Yuqori Aylis
Yuqori Aylis Yuxarı Əylis | |
|---|---|
| Munitsipalitet | |
 | |
| 38°57′10″N 45°58′53″E / 38.95278°N 45.98139°E | |
| Mamlakat | Ozarbayjon |
| {{{mintaqa_turi}}} | Naxichevan |
| tuman | Oʻrdubod |
| Hukumat | |
| Rasmiy til(lar)i | ozarbayjon tili |
| Aholisi (2005) |
1 916 |
| Vaqt mintaqasi | UTC+4:00 |
Yuqori Aylis (ozarbayjoncha: Yuxarı Əylis, ivritcha: Վերին Ագուլիս, romanizatsiyasi: Verin Agulis) Ozarbayjonning Naxichevan Avtonom Respublikasi Oʻrdubod tumanidagi qishloq va munitsipalitet. Oʻrdubod — Aylis avtomobil yoʻlining chap va oʻng tomonida, tuman markazidan 12 km shimoli-sharqda joylashgan. Aholisi bogʻdorchilik, dehqonchilik, chorvachilik bilan band. Qishloqda oʻrta maktab, klub, kutubxona, aloqa boʻlimi, tibbiyot punkti bor. 1916 nafar aholi istiqomat qiladi[1].
Qishloq Armaniston qirolligining Vaspurakan viloyati yoki Vaspurakan qirolligining muhim aholi punkti boʻlib, Buyuk Ipak yoʻli boʻylab savdo qilgan bir qator arman savdogarlari kelib chiqishi Agulis boʻlgan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu manzilgoh tarixiy manbalarda ilk bor 11-asrda armancha Argulik (arm.: Արքուլիք) nomi bilan tilga olingan. Agulis qadimdan Armaniston qirolligining Vaspurakan viloyati tarkibiga kiruvchi armanlarning savdo va hunarmandchilik madaniy markazi sifatida tanilgan.
Uning arman aholisi hunarmandchilik va pillachilikka ixtisoslashgan. XVI asrdagi koʻplab manbalarda bu shahar Hindiston, Rossiya, Safaviylar Eroni va Gʻarbiy Yevropa bilan mustahkam savdo aloqalarini saqlab turgan gullab-yashnagan shahar sifatida tilga olingan[2].
18-asrda Agulisning oʻz maktablari, kutubxonasi, ipak qurti fabrikasi, yirik bozori boʻlgan. Shahar devorlar bilan, atrofi bogʻlar va uzumzorlar bilan oʻralgan. Oʻsha paytda uning arman aholisi 8000 xonadondan iborat boʻlgan[2]. 1752-yilda u Ozarbayjon hukmdori Ozodxon qoʻshinlari tomonidan qoʻlga olinib, ogʻir ahvolga solingan[2]. Shahar 1828-yilda rus-fors urushidan keyin Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan. 1897-yilga kelib, Rossiya hukumati tomonidan aholini roʻyxatga olish oʻtkazilganda, Agulis aholisi 1670 kishiga kamaydi.
Oʻn toʻqqizinchi asrda Verin („Yuqori“) Agulis qoʻshni Nerkin („Quyi“) Agulis bilan birgalikda Erivan gubernatorligining Naxichevan uyezdida oʻn ikkita cherkov va monastirga ega yirik arman aholi punkti edi. Eng muhim cherkov I asrda asos solingan va 1694-yilda qayta tiklangan Avliyo Tomas Apostol monastiri boʻlgan[2]. Monastir muhim bilim markazi boʻlib, uning bitiruvchilari orasida savdogar va sayohatchi Zakariya Aguletsi, A. Arasxanyan, chorvador Avetis H. Kalantar va L. Manvelyanlar boʻlgan[2]. Jamoa zok deb atalgan arman tilining oʻziga xos lahjasida ham soʻzlashgan[3].
1919-yilgi vayrongarchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]
1919-yilning bahorida Birinchi Armaniston Respublikasi Sharur-Naxichevan viloyati ustidan maʼmuriy nazoratni kengaytirdi, Agulis Goghtan mitti tumanining markaziga aylantirildi. Lekin oʻsha yilning yozida arman hukmronligiga qarshi musulmonlar qoʻzgʻoloni koʻtarildi va avgust oyida viloyat Oʻrdubodga yangi tayinlangan komissari Abbos Guli Bey Tairov nazoratiga oʻtdi[4]. Agulis Tairovga sodiqligini vaʼda qildi, garchi keyingi oylarda uning aholisi oʻsib borayotgan oziq-ovqat inqiroziga duch kelgan va shaharni tark etishga ruxsat berilmagan. Oʻsha yilning noyabr oyida Ozarbayjon Demokratik Respublikasi Zangezur viloyatini armanlar nazoratidan tortib olishga urinib koʻrganida, uning aholisining ahvoli yanada ogʻirlashdi[5].
