Imperator Syanlun

Imperator Syanlun 乾隆帝
Imperator Syanlun portreti. Muallif Juzeppe Kastiglyon
Hukmronlik yillari:	1735-1796-yillar
Oʻtmishdoshi	Imperator Yonjeng
Davomchisi	Imperator Jiakin
Birinchi darajali Bao shahzodasi	1733-1735-yillar
Tugʻilishi	1711-yil 25-sentabr
Vafoti	1799-yil 7-fevral (87 yoshida) Yopiq shahar
Dafn etilgan joy	Yu mavzoleyi, Shimoliy Sin maqbaralarida
Konsort	Fuka klanidan imperatritsa Xiaxianchun (1727-1748) Nara klani imperatritsasi (1734-1766) Vigiya klanidan imperatritsa Xiaoyichun (vafot sanasi 1775)
Uy	Aysin Gyoro
Otasi	Yonchjen, Imperator Yonchjen
Onasi	Nyohuru klanidan Imperatritsa Xyoshenxyan
Dini	Vajrayana buddizmi

Imperator Syanlun (1711-yil 25-sentyabr – 1799-yil 7-fevral) 1735-yildan 1796-yilgacha hukmronlik qilgan Sinsulolasining oltinchi imperatori va Xonglida imperator Yonchjenning toʻrtinchi oʻgʻli sifatida tugʻilib, 1735-yil 11-oktabrdan 1796-yil 8-fevralgacha hukmronlik qildi. 1796-yilda u oʻz oʻgʻli, imperator Jiakin foydasiga taxtdan voz kechdi. 61 yil hukmronlik qilgan bobosi imperator Kansidan uzoqroq hukmronlik qilmadi. Nafaqaga chiqqaniga qaramay, u 1799 yil, vafotiga qadariste'fodagi imperator sifatida hokimiyatni saqlab qolishi uni tarixdagi eng uzoq hukmronlik qilgan monarxlardan biriga aylantirdi va 87 yoshida vafot etib, eng uzoq umr ko'rgan hukmdorlardan biriga aylandi.

Rivojlanayotgan imperiyani meros qilib olgan qobiliyatli va iste'dodli hukmdor sifatida uning darida Sin imperiyasi ko`p sonli aholisi va yuksak iqtisodiyoti bilan o'zining eng ajoyib va gullab-yashnagan davrini boshdan kechirdi. U harbiy sarkarda sifatida Oʻrta Osiyo davlatlari hududlarini zabt etish va baʼzan vayron qilish orqali mamlakat hududini eng ko`p darajada kengaytirgan harbiy yurishlarga boshchilik qildi. Biroq hukmronligining so'nggi yillarida vaziyat o'zgardi: Sin imperiyasi saroydagi korrupsiya, sonsalorlik va turg'un fuqarolik jamiyati tufayli tanazzulga yuz tuta boshladi.

1793 yilda Sin saroyiga tashrif buyurgan Britaniya diplomatik missiyasi xizmatchisi imperatorni shunday tasvirlagan:

Imperatorning bo`yi taxminan besh fut o'n dyuym, nozikva hashamatli kiyingan; uning ko'zlari qora bo'lsa-da, rangi nisbatan ochiq; uning burni o'tkir, yuzida esa mukammal bir holat mavjud bo'lib, uning haqiqiy yoshini hech qachon oshkor qilmaydi; uning shaxsiyatiz o'ziga jalb qiladi va uning xulqi juda xushmuomala, bu esa hukmdorning qadr-qimmatini kamaytirmasdan, u insonning xushmuomalaligini namoyon qiladi. Uning kiyimi sariq ipakdan tayyorlangan xalatdan, tepasida qizil xoshiyali qora baxmal qalpoqdan iborat bo'lib, oliy toifali mandarinlarning o'ziga xos xususiyatga ega bo'lgan tovus pati bilan bezatilgan. U egnida tilla naqshli shoyi etik kiygan, beliga ko‘k kamar bog‘lagan.

Dastlabki yillar

Cho'milayotgan uch yoshli imperator Syanlunning haykalchasi. Yonghe ibodatxonasidagi artefakt, Pekin.

Xongli imperator Yonjen va uning aslzoda xotini XIning to'rtinchi o'g'li. Xongli bobosi imperator Kansi va otasi imperator Yonchjen tomonidan ardoqlangan. Ba'zi tarixchilar  imperator Kansi imperator Yongchjenni o‘z vorisi etib tayinlashining asosiy sababi Xongli uning sevimli nabirasi bo‘lganligi, deb ta’kidlashadi. U Xonglining xulq-atvori o'zinikiga juda o'xshashligini his qiladi. O'smirlik davrida Xongli jang san'atida mohir va adabiy qobiliyatlarga ega edi.

