Umidsizlik kasalliklari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Umidsizlik kasalliklari - bu xulq-atvor bilan bogʻliq boʻlgan tibbiy holatlarning uchta toifasi boʻlib, ular uzoq muddatli ijtimoiy va iqtisodiy dunyoqarashlari xiralashgan degan tuygʻu tufayli umidsizlikka uchragan odamlar guruhlarida kuchayadi. Kasallikning uchta turi giyohvand moddalarni haddan tashqari oshirib yuborish (shu jumladan, alkogolning haddan tashqari dozasi), oʻz joniga qasd qilish va alkogolli jigar kasalligi.

Qoʻshma Shtatlarning Appalachia mintaqasida umidsizlik kasalliklari va umidsizlikdan oʻlim holatlari yuqori. Tarqalishi XXI asrning birinchi oʻn yilliklarida, ayniqsa 2010-yildan boshlab oʻrta va katta yoshdagi oq tanli amerikaliklar orasida sezilarli darajada oshdi, soʻngra 2011-yilda ispaniy amerikaliklar va 2014-yilda afro-amerikaliklar orasida oʻlim darajasi oshdi[1]. Opioid epidemiyasi bilan aloqasi tufayli ommaviy axborot vositalarining eʼtiborini qozondi[2]. 2018-yilda 158 000 ga yaqin AQSh fuqarolari ushbu sabablarga koʻra vafot etgan boʻlsa, 1995-yilda bu koʻrsatkich 65 000 tani tashkil etgan edi[3]. Iqtisodchilar Enn Keys va Angus Deaton bu oʻlimning oʻsishini zamonaviy kapitalizmning kamchiliklari bilan bogʻlashadi[4].

Umidsizlikdan oʻlimlar COVID-19 pandemiyasi va u bilan bogʻliq boʻlgan tanazzul davrida keskin oshdi va pandemiyadan oldingi darajadan 10 % dan 60 % gacha oʻsdi[5].

Umidsizlik soʻzi lotincha desperare soʻzidan olingan boʻlib, "umiddan pastga" degan maʼnoni anglatadi. Har qanday shaklda umidsizlik tushunchasi nafaqat individual shaxsga taʼsir qilishi, balki ijtimoiy jamoalarda paydo boʻlishi va tarqalishi mumkin.

Umidsizlikning toʻrtta asosiy turi mavjud. Kognitiv umidsizlik magʻlubiyat, aybdorlik, umidsizlik va pessimizm bilan bogʻliq fikrlarni anglatadi. Bu odamni boshqa odamlarning harakatlarini dushmanlik deb bilishi va uzoq muddatli natijalarning qiymatini kamaytirishi mumkin[6]. Hissiy tushkunlik qaygʻu, asabiylashish, yolgʻizlik va befarqlik tuygʻularini anglatadi va qisman shaxslararo munosabatlarni yaratish va oziqlantirish jarayoniga toʻsqinlik qilishi mumkin. Xulq-atvordagi umidsizlik atamasi xavfli, beparvolik va oʻz-oʻzini halokatga olib keladigan xatti-harakatlarni tavsiflaydi, ular kelajakka juda kam eʼtibor berishadi (masalan, oʻz-oʻziga zarar etkazish, ehtiyotsiz haydash, giyohvand moddalarni isteʼmol qilish, xavfli jinsiy xatti-harakatlar va boshqalar). Nihoyat, biologik umidsizlik tananing stress-reaktiv tizimining disfunksiyasi yoki disregulyatsiyasi va / yoki gormonal beqarorlik bilan bogʻliq[7].

Uzoq vaqt davomida umidsizlik taʼsirida boʻlish, oʻz joniga qasd qilish fikri yoki giyohvandlik va spirtli ichimliklarni suiisteʼmol qilish kabi bir yoki bir nechta umidsizlik kasalliklarining rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Agar odamda umidsizlik kasalligi boʻlsa, umidsizlikdan oʻlim xavfi ortadi, odatda oʻz joniga qasd qilish, giyohvand moddalar yoki spirtli ichimliklarni haddan tashqari isteʼmol qilish yoki jigar etishmovchiligi deb tasniflanadi[7][8].

