bo'yicha Britaniya pozitsiyasini yana bir bor takrorladi. Hech qanday kelishuv bo'lmagach, marosimga bir necha kun qolganida Syanlun tobora sabrsizlanib, uchrashuvni butunlay bekor qilish haqida o'ylaydi. [2] :192–197Nihoyat, Makartni imperator oldida o'z suverenining oldida bo'lgani kabi, bir tizzasini yerga tekkizishiga kelishib olishdi. Odatiy qo'lini o'pish bajarilmasdi, chunki imperatorning qo'lini o'pish hech kim uchun odat emas edi. [2] :201–202

Marosim

Imperator Syanlun bilan uchrashuv 14-sentabr kuni bo'lib o'tdi. Britaniyaliklar Makartni bilan o'z qarorgohidan ertalab soat 3 da yo'lga chiqishdi va soat 4 da imperator lageriga yetib kelishdi. Makartniga xizmatkorlar, musiqachilar va boshqa vakillar hamrohlik qilishdi. Marosim imperator chodirida, baland maydonchaning o'rtasida imperator taxti joylashgan katta sariq o'tovda o'tkazilishi kerak edi. Bir necha ming kishi, jumladan, boshqa chet ellik mehmonlar (Birmadan va Kaspiy dengizi yaqinidagi musulmon qabilalaridan), noib Liang Kentang va imperatorning o'g'li, bo'lajak imperator Syann ham bor edi. Imperator 7 da yetib keldi va jarayonga xon sifatida raislik qildi. Makartni chodirga Jorj va Tomas Staunton va ularning xitoycha tarjimoni bilan kirdi. Qolganlar tashqarida kutishdi. [2] :216–221

Makartni birinchi bo'lib platformaga chiqdi, bir marta tiz cho'kib, Syanlun bilan sovg'a almashdi va qirol Jorj III ning maktubini taqdim etdi. Qirol Jorjning maktubi Xitoydagi yevropalik missionerlar tomonidan xitoy tiliga tarjima qilingan edi. Ular maktubdan xristianlik haqidagi jumlalarni olib tashlab, maktubni sharafli shaklga keltirib, uni imperatorga nisbatan hurmatliroq qilishdi (shuning uchun "imperator" so'zi kattaroq yozilgan). [19] Undan keyin Jorj Staunton va nihoyat Tomas Staunton kirdi. Tomas xitoy tilini o'rganganini bilgach, imperator unga bir necha so'z aytishni imo qildi (Tomas o'z kundaligida imperatorga sovg'alar uchun minnatdorchilik bildirganini yozgan). Inglizlar ortidan boshqa elchilar ham bordilar, biroq ular haqida kam narsa yozilgan. Keyin kundalik tadbirlarni yakunlash uchun ziyofat uyushtirildi. Inglizlar imperatorning chap tomonida, eng obro'li o`rinda o'tirdilar. [2] :225–230

Natija

Qabul, Jeyms Gillreyning lord Makartni imperator Syanlundan kutgan ziyofat haqidagi multfilmi.

Bizning Samoviy imperiyamizda hamma narsaga mo'l-ko'l va uning chegaralarida hech qanday mahsulotga ehtiyoj yo`q. Shuning uchun o'z mahsulotimiz evaziga tashqi kuchlarning ishlab chiqarishlarini import qilishning hojati yo'q.

— Imperator Syanlun, Second Edict to King George III of Great Britain, 1793, [20]
Xitoy askari, Uilyam Aleksandr

Oxir oqibat, o'zining asosiy maqsadlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo'lsa-da, missiya bilan bog'liq holatlar Britaniya va Xitoy tomonlariga o'zlari qilgan murosa va yon berishlardan to'liq qoniqish his qilishlari uchun keng imkoniyat yaratdi. Asosiy maqsadlarning muvaffaqiyatsizligi Makartnining imperator huzurida u xohlagandek qiyofani rad etishi bilan bog'liq emas edi. Bu, shuningdek, Xitoyning tashqi siyosatni belgilashda an'anaga tayanishining natijasi emas, balki tushunarsiz va ma'lum darajada mos kelmaydigan dunyo qarashlarining natijasidir. Elchilik ishini tugatgandan so'ng, Syanlun qirol Jorj III ga Makartni tomonidan Xitoy imperatoriga taqdim etilgan bir nechta so'rovlarni qondirishdan bosh tortishining sabablarini chuqurroq tushuntirib, maktub yubordi. Soʻrovlar orasida Britaniya va Xitoy oʻrtasidagi savdo cheklovlarini yumshatish, Britaniya tomonidan “Britaniyalik savdogarlar yashashi, tovarlarni saqlash va kemalarni jihozlash uchun Chusan yaqinidagi unchalik mustahkamlanmagan kichik orol sotib olinishi; Pekinda Buyuk Britaniyaning doimiy elchixonasini tashkil etish kabilar bor edi. Biroq, Syanlunning maktubida barcha yevropaliklarni "varvarlar" deb atagan, yer yuzidagi barcha xalqlarni Xitoyga bo'ysungan deb hisoblashi va qirol Jorj III ga ". . . titroq bilan itoat eting va beparvolik qilmang!" kabi standart imperator so`zlarini xuddi qirol xitoylik bo'lgandek ishlatgan.