Yosh imperator Syanlun shahzoda Bao darajasida

1722 yilda otasi taxtga o'tirgandan so'ng Xongli " Birinchi darajali shahzoda Bao " (和碩寶親王; Héshuò Bǎo Qīnwáng) unvoni bilan <i id="mwOQ">sinvan</i> (birinchi darajali shahzoda) etib tayinlandi. Ko'pgina amakilari singari, Xongli ham imperator saroyidagi amaldorlarning katta guruhi, jumladan, Yunsi, knyaz Lyan tomonidan qo'llab-quvvatlangan katta akasi Xongshi bilan vorislik kurashiga kirdi. Ko'p yillar davomida imperator Yonchjen o'z o'g'illaridan birortasini valiahd shahzoda sifatida belgilamagan bo`lsa-da, ko'plab amaldorlar uning Xonglini afzal ko'rishini taxmin qilishar edi. Xongli janubiy hududlarga tekshiruv uchun bordi va qobiliyatli diplomat va ijrochi sifatida tanildi. U, shuningdek, otasi poytaxtdan uzoqda bo'lgan paytlarda bosh regent etib tayinlangan.

Hukmdorlikning boshlanishi

Imperator Syanlun va imperatritsa Syaoxianchunning inauguratsiya portretlari

Imperator Yonchjen vafotidan keyin saroyda yig`ilgan kengashda rasman e'lon qilinishidan oldinroq Xonglining taxtga o'tirishi ma'lum bo`lgan edi. Yosh Xongli imperator Kansi sevimli nabirasi va imperator Yonchjenning sevimli o'g'li edi; imperator Yonchjen Xongli hali shahzoda bo'lganida unga bir qator muhim vazifalarini ishonib topshirgan va uni harbiy strategiya bo'yicha muhim muhokamalarga qo'shgan. Taxt uchun kurashining oldini olish maqsadida, imperator Yonchjen o'zi tanlagan merosxo'rning ismini qog'ozga yozadi va uni Samoviy poklik saroyida (Syangin saroyi) taxt ustidagi muhrlangan qutiga joylashtiradi. Qutidagi ism imperator oilasining boshqa a'zolariga barcha yuqori martabali vazirlar ishtirokida faqat imperator vafotidan keyin oshkor etilishi kerak edi. 1735 yilda imperator Yonchjen to'satdan vafot etganida, vasiyatnoma ochildi va Sin imperator saroyida o'qildi, shundan so'ng Xongli yangi imperator bo'ldi. Xongli "Doimiy hukmronlik" ma'nosini anglatadigan "Syanlun" davri nomini qabul qildi.

Chegara urushlari

Imperator Syanlun otda tantanavor sovut kiygan, italyan rassomi Juzeppe Kastiglyon (xitoy tilida Lang Shining nomi bilan tanilgan) (1688-1766)

Imperator Syanlun ovda

Imperator Syanlun muvaffaqiyatli harbiy yo`lboshchi edi. Taxtga o'tirgandan so'ng, u Miao qo'zg'olonini bostirish uchun qo'shin yubordi. Uning keyingi harbiy yurishlari Sin imperiyasi nazorati ostidagi hududlarni sezilarli darajada kengaytirdi. Syanlunning muvafaqqiyatli yurishlari nafaqat Sin harbiy qudrati, balki Ichki Osiyo xalqlarining tarqoqligi kuchayib borayotganligi sababli ham sodir bo`ldi.

Imperator Syanlun hukmronligi davrida Jung'or xonligi Sin imperiyasi tarkibiga qo'shib olindi va uning nomi Shinjon deb o'zgartirildi, g'arbda esa Ili hududlari zabt etildi va garnizonga aylantirildi. Shinjonning Sin imperiyasi tarkibiga qo'shilishi g'arbiy mo'g'ul qabilalari ittifoqi bo'lgan jung'orlarning (yoki zung'orlarning) so`nggi mag'lubiyati natijasida sodir bo`ldi. Shundan keyin imperator Syanlun Jung`or genotsidini uyushtirishga buyruq berdi. Sin sulolasi olimi Vey Yuanning ma'lumotlariga ko'ra, 600 000 jung`orning 40%i chechakdan o'ldirilgan, 20% Rossiya imperiyasi yoki qozoq dashtlariga qochib ketgan va 30% Sin armiyasi tomonidan qirib yuborilgan . Mazkur holatlarni Maykl Edmund Klark “nafaqat Jung‘or davlatining, balki jung‘orlarning ham xalq sifatida butunlay yo‘q qilinishi” deya ta’riflagan. Tarixchi Piter Perdu jung`orlarning qirib tashlanishi imperator Syanluntomonidan olib borilgan aniq qirg'in siyosati natijasi ekanligini ta'kidlaydi.