Xavf omillari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Beqaror ruhiy salomatlik, ruhiy tushkunlik, oʻz joniga qasd qilish fikrlari va giyohvandlik va alkogolga qaramlik dunyoning har bir mamlakatidagi har bir yoshdagi, har bir etnik va har bir demografik guruhdagi odamlarga taʼsir qiladi. Biroq, maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, soʻnggi yillarda bu muammolar, ayniqsa, oʻrta yoshdagi AQShda ispan boʻlmagan oq tanli erkaklar va ayollar orasida koʻpayib bormoqda. Mingyillik boshidan buyon oʻlim va kasallanishning doimiy oʻsishini boshdan kechirgan dunyodagi yagona odamlar guruhi boʻlib, amerikalik qora tanlilar ispan boʻlmaganlar va amerikalik ispanlar, shuningdek, boshqa boy mamlakatlardagi aholining barcha kichik guruhlari (masalan,). Evropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya, Avstraliya va boshqalar) aniq teskari tendentsiyani koʻrsatmoqda. Bundan tashqari, oʻrta maktab maʼlumotiga ega boʻlgan erkaklar va ayollar, shuningdek, qishloq joylarida yashovchilar kollejda tahsil olgan va shaharda yashovchi tengdoshlariga qaraganda koʻproq taʼsir qiladi[9][10][11].

Raqamlardagi soʻnggi tendentsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlarda oʻlim va kasallanish koʻrsatkichlari oʻnlab yillar davomida pasayib bormoqda. 1970 va 2013-yillar oraligʻida oʻlim darajasi 44 foizga kamaydi va hatto keksalar orasida kasallanish pasaydi. 1998-yildan keyin boshqa boy mamlakatlarda oʻlim darajasi yiliga 2 % ga kamaydi, 1998—2013-yillar mobaynida oʻrta yoshdagi oʻlim qora tanli ispaniyalik boʻlmaganlar uchun 200 kishiga, ispaniyaliklar uchun esa 60 dan koʻproqqa kamaydi[12]. Mashhur OITS epidemiyasi nazorat ostiga olindi — 2018-yilda AQSH va uning 6 ta qaram hududlarida atigi 37 968 kishi OIV tashxisini oldi, bu 2014-yilga nisbatan umumiy 7 foizga kamaydi[13]. Oʻrta yoshdagi ikkita eng katta qotil boʻlgan yurak- qon tomir kasalliklari va saraton kasalligi ham pasayishda[14], garchi hali ham oʻsib borayotgan semirish muammosi hali nazorat ostiga olinmayapti. Bu qoniqarli raqamlarning barchasiga qaramay, ispan millatiga mansub boʻlmagan oq aholi, ayniqsa, oʻz joniga qasd qilish, giyohvand moddalarni haddan tashqari oshirib yuborish va alkogolli jigar kasalligi tufayli erta oʻlimlarning koʻpayishini koʻrsatadi.

Covid-19 pandemiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

SARS-CoV-2 aka global COVID-19 pandemiyasi 1918-yilda ispan grippi avj olgandan keyin blokirovkalar, ijtimoiy va iqtisodiy buzilishlar va ishsizlikning keskin oʻsishi bilan eng ogʻir global pandemiya hisoblanadi.

Dastlabki tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, COVID-19 pandemiyasining boshlanishidan keyin depressiya, tashvish, giyohvand moddalarni haddan tashqari oshirib yuborish va oʻz joniga qasd qilish gʻoyalari kuchaygan[15][16].