Xitoyda ham, xorijda ham tarixchilar uzoq vaqt davomida missiyaning o'z maqsadlariga erisha olmasligini Xitoyning o'zgarishdan bosh tortishi va modernizatsiya qila olmasligi ramzi sifatida taqdim etishdi. Ular rad etishni birinchi navbatda xorijiy qirolliklar bilan o'zaro aloqa qo'shni qirg`oqbo`yi davlatlari bilan chegaralanganligi bilan izohlaydilar. Bundan tashqari, ikki tomonning dunyoqarashlari bir-biriga mos kelmas edi, Xitoy Xitoyni " markaziy qirollik " degan ishonchga ega edi. Biroq, 1990-yillarda tashrif bilan bog'liq to'liqroq arxiv hujjatlari nashr etilgandan so'ng, bu da'volarga e'tiroz bildirildi. Bir tarixchi imperator va uning saroyini "aniq aqlli va malakali siyosiy boshqaruvchilar" deb ta'riflagan va ular umuminsoniy boshqaruvga bo'lgan rasmiy Sin nuqtai nazari doirasida harakat qilgan, degan xulosaga kelgan; ular Britaniyaning Hindistondagi ekspansiyasi haqidagi xabarlarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lib, harbiy to'qnashuvlar va savdoni yo'qotmaslik uchun inglizlarni noaniq va'dalar bilan tinchlantirishdi. [21] Syanlun shuningdek, qirolning xatti-harakati tufayli Britaniyaning mavjud imtiyozlarini bekor qilishi mumkinligini aytdi, lekin u bunday qilmadi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ular uzoq va buyuk Xitoy sivilizatsiyasidan bexabarliklari uchun Angliyaga hamdardlik bildiradi. Bu Angliyadagi qirol va jamoatchilikni ham g'azablantirdi. [22]

Angliyadagi tanqidchilarning ta'kidlashicha, elchilik bilan bog'liq muammo "o'z mamlakatining [Angliya] pastligini tan olgani"dir. Makartnining o'zi masxara bo'lib qoldi, karikaturalar uning imperator oldida o'zini kamsitayotganini ko'rsatadi. Makartni o'zining keyingi asarlarida Xitoyga nisbatan ko'proq dushmanlik va salbiy munosabatda bo'lib, Xitoyning kuchi illyuziya ekanligini va Sin Xitoyning tanazzulga uchrashini va oxir-oqibat qulashini aytdi (mamlakatda bir yildan kamroq vaqt o'tkazganiga qaramay). Makartni Xitoy tirikligidayoq qulashi mumkinligini bashorat qilgan, biroq bu sodir bo'lmagan. [23]

Makartni elchiligi ko'p sabablarga ko'ra tarixiy ahamiyatga ega. Zamonaviy nuqtai nazaridan, bu har ikki tomonning bir-birining madaniyati, urf-odatlari, diplomatik uslublari va ambitsiyalarini o'rganish va tushunish uchun qo'ldan boy berilgan imkoniyatni belgilab qo'ygan bo'lsa-da, u kengayib borayotgan savdo va imperiya tarmog'iga moslashish uchun Xitoyga Britaniya bosimining kuchayishini oldindan belgilab qo'ydi. Ikkala tomonda o'zaro bilim va tushunishning yetishmasligi Sin sulolasini bezovta qilishda davom etdi. Chunki u XIX asrda Xitoy xorijiy bosim va ichki tartibsizliklarga duch keldi.