Jung`or genotsidi 1776 yilda Jinchuan Tibet xalqining Sinlar tomonidan qirg'in qilinishi bilan taqqoslanadi, bu voqea ham imperator Syanlun davrida sodir bo'lgan. G'olib qo'shinlar Pekinga qaytib kelgach, ular sharafiga bayram madhiyasi kuylanadi. Madhiyaning manjur tilidagi versiyasi Amoit tomonidan yozib olinib, Parijga yuborilgan.

Sin imperiyasi Xanlin akademiyasining a'zolari Chjao Yi va Jiang Yongjini Harbiy arxiv boshqarmasiga jung'orlarni tinchlantirish strategiyasi (Pingding Zhunge'er fanglue) tuzish uchun yolladi. Imperator Syanlunni Chjao Yi "XVIII asr tinchlik va farovonlik" manbai sifatida tasvirlaydi.

Knyaz Ching’unjav boshchiligidagi Xalxa mo‘g‘ul qo‘zg‘olonchilari jung‘or boshlig‘i Amursana bilan ittifoq tuzib, jung‘orlar bilan bir vaqtda Sin imperiyasiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi. Sin qoʻshini qoʻzgʻolonni bostirib, Chingʻunjav va uning butun oilasini qatl qildi.

Bu davr mobaynida Tibetga moʻgʻullarning aralashuvi va Moʻgʻulistonda Tibet buddizmining tarqalishi davom etdi. 1750 yilgi Lxasadagi qo'zg'olondan so'ng, imperator Syanlun Tibetga qo'shin yubordi va Sinning mavjudligini saqlab qolish uchun Dalay Lamani Sin aholisi va garnizoni ustidan Tibet hukmdori sifatida mavqeini mustahkamladi. Bundan tashqari, Nepal va Gurxalarga qarshi harbiy yurishlar imperatorni har ikki tomonni bo'ysundirishdek og`ir mas'uliyatga majbur qildi.

1751-yil 23-yanvarda 1750-yilda Lxasada Singa qarshi qoʻzgʻolonda qatnashgan tibetlik isyonchilar Sin manjur generali Bandi tomonidan o`ldirildi . Olti nafar tibetlik isyonchilar yetakchilari va tibetlik isyonchilar rahbari Blo-bzan-bkra-sis qiynab o'ldirildi. Tibet isyonchilarining qolgan rahbarlari osildi va boshlari tibet xalqi ko`rishi uchun ustunlarga osib qo`yildi. Sinlar qoʻzgʻolonchilarning mol-mulklarini tortib oldi va qolgan tibetlik isyonchilarni surgun qildi. Manjur generali Bandi 1751-yil 26-yanvarda imperator Syanlunga Tibet qoʻzgʻolonchilarining qatllarini qanday amalga oshirgani haqida hisobot yubordi. Lxasadagi qo'zg'olon paytida tibetlik isyonchilar Van Chi, Padma-skurje va Tarqan Yasorlar manjur ambanlari(Labdon va Fucin) joylashgan binoga hujum qilib, manjur ambanlarini o'q, kamon va boshqa qurollar bilan yaralaganliklari uchun qatl qilindi. Tibetlik isyonchi Sacan Xasixa bir nechta odamni o'ldirgani uchun qatl qilindi. Tibet qo'zg'olonchilari Ch'ui-mu-cha-t'e va Rab-brtan (A-la-pu-tan)lar Ambanlarga hujum paytida pul mablag`larini talon-taroj qilganliklari va binolarga o't qo'yganliklari uchun qatl qilindi. Tibetlik isyonchi Blo-bzan-bkra-sis, Mgron-gner pul manblag`larini talon-taroj qilgani va manchu ambanlarini o'ldirilgan hujumni boshqarib, qo'zg'olonchilarning umumiy rahbari bo'lgani uchun qatl qilindi. Qatldan oldin o'lgan ikki nafar tibetlik isyonchining jasadlarining boshlari kesildi. Ulardan biri qamoqxonada vafot etgan, Lag-mgon-po (La-k'o-kun-pu), ikkinchisi esa jazodan qo'rqib o'zini o'ldirgan Pei-lung-sha-k'o-pa. Bandi isyonchilarning bir qancha safdoshlarini va xabarchilarini bo'g'ib o'ldirishga hukm qildi.