17-dekabr kuni Armanistondagi janglardan qochgan mahalliy aholi va qochqinlardan tashkil topgan gʻazablangan musulmon olomon Quyi Agulisga yoʻl olgani va arman aholisiga hujum qila boshlagani va ularni yuqori shaharga chekinishga majbur qilgani maʼlum boʻldi, masala 17 dekabr kuni avj oldi[6]. 24-dekabr kuni mahalliy ozarbayjon jandarmeriyasiga qoʻshilgan olomon Yuqori Agulisga kirib, shaharni talon-taroj qila boshladi. Keyin ular arman aholisini qirgʻin qilishga kirishdilar va ertasi kuni Yuqori Agulisni yonayotgan vayronalar holida qoldirdilar. Armaniston hukumati maʼlumotlariga koʻra, Quyi Agulisda 400 tagacha, Yuqori Agulisda esa 1000 tagacha arman halok boʻlgan[7]. Sovet davrida shahar qisman qayta qurilgan.
Yodgorliklari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avliyo Tomas monastiri, afsonaga koʻra, Havoriy Bartolomey tomonidan asos solingan. U oxirgi marta 1694-yilda qayta tiklangan[2]. U boshqa arman cherkovlari qatori 1990-yillarning oxirlarida[8], taxminan 1997—2009-yillarda[9] Ozarbayjon davlat hokimiyati tomonidan vayron qilingan. 2014-yil 15-mayda monastir majmuasi oʻrnida masjid qurilgan[9]. Aziz Stepanos cherkovi qishloqning shimoli-gʻarbiy Verin Get tumanidagi tepalik yonbagʻrida joylashgan edi[9]. 2000-yil 3-fevralgacha butunlay vayron qilingan[10].
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1897-yildagi Rossiya imperiyasining aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, qishloq arman va tatar etnik mavzelariga boʻlingan, unda 1325 arman apostol va 639 musulmondan iborat jami 1971 aholi istiqomat qilgan. Qishloqda 863 erkak va 1108 ayol bor edi[11].
Madaniy havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
1919-yilda Agulisning yoʻq qilinishi haqida ozarbayjon yozuvchisi Akram Aylislining 2012-yilda yozilgan „Tosh tushlar“ nomli munozarali romanida tilga olingan[12].
Mashhur kishilari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Kristapor Mikaelian — Arman inqilobiy federatsiyasining asoschilaridan biri
- Ziya Kozim — ozarbayjon sovet aktyori, Ozarbayjon SSR xalq artisti (1943)[13]
- Akram Aylisli — ozarbayjon yozuvchisi
- Mouchegh va Melkoum Petrossian — Fransiyaning Parij shahridagi Caviar Petrossian asoschilari
- Lusik Aguletsi — arman rassomi va etnografi
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ ANAS, Azerbaijan National Academy of Sciences. Nakhchivan Encyclopedia. Baku: ANAS, 2005 — 357 bet. ISBN 5-8066-1468-9.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 (armancha) Barkhudaryan, Sedrak. s.v. "Agulis, " Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1974, vol. 1, p. 61.
- ↑ See Bert Vaux, "Zok: The Armenian Dialect of Agulis, " in Between Paris and Fresno: Armenian Studies in Honor of Dickran Kouymjian, ed. Barlow Der Mugrdechian. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2008, pp. 283-302.
- ↑ Hovannisian, Richard G.. The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919-1920. Berkeley: University of California Press, 1982 — 234 bet. ISBN 0-520-04186-0.
- ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, pp. 207-234.
- ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, p. 235.
- ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, pp. 236-238.
- ↑ Maghakyan, Simon. "Special investigation: Declassified Satellite Images Show Erasure of Armenian Churches, " The Art Newspaper. 1 June 2021.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Khatchadourian, Lori; Smith, Adam T.; Ghulyan, Husik; Lindsay, Ian. Silent Erasure: A Satellite Investigation of the Destruction of Armenian Heritage in Nakhchivan, Azerbaijan (en). Cornell Institute of Archaeology and Material Studies, 2022 — 38–39 bet.
- ↑ Khatchadourian, Lori. Silent Erasure: A Satellite Investigation of the Destruction of Armenian Heritage in Nakhchivan, Azerbaijan (en). Cornell Institute of Archaeology and Material Studies, 2022 — 34–37 bet.
- ↑ Troinitsky, N. A.. Населенные места Российской империи в 500 и более жителей с указанием всего наличного в них населения и числа жителей преобладающих вероисповеданий, по данным первой всеобщей переписи населения 1897 г. (ru). Saint Petersburg: Tipografiya Obshchestvennaya polza, 1905 — 52–56 bet.
- ↑ Mkrtchyan, Gayane. „Matter of Copyright: Armenian publishers of novel by Azeri writer ready to pay compensation upon request“. ArmeniaNow (2013-yil 18-aprel).
- ↑ „ru:Кязим Зия“ (ru). Katta sovet ensiklopediyasi.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- (armancha) Alishan, Ghevond. Sisakan. Venice: Mkhitarian Press, 1893.
- Eprikian, S. Patkerazard bnashkharik bararan [Illustrated geographic dictionary], vol. 1. Venice: Saint Lazarus, 1902, pp. 4-15.
- Zak’aria of Agulis. The Journal of Zak’aria of Agulis. Armenian Studies Series, No. 4. Trans. George Bournoutian. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2002. ISBN 1-56859-107-1.