Garchi Makartni elchiligi Xitoydan hech qanday imtiyoz olmasdan Londonga qaytgan bo'lsa-da, missiyani muvaffaqiyatli deb atash mumkin, chunki u buyuk imperiya haqida batafsil kuzatuvlarni olib keldi. Rassom Uilyam Aleksandr elchilikka hamrohlik qildi va akvarel bo'yoqlari asosida ko'plab gravyuralarni chiza oldi. Ser Jorj Stauntonga ekspeditsiya qaytib kelganidan so'ng uning rasmiy ma'lumotlarini yaratish vazifasi yuklangan. Ushbu ko'p jildli asar asosan lord Makartni va ekspeditsiya qo'mondoni ser Erasmus Governing hujjatlaridan olingan. Ser Jozef Banks ushbu rasmiy yozuvdagi illyustratsiyalarni tanlash va tartibga solish uchun mas'ul edi. [24]

A'zolar

Makartni elchiligi yuzga yaqin kishidan iborat edi, jumladan:

  • Jorj Makartni, 1-graf Makartni
  • Ikkinchi qo'mondon: Ser Jorj Staunton, 1-baron, uning 12 yoshli o'g'li ser Jorj Staunton, 2-baron hamrohligida
  • Nazoratchi: Ser Jon Barrou, 1-baronet
  • Shifokorlar: Xyu Gillan, Uilyam Skott
  • Rassomlar: Uilyam Aleksandr, Tomas Xikki
  • Olim: Jeyms Dinviddi
  • Botanika bog'bonlari: Devid Stronach, Jon Xakston
  • Qo'mondon: Erasmus Gover, HMS <i id="mwAfw">Lion</i> kapitani
  • Leytenant Jon Kru
  • Leytenant Genri Uilyam Parish, qirollik artilleriya ofitseri va malakali chizmachi [25]
  • Podpolkovnik Jorj Benson, ellik kishilik elchi gvardiyasi komendanti [26]
  • Tarjimonlar: Paolo Cho ( 周保羅 ) va Yakob Li ( 李雅各 李自標 )

Shuningdek qarang

Manbalar

  1. ↑ Rowe 2010.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 2,42 2,43 2,44 2,45 Peyrefitte 2013.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Waley-Cohen 2000.
  4. ↑ 4,0 4,1 Black 1994.
  5. ↑ Bivins 1999.
  6. ↑ Bivins 2000.
  7. ↑ 7,0 7,1 Platt, Stephen. Imperial Twilight: The Opium War and the End of China's Last Golden Age. New York: Penguin Random House LLC, 2018 — 3-13 bet. ISBN 9780307961730. 
  8. ↑ Platt, Stephen. Imperial Twilight: The Opium War and The End of China's Last Golden Age. New York: Penguin Random House LLC, 2018 — 35 bet. ISBN 9780307961730. 
  9. ↑ Stone & Leeson 2017.
  10. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“.
  11. ↑ 11,0 11,1 Kitson 2013.
  12. ↑ Harlow & Madden 1953.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Hevia 1995.
  14. ↑ Platt, Stephen. Imperial Twilight: The Opium War and the End of China's Last Golden Age. New York: Penguin Random House, 2018 — 19-20 bet. ISBN 9780307961730. 
  15. ↑ Symons 2004.
  16. ↑ Chayet 2004.
  17. ↑ 17,0 17,1 Elliott & Chia 2004.
  18. ↑ Platt, Stephen. Imperial Twilight: The Opium War and the End of China's Last Golden Age, New York, 2018 — 35-36 bet. 
  19. ↑ Platt, Stephen. Imperial Twilight: The Opium War and the End of China's Last Golden Age. New York: Penguin Random House LLC, 2018 — 37 bet. 
  20. ↑ „Qianlong Letter to George III (1793)“. University of California, Santa Barbara. Qaraldi: 2014-yil 30-yanvar.
  21. ↑ Harrison (2017).
  22. ↑ Platt, Stephen. Imperial Twilight: The Opium War and the End of China's Last Golden Age. New York: Penguin Random House LLC, 2018 — 44 bet. 
  23. ↑ Platt, Stephen. Imperial Twilight: The Opium War and the End of China's Last Golden Age. Penguin Random House LLC, 2018 — 47-48 bet. 
  24. ↑ Banks, Joseph. Papers of Sir Joseph Banks; Section 12: Lord Macartney's embassy to China; Series 62: Papers concerning publication of the account of Lord Macartney's Embassy to China, ca 1797. State Library of New South Wales.]
  25. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“.
  26. ↑ Lockwood 2019.

Adabiyotlar

  • Anderson, Aeneas. A Narrative of the British Embassy to China in the years 1792, 1793, and 1794 - Containing the Various Circumstances of the Embassy, with Accounts of the Customs and Manners of the Chinese, and Description of the Country Towns, Cities, etc.. J. Debrett, London, 1796. 
  • Harlow, Vincent Todd. British Colonial Developments, 1774–1834. Oxford: Clarendon Press, 1953. 
  • Harrison, Henrietta (2017). "The Qianlong Emperor's Letter to George III and the Early Twentieth Century Origins of Ideas About Traditional China's Foreign Relations". American Historical Review 122 (3): 680-701. doi:10.1093/ahr/122.3.680. 

Qo'shimcha o'qish

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Makartni_elchiligi&oldid=2581145" dan olindi