1762 yilda imperator Syanlun va afgʻon amiri Ahmadshoh Durroniy o`rtasida Xitoyning Oʻrta Osiyodagi ekspansiyalari tufayli munosabatlari yomonlashib, urushga yaqinlashdi. Sin va Durroniylar davlati qoʻshinlari chegaraga yaqin joyga yuborilgan boʻlsada, urush bo`lmadi. Bir yil o'tgach, Durroniylar Pekinga elchisini yuborib, Syanlunga to'rtta ajoyib ot sovg'a qildi. Bu otlar "To'rt afg'on otlari" nomli bir qator rasmlarning mavzusiga aylandi. Biroq, afg'on elchisi imperatorga ikki bukilib salom berish (kowtow) marosimidan bosh tortgach, Syanlunda yaxshi taassurot qoldirmadi. Keyinchalik Syanlun Durroniy imperiyasining Xitoyning vassali bo'lgan Badaxshon sultonini o'ldirishiga aralashishdan bosh tortdi.

Syanlun davridagi askar, Muallif: Uilyam Aleksandr, 1793 yil

Imperator Syanlun o`z vassali Shan shaharlarining Birmaning harbiy kuchlariga qarshi harbiy yordam so`raganiga ijobiy javob berdi, ammo Xitoy-Birma urushi toʻliq muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. U dastlab ushbu qabilaga qarshi kurashda oson g'alaba qozonishiga ishonadi va faqatgina Birma bilan chegaradosh Yunnan shahrida joylashgan Yashil standartdagi armiyasini yuboradi. Sin istilosi Birma kuchlarining ko'pchiligi Siam Ayutthaya qirolligiga so'nggi bostirib kirish uchun joylashtirilganda sodir bo`lgan edi. Shunga qaramay, jangda yaxshi tayyorlangan Birma qo'shinlari chegarada 1765-66 va 1766-67 yillardagi dastlabki ikki bosqinni qaytara oldilar. Mintaqaviy mojaro endi katta urushga aylanib ketdi. Manjur bayroqdorlar elitasi boshchiligidagi uchinchi bosqin (1767–1768) deyarli muvaffaqiyat qozondi va Birmaning markaziy qismiga, poytaxt Invadan bir necha kunlik masofa uzoqlikkacha kirib bordi. Biroq, Shimoliy Xitoyning manjur bayroqdorlari "notanish tropik yerlar va o'limga olib keladigan epidemik kasalliklar" bilan kurasha olmadilar va katta yo'qotishlar bilan orqaga qaytishga majbur bo`ldilar. Dastlabki chaqiruvdan so'ng qirol Xsinbyushin o'z qo'shinlarini Siamdan Xitoy chegaralariga qayta joylashtirdi. To'rtinchi va eng katta bosqin chegaradayoq to`xtab qoldi. Sin qo'shinlari to'liq qurshovga tushgan holda, 1769 yil dekabr oyida ikki tomon qo'mondonlari o'rtasida sulh tuzildi. Sin qo'shinlari yigirma yil davomida o`zaro savdoni taqiqlab, yana bir urush olib borish maqsadida, taxminan o'n yil davomida Yunnanning chegara hududlarida yirik harbiy qo`shinni ushlab turishdi. 1790 yilda Birma va Xitoy diplomatik munosabatlari tiklanganida, Sin hukumati bu harakatni Birmaning bo'ysunishi deb hisobladi va urushdagi g'alabani da'vo qildi. Imperator Syanlun manjur generali Eledeng'e (shuningdek, E'erdeng'e deb ham ataladi)ni qo'mondoni Mingrui 1768-yilda Sin-Birma urushidagi Maymyo jangida mag'lubiyatga uchragach, qatlga buyurdi. Chunki Eledeng'i Mingruiga yordam bera olmagan edi.

Vetnamdagi harakatlar ham muvaffaqiyatli kechmadi. 1787-yilda Lê sulolasining so'nggi hukmdori Lê Chiêu Thống Vetnamdan qochib ketdi va Thang Longda (hozirgi Xanoy ) o'z hukmronligini rasman tiklashni so`rab murojaat qildi. Imperator Syanlun bunga rozi bo'ldi va Tay Sonni (butun Vetnamni bosib olgan isyonchilar rahbari) mag`lub etish uchun Vetnamga katta qo'shin yubordi. Poytaxt Thang Long 1788-yilda zabt etildi, ammo bir necha oy o'tgach, Nguyen Xuning Tey (Vyetnam yangi yili) vaqtida kutilmagan hujum tufayli uch aka-uka Tay Sonlar Sin armiyasini mag'lubiyatga uchratdi. Sin imperiyasi Lê Chiêu Thốngni qo'llab-quvvatlash fikridan qaytdi va uning oilasi Vetnamda qamoqqa olindi. Sinlar yana 90 yil davomida Vetnam ichki ishlariga aralashmadi.

