Xulq-atvorga qaramlik

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Xulq-atvorga qaramlik (kimyoviy boʻlmagan giyohvandlik) — bunda psixoaktiv modda emas, balki xulq-atvor shakli qaramlik ob’ektiga aylanadi.

Har qanday giyohvandlikda boʻlgani kabi, xulq-atvorga qaramlikning ham universal tarkibiy qismlari boʻlishi muhimdir, masalan, „ustun qiymat“, olib tashlash sindromi, kayfiyatning oʻzgarishi, bagʻrikenglikning kuchayishi, shaxslararo va shaxsiy nizolar va tez-tez takrorlanishlar[1].

Umumiy xususiyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xulq-atvor va kimyoviy qaramlikning umumiy jihatlari juda koʻp: rivojlanish jarayoni, fenomenologiya va salbiy taʼsirlar. Ikkalasi ham oʻsmirlik va yoshlik davrida boshlanadi va bu yosh guruhlarida keksalarga qaraganda yuqori koʻrsatkichlarga ega.[2] Ikkalasi ham surunkali, qaytalanuvchi naqshlarni koʻrsatishi mumkin boʻlgan tabiiy rivojlanish kursiga ega, ammo rasmiy davolanishsiz oʻz-oʻzidan tiklanish holatlari („spontan“ muvaffaqiyatsizlik deb ataladi)[3].

Xulq-atvorga qaram boʻlgan koʻplab odamlar, moddani ishlatishdan oldin kimyoviy giyohvandlik bilan ogʻrigan odamlar kabi, maʼlum bir xatti-harakat boshlanishidan oldin ishtiyoq yoki ishtiyoq holati haqida xabar berishadi. Bundan tashqari, bunday xatti-harakatlar koʻpincha tashvishlarni kamaytiradi, ijobiy kayfiyat, yengillik hissi yoki psixoaktiv moddalar bilan zaharlanishga oʻxshash „lazzat“ ga olib keladi. Xulq-atvor, ham kimyoviy qaramlikdagi ishtiyoqni kuchaytirishi mumkin.

Qimor oʻyinlari, kleptomaniya, majburiy jinsiy xulq-atvor va oniomaniya bilan ogʻrigan koʻplab odamlar takroriy xatti-harakatlar bilan kayfiyatga ijobiy taʼsirlarning kamayishi yoki bir xil taʼsirga erishish uchun xatti-harakatlarning intensivligini oshirish zarurati haqida xabar berishadi[4][5][6]. Ushbu xulq-atvorga moyil boʻlgan koʻplab odamlar, shuningdek, giyohvandlik xatti-harakatlaridan voz kechganda, disforiya haqida xabar berishadi. Biroq, psixofaol moddalarni ixtiyoriy ravishda olib tashlashdan farqli oʻlaroq, xulq-atvorga qaramliklarda fiziologik ahamiyatga ega yoki tibbiy jihatdan jiddiy olib tashlash holatlari haqida xabarlar yoʻq.

Tasniflash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xulq-atvorga qaramlikning birinchi rus tasnifi rus psixiatri Ts. P. Korolenko tomonidan taklif qilingan. . U xatti-harakatlarga bogʻliqlikning quyidagi turlarini ajratib koʻrsatdi[7] :

  • patologik qimor oʻyinlari
  • erotik qaramliklar (sevgiga qaramlik, jinsiy qaramlik, sevgi-jinsiy qaramlik)
  • „ijtimoiy jihatdan maqbul“ giyohvandlik (ishchanlik, sportga qaramlik, shopaholizm, tanani oʻzgartirishga qaramlik, diniy qaramlik)
  • texnologiyaga qaramlik (internetga qaramlik, mobil telefonga qaramlik, boshqa texnologiyaga qaramlik)
  • oziq-ovqatga qaramlik (ortiqcha ovqatlanish, ochlikka qaramlik)

Biologik mexanizmlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Giyohvandlikning asosiy biologik mexanizmi ventral tegmental maydon, yadro akumbenslari, orbitofrontal korteksning faollashuvini oʻz ichiga oladi va buzilgan dopamin ishlab chiqarish bilan bogʻliq. Xulq-atvorga qaramlikni mukofotlash tizimidagi buzilish oqibati deb hisoblash mumkin. Dofamin etishmasligi tufayli miya kerakli miqdordagi dopamin ishlab chiqarishga olib keladigan va zavq keltiradigan almashtirish harakatini qidirishga aylanadi[8].