Janubdagi muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, umuman olganda, imperator Syanlun imperiya chegaralarini harbiy yo`l bilan kengaytirishi allaqachon muvafaqqiyatlarga erishib, Sin imperiyasining hududi deyarli ikki baravar oshgan va ko'plab xan bo'lmagan xalqlarni, masalan, uyg'urlar, qozoqlar, qirg'izlar, Evenklar va mo'g'ullarni birlashtira olgan edi. Bu yurishlarning barchasi juda qimmatga tushib, Imperator xazinasidagi deyarli barcha mablag'lar harbiy yurishlarga sarflab yuborildi. Urushlar muvaffaqiyatli bo'lgan bo'lsa-da, ular keng ko`lamli emas edi. Sin armiyasi sezilarli darajada kuchsizlanib ketdi va ba'zi hollarda dushman bilan to'qnash kelish qiyin kechdi: Jinchuan tepaligidagi xalqlarga qarshi yurish 2-3 yil davom etdi. Dastlab Sin qo'shinlari tor-mor qilindi, ammo keyinchalik Yue Chjungqi (Yu Fey avlodi) vaziyatni o'z qo'liga oldi. Jung`orlar bilan juda qattiq janglar bo`lib o`tdi va har ikki tomondan ham katta yoʻqotishlarga sabab boʻldi.

1765-yilda uyg`ur ayollari manjur amaldori Suchengning xizmatkorlari va o'g'li tomonidan zo'rlanganidan keyin uyg'ur musulmonlarining manjurlarga qarshi qo`zg`oloni sodir bo'ldi. Ush musulmonlari manjur amaldori Sucheng va uning oʻgʻli tomonidan bir necha oylar davomida uygʻur musulmon ayollarini zoʻrlangani uchun uzoq vaqtdan beri Sucheng va oʻgʻlidan qasos olish va ularni halok etishni istashayotgani aytiladi. Manjur imperator Syanlun uygʻurlarning qoʻzgʻolon ko`targan shahrini qirgʻin qilishni buyurdi. Sin qoʻshinlari barcha uygʻur bolalar va ayollarini qul qilib, uygʻur erkaklarini qirgʻin qildi. Manjur askarlari va manjur amaldorlari uygʻur ayollarini muntazam zoʻrlashlari uygʻur musulmonlari orasida manjurlar hukmronligiga qarshi qattiq nafrat va gʻazab uygʻotgan. Jahongir Xo‘ja qo`zg`olonidan avval manjurlarning yana bir amaldori Binjin 1818-1820 yillarda Qo‘qon oqsoqolining musulmon qizini zo‘rlagan. Sinlar uyg`urlar orasida oʻz hukmronligiga qarshi nafrat tarqalishiga yoʻl qoʻymaslik uchun manjurlar tomonidan uygʻur ayollarining zoʻrlanishini berkitishga harakat qilishgan.

Chegaraviy urushlar oxirida Sin armiyasi sezilarli darajada zaiflasha boshladi. Erkin harbiy tuzumga qo'shimcha ravishda, sarkardalar o'z vazifalariga sovuqqonlik bilan qaray boshlashdi. Urushlarning aksariyati allaqachon bo'lib o'tganligi sababli, sarkardalar o'z qo'shinlarining tayyorgarligini oshirish uchun hech qanday sabab ko'rmadilar, natijada imperator Syanlun hukmronligining oxirgi yillarida harbiy tanazzul tezlashib bordi. Bu Sin armiyasining imperator Syanlun hukmronligining oxirlarida boshlangan va imperator Jiagin hukmronlik davrida ham davom etgan Oq lotus qo'zg'olonini bostirishdagi muvafaqqiyatsizliklarning asosiy sababi edi.