Kimyoviy boʻlmagan giyohvandlikning shakllanishida irsiy omil mavjud (genetik darajada bu patologiyaning taxminan 12-20 % xavfi), lekin asosiy rolni ekologik omil oʻynaydi.

Davolash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Terapiya ikkita parallel turdan iborat: psixoterapiya, farmakoterapiya . Psixoterapiyada CBT va 12 bosqich eng samarali hisoblanadi. Farmakoterapiya haqida gapirishdan oldin, shuni taʼkidlash kerakki, hozirgi vaqtda xulq-atvorga qaramlikni davolash uchun tasdiqlangan dorilar yoʻq, ammo giyohvand moddalarni isteʼmol qilish kasalliklarini davolashda yaxshi natijalarni koʻrsatgan baʼzi dorilar ham xatti-harakatlarga qaramlikni davolashda istiqbolli natijalarni koʻrsatmoqda. Farmakoterapiyada dopaminning normal sintezini taʼminlaydigan dori tanlash qoʻllaniladi (antidepressantlar, kayfiyat stabilizatorlari, agonistlar va opioid retseptorlari antagonistlari).

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ E C Wragg, George Brown. EXPLAINING. Abingdon, UK: Taylor & Francis, 1993. ISBN 978-0-203-30847-9. 
  2. ↑ R. Andrew Chambers, Marc N. Potenza. {{{заглавие}}} // Journal of Gambling Studies. — 2003. — Andoza:Бсокр, Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 1050-5350. — DOI:10.1023/a:1021275130071.
  3. ↑ Wendy S. Slutske. {{{заглавие}}} // American Journal of Psychiatry. — 2006-02. — Andoza:Бсокр, Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 1535-7228&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 0002-953X, 1535-7228. — DOI:10.1176/appi.ajp.163.2.297.
  4. ↑ Carlos Blanco, Paula Moreyra, Edward V. Nunes, Jer[oacute]nimo S[aacute]iz-Ruiz, Angela Ib[aacute][ntilde]ez. Pathological gambling: Addiction or compulsion? // Seminars in Clinical Neuropsychiatry. — 2001-07. — Andoza:Бсокр, Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 1084-3612. — DOI:10.1053/scnp.2001.22921.
  5. ↑ Jon E. Grant, Judson A. Brewer, Marc N. Potenza. The Neurobiology of Substance and Behavioral Addictions // CNS Spectrums. — 2006-12. — Andoza:Бсокр, Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 2165-6509&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 1092-8529, 2165-6509. — DOI:10.1017/s109285290001511x.
  6. ↑ Jon E. Grant, Marc N. Potenza. Gender-related Differences in Individuals Seeking Treatment for Kleptomania // CNS Spectrums. — 2008-03. — Andoza:Бсокр, Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 2165-6509&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 1092-8529, 2165-6509. — DOI:10.1017/s1092852900028492.
  7. ↑ А. Ю. Егоров. „Нехимические (поведенческие) аддикции (обзор)“. Narcom.ru. 27-sentabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-noyabr 2020-yil.
  8. ↑ Jon E. Grant, Marc N. Potenza, Aviv Weinstein, David A. Gorelick. Introduction to Behavioral Addictions // The American Journal of Drug and Alcohol Abuse. — 2010-08. — Andoza:Бсокр, Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 1097-9891&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 0095-2990, 1097-9891. — DOI:10.3109/00952990.2010.491884. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xulq-atvorga_qaramlik&oldid=3273853" dan olindi