Madaniy yutuqlar

Imperator Syanlun o'z kabinetida, Juzeppe Kastiglyon surati, XVIII asr

Imperator Syanlun rasmlarni tomosha qilmoqda

Imperator Syanlun o'zidan oldingi imperatorlar singari mamlakatning madaniy rivojiga jiddiy yondashdi. Birinchidan, u manjurlar merosini saqlab qolishga harakat qildi, bu merosni manjurlarning axloqiy xarakterining asosi, shuningdek, sulola qudratining asosi deb bildi. U manjur tilida nasabnomalar, tarixiy asarlar va marosim kitoblarini yozishni buyurdi va 1747- yilda maxfiy ravishda keyinchalik Siku Quanshuda nashr etilgan Shaman kodeksi tuzishni buyurdi. U sulolaning Markaziy Osiyodagi madaniy va diniy da'volarini yanada mustahkamlab, Chengdedagi imperator yozgi saroyi hududida Tibet Potala saroyi, Putuo Zongcheng ibodatxonasining nusxasini qurishni buyurdi. O'zini tibetliklar va mo'g'ullarga Konfutsiylik homiysi emas, balki buddistlar homiysi sifatida ko'rsatish uchun u o`zini Manjushri va donolik ramzi Bodxisattvasi ko`rinishda tasvirlaydigan thangka ya'ni muqaddas rasmni chizdirdi. U shoir va yozuvchi ham edi. Uning 1749-1800-yillar oralig'ida nashr etilgan o'n tomli asarlari 40 000 dan ortiq she'rlar va 1300 nasriy asarlarni o`z ichiga olardi. Agar u shularning barchasini o`zi yozgan bo'lsa, uni barcha davrlarning eng samarali yozuvchilaridan biri deb atash mumkin bo`ladi.

Imperator Syanlun Konfutsiy madaniyatining asosiy homiysi, muhim "saqlovchisi va restavratori" edi. U antikvar buyumlarni to`plashga juda qiziqardi. Shu sababli Xitoyning "buyuk shaxsiy to'plamlari" dan katta qismini har qanday yo'l bilan qo'lga kiritdi va "ushbu xazinalarni imperator shaxsiy kolleksiyasiga qayta kiritdi". U sotiladigan yoki merosxo'rlari qiziqish bildirmaydigan savdogar oilalarining kolleksiyalarini topish uchun madaniy maslahatchilar guruhini tuzdi. U baʼzan badavlat amaldorlarni ishidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun qimmatbaho buyumlarni "sovg`a" qilishga majburlagan, hatto harbiy kuchdan ham foydalangan. Bir necha marta u tarixiy rasmlarni Yopiq shaharga olib kirganda ularni o'g'irlik yoki yong'indan himoya qilish bilan izohlagan.

Imperatorning ulkan badiiy kolleksiyasi hayotining muhim qismiga aylandi; u sayohatlarida landshaft rasmlarini haqiqiy manzaralar bilan taqqoslash yoki u yerga har safar tashrif buyurganida yozib borish uchun, o‘zi yashagan saroylardagi maxsus xonalarga osib qo‘yish uchun o‘zi bilan olib yurardi. “Shuningdek, u Son sulolasi imperatorlari va Min sulolasining savodxon rassomlaridan namuna olib, imperator kolleksiyasi rasmlariga muntazam ravishda sheʼriy yozuvlar qoʻshib bordi. Yozuvlar ishlash uchun ajralib turadigan belgi va uning imperator sifatidagi rolining ko'zga ko'rinadigan belgisi edi. Imperator Syanlunga xos boʻlgan yozuv turi boʻlib, u oʻzi uchun ishlab chiqqan sanʼat asarlari bilan ishlashning oʻziga xos ko`rinishlarini ochib beradi. Uzoq vaqt davomida u o'zi uchun alohida ma'noga ega bo'lgan bir qancha rasm yoki xattotlik asarlarini to`pladi, har biriga ulardan bahramand bo'lish holatlari haqida maxsus eslatmalar bilan muntazam ravishda yozib bordi va ulardan deyarli kundalik sifatida foydalandi." Xususan, imperator Syanlun aqliy tarbiya zalidagi kichik xonada joylashgan Uch nodirlik zalida (Sanxitang) uchta xattotlik asari: Jin sulolasidan Vang Xizji tomonidan "Qor yog'gandan keyin o'z vaqtida tozalash", "Kuzning o'rtasi", uning o'g'li Van Syanji va Vang Xungamansub "Boyuanga maktub" asarlarini saqlagan.

Imperator kolleksiyasidagi bir necha ming nefrit buyumlarining aksariyati o`zining hukmronlik davriga tegishli. Imperator, shuningdek, kulolchilik buyumlaridan tashqari qadimiy bronzalar, bronza oyna va muhrlarni yig'ishga ham alohida qiziqish bildirgan. Uning hukmronligi davrida kulolchilik va amaliy san'at, masalan, sirlash, metallga ishlov berish va laklash kabi turlar gullab-yashnagan. Londondagi Persival Devid fondida, Viktoriya va Albert muzeyi va Britaniya muzeyida Syanlun davriga oid sanʼat kolleksiyalari mavjud.

Uning eng yirik loyihalaridan biri Xitoy falsafasi, tarixi va adabiyotiga oid eng katta to'plamni yig'ish, tahrirlash va chop etish uchun olimlar jamoasini to`plash edi. To'rt xazina loyihasi (yoki Siku Quanshu ) nomi bilan tanilgan ushbu loyiha doirasida kitoblar 36 000 jildda nashr etilgan bo'lib, 3 450 ga yaqin asarlarni o'z ichiga olgan va unda 15 000 nusxa ko'chiruvchilar ishlagan. U ko'plab kitoblarni saqlab qola oldi. Ayni paytda siyosiy raqiblarni yo'q qilish va bostirish uchun mo'ljallangan siyosati davomida "o'tmishdagi o'n bir mingga yaqin asarlar ro'yxatini yig'ish uchun shaxsiy kutubxonalarni sinchkovlik bilan tekshirishni talab qiladi, ulardan uchdan bir qismi nashr etish uchun tanlab olinadi. Ro`yxatga kiritilmagan kitoblar umumlashtirib yuborilgan yoki ko'p hollarda yo'q qilingan."

Kitoblarni yoqish va matnlarni o'zgartirish

Imperatorning ota-bobolar qabrlariga tashrifi

Imperator Syanlunning Suchjou va Buyuk Kanalga tashrifi

Ommaviy madaniyatda

• Toni Liu tomonidan "Imperator Chien Lungning sarguzashtlari" (1977) filmida tasvirlangan.
• Chjan Tielin tomonidan " Mening adolatli malikam" (1998) filmida tasvirlangan.
• Kvong Va tomonidan "Hamdan keyin baxtli" (1999) filmida tasvirlangan.
• “ Jahon don ombori ” (2001), “Yansi saroyi hikoyasi” (2018) va “Yansi saroyi: malika sarguzashtlari” (2019) filmlarida Ni Yuan tomonidan tasvirlangan.
• Ti Lung tomonidan " Mening adolatli malika III" (2003) filmida tasvirlangan.
• Chiu Xsinchih tomonidan " Yangi mening adolatli malikam" (2011) filmida tasvirlangan.
• Saroydagi imperatorlar (2011) filmida Vang Venji tomonidan tasvirlangan.
• Saroy II filmida Chen Xu tomonidan tasvirlangan (2012).
• Kent Tong tomonidan Saroy 3: Yo'qolgan qiz (2014) filmida tasvirlangan.
• Vorislik urushida (2018) Chjan Guoqiang tomonidan tasvirlangan.
• Ruyining "Saroydagi qirollik sevgisi" (2018) filmida Uolles Xuo tomonidan tasvirlangan.

• Chang, Michael. A Court on Horseback: Imperial Touring & the Construction of Qing rule, 1680–1785. Cambridge: Harvard University Asia Center, 2007. ISBN 978-0-67402-454-0. 
• Ho, Chuimei. Splendors of China's Forbidden City: The Glorious Reign of Emperor Qianlong. London: Merrell, in association with The Field Museum, Chicago, 2004. ISBN 1858942039. 
• Kahn, Harold L.. Monarchy in the Emperor's Eyes: Image and Reality in the Ch'ien-Lung Reign, Harvard East Asian Series. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1971. ISBN 0674582306. 
• Kuhn, Philip A.. Soulstealers: The Chinese Sorcery Scare of 1768. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1990. ISBN 0674821513.  (alk. paper)
• New Qing Imperial History: The Making of Inner Asian Empire at Qing Chengde Millward: . London & New York: Routledge, 2004. ISBN 0415320062. 
• Berliner, Nancy. The Emperor's Private Paradise: Treasures from the Forbidden City. New Haven: Yale University Press, 2010. ISBN 978-0-87577-221-9. 
•  

Manbalar

Muhim adabiyotlar

• Anderson, Æneas. A Narrative of the British Embassy to China, in the Years 1792, 1793, and 1794; Containing the Various Circumstances of the Embassy, with Accounts of Customs and Manners of the Chinese. London: J. Debrett, 1795. 
• Berger, Patricia Ann. Empire of Emptiness: Buddhist Art and Political Authority in Qing China, illustrated, University of Hawaii Press, 2003. ISBN 978-0824825638. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Clarke, Michael Edmund (2004). In the Eye of Power: China and Xinjiang from the Qing Conquest to the 'New Great Game' for Central Asia 1759–2004 (PDF) (Doctoral thesis). Brisbane, QLD, Australia: Dept. of International Business & Asian Studies, Griffith University. 6 July 2011da asl nusxadan (PDF) arxivlandi.
• Crossley, Pamela Kyle. A Translucent Mirror: History and Identity in Qing Imperial Ideology. University of California Press, 2000. ISBN 978-0520928848. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Dunnell, Ruth W.. New Qing Imperial History: The Making of Inner Asian Empire at Qing Chengde. Routledge, 2004. ISBN 978-1134362226. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Elliott, Mark C. (2000). "The Limits of Tartary: Manchuria in Imperial and National Geographies". Journal of Asian Studies 59 (3): 603–646. doi:10.2307/2658945. http://scholar.harvard.edu/files/elliott/files/elliott_jas_limits_of_tartary_0.pdf. 
• Elliott, Mark C.. The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China. Stanford University Press, 2001. ISBN 978-0804746847. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Elliott, Mark C.. Emperor Qianlong: Son of Heaven, Man of the World. New York: Pearson Longman, 2009. ISBN 9780321084446. 
• Elverskog, Johan. Buddhism And Islam on the Silk Road. University of Pennsylvania Press, 2010. ISBN 9780812242379. 
• de Guignes, Chrétien-Louis-Joseph. Voyage a Pékin, Manille et l'Ile de France (fr), Paris, 1808. 
• Guy, R. Kent. The Emperor's Four Treasures. Harvard University Press, October 1987 — 167 bet. ISBN 978-0-674-25115-1. 
• Hall, D.G.E.. Burma, 3rd, London: Hutchinson University Library, 1960. ISBN 978-1-4067-3503-1. 
• Liu, Tao Tao. Unity and Diversity: Local Cultures and Identities in China. Hong Kong University Press, 1996. ISBN 978-9622094024. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Lopez, Donald S.. Prisoners of Shangri-La: Tibetan Buddhism and the West, reprint, revised, University of Chicago Press, 1999. ISBN 978-0226493114. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Millward, James A.. Beyond the Pass: Economy, Ethnicity, and Empire in Qing Central Asia, 1759-1864, illustrated, Stanford University Press, 1998. ISBN 978-0804729338. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Millward, James A.. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, illustrated, Columbia University Press, 2007. ISBN 978-0231139243. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Newby, L. J.. The Empire And the Khanate: A Political History of Qing Relations With Khoqand C.1760-1860, illustrated, Leiden: Brill, 2005. ISBN 978-9004145504. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Perdue, Peter C.. China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. Cambridge, Mass.; London, England: Belknap Press of Harvard University Press, 2005. ISBN 9780674016842. 
• Petech, Luciano. China and Tibet in the Early Xviiith Century: History of the Establishment of Chinese Protectorate in Tibet, illustrated, Leiden: Brill, 1972. ISBN 9004034420. 
• Rawski, Evelyn S.. The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions. University of California Press, 1998. ISBN 978-0520926790. 2014-yil 10-martda qaraldi. 
• Reardon-Anderson, James (Oct 2000). "Land Use and Society in Manchuria and Inner Mongolia during the Qing Dynasty". Environmental History 5 (4): 503–530. doi:10.2307/3985584. 
• Robbins, Helen Henrietta Macartney (1908). Our First Ambassador to China: An Account of the Life of George, Earl of Macartney with Extracts from His Letters, and the Narrative of His Experiences in China, as Told by Himself, 1737–1806, from Hitherto Unpublished Correspondence and Documents. London : John Murray. [digitized by University of Hong Kong Libraries, Digital Initiatives, "China Through Western Eyes."
• Scharping, Thomas (1998). "Minorities, Majorities and National Expansion: The History and Politics of Population Development in Manchuria 1610-1993". Cologne China Studies Online – Working Papers on Chinese Politics, Economy and Society (Kölner China-Studien Online – Arbeitspapiere zu Politik, Wirtschaft und Gesellschaft Chinas) (1). http://www.phil-fak.uni-koeln.de/fileadmin/chinastudien/papers/No_1998-1.pdf. Qaraldi: 14 August 2014. Imperator Syanlun]]
• van Braam Houckgeest, Andreas Everardus. (1797). Voyage de l'ambassade de la Compagnie des Indes Orientales hollandaises vers l'empereur de la Chine, dans les années 1794 et 1795. Philadelphia: M.L.E. Moreau de Saint-Méry.
• Van Braam Houckgeest, Andreas Everardus. (1798). An authentic account of the embassy of the Dutch East-India company, to the court of the emperor of China, in the years 1974 and 1795, Vol. I. London : R. Phillips. [digitized by University of Hong Kong Libraries, Digital Initiatives, "China Through Western Eyes."
• Peterson, Willard J., ed (December 2002). "The Cambridge History of China". The Cambridge History of China. 9. Cambridge University Press. 230–309 b. ISBN 978-0-521-24334-6. https://books.google.com/books?id=hi2THl2FUZ4C&q=The+Literary+Inquisition+of+Ch%27ien-Lung.&pg=PA290. 
• Zhao, Gang (January 2006). "Reinventing China Imperial Qing Ideology and the Rise of Modern Chinese National Identity in the Early Twentieth Century". Modern China 32 (1): 3–30. doi:10.1177/0097700405282349. 

Tashqi havolalar

• Quotations related to Qianlong Emperor at Wikiquote