Qashshoqlik kasalliklariga qarama-qarshi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umidsizlik kasalliklari qashshoqlik kasalliklaridan farq qiladi, chunki qashshoqlikning oʻzi markaziy omil emas. Oʻz hayoti yoki farzandlarining hayoti yaxshilanishini his qiladigan qashshoq odamlar guruhlari umidsizlik kasalliklariga u qadar taʼsir qilmaydi. Buning oʻrniga, bu kelajak yaxshiroq boʻlishiga ishonish uchun asossiz odamlarga taʼsir qiladi[17]. Natijada, bu muammo notekis taqsimlanadi, masalan, Yevropa iqtisodiyoti zaifroq boʻlganida ham, Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi ishchilar sinfiga Yevropadagi ishchilarga qaraganda koʻproq taʼsir qiladi[17]. Bu, shuningdek, irqiy jihatdan noqulay guruhlarga qaraganda koʻproq oq tanlilarga taʼsir qiladi, ehtimol, ishchi sinfdagi oq tanlilar oʻzlarining ota-onalariga qaraganda yaxshiroq ish qilmayotganiga koʻproq ishonishadi, shunga oʻxshash iqtisodiy vaziyatda boʻlgan oq tanli boʻlmaganlar esa, ular koʻproq ishonadilar. ota-onalariga qaraganda yaxshiroq yashashadi[18].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „'There's something terribly wrong': Americans are dying young at alarming rates“. The Washington Post (2019-yil 26-noyabr). 2019-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-dekabr.
  2. ↑ „Appalachian death from drug overdoses far outpace nation's“. The Washington Post (2017-yil 30-oktyabr).
  3. ↑ „American capitalism is failing Trump's base as white working-class 'deaths of despair' rise“ (2020-yil 14-aprel). Qaraldi: 2020-yil 15-aprel.
  4. ↑ Deaths of Despair and the Future of Capitalism. Princeton University Press, 2020. ISBN 978-0691190785. 
  5. ↑ „'Deaths of despair' during COVID-19 have risen significantly in 2020, new research says“. MarketWatch (2021-yil 5-yanvar). Qaraldi: 2021-yil 5-yanvar.
  6. ↑ „Temporal discounting in major depressive disorder“. Psychological Medicine. 44-jild, № 9. July 2014. 1825–1834-bet. doi:10.1017/S0033291713002584. PMC 4035754. PMID 24176142. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  7. ↑ 7,0 7,1 „Does Despair Really Kill? A Roadmap for an Evidence-Based Answer“. American Journal of Public Health. 109-jild, № 6. June 2019. 854–858-bet. doi:10.2105/AJPH.2019.305016. PMC 6506367. PMID 30998413. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  8. ↑ „Mortality and morbidity in the 21st century“. Brookings Papers on Economic Activity. 2017-jild, № 1. 2017. 397–476-bet. doi:10.1353/eca.2017.0005. PMC 5640267. PMID 29033460.
  9. ↑ „Mortality and morbidity in the 21st century“. Brookings Papers on Economic Activity. 2017-jild, № 1. 2017. 397–476-bet. doi:10.1353/eca.2017.0005. PMC 5640267. PMID 29033460.
  10. ↑ „Rising morbidity and mortality in midlife among white non-Hispanic Americans in the 21st century“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 112-jild, № 49. December 2015. 15078–15083-bet. Bibcode:2015PNAS..11215078C. doi:10.1073/pnas.1518393112. PMC 4679063. PMID 26575631.
  11. ↑ „The Epidemic of Despair Among White Americans: Trends in the Leading Causes of Premature Death, 1999-2015“. American Journal of Public Health. 107-jild, № 10. October 2017. 1541–1547-bet. doi:10.2105/AJPH.2017.303941. PMC 5607670. PMID 28817333.
  12. ↑ „Rising morbidity and mortality in midlife among white non-Hispanic Americans in the 21st century“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 112-jild, № 49. December 2015. 15078–15083-bet. Bibcode:2015PNAS..11215078C. doi:10.1073/pnas.1518393112. PMC 4679063. PMID 26575631.Case A, Deaton A (December 2015). „Rising morbidity and mortality in midlife among white non-Hispanic Americans in the 21st century“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 112 (49): 15078-15083. Bibcode:2015PNAS..11215078C. doi:10.1073/pnas.1518393112. PMC 4679063. PMID 26575631.
  13. ↑ „U.S. Statistics“ (en). HIV.gov (2021-yil 17-mart). Qaraldi: 2021-yil 14-aprel.
  14. ↑ „Mortality and morbidity in the 21st century“. Brookings Papers on Economic Activity. 2017-jild, № 1. 2017. 397–476-bet. doi:10.1353/eca.2017.0005. PMC 5640267. PMID 29033460.Case A, Deaton A (2017). „Mortality and morbidity in the 21st century“. Brookings Papers on Economic Activity. 2017 (1): 397-476. doi:10.1353/eca.2017.0005. PMC 5640267. PMID 29033460.
  15. ↑ „Global prevalence and burden of depressive and anxiety disorders in 204 countries and territories in 2020 due to the COVID-19 pandemic“. Lancet. 398-jild, № 10312. November 2021. 1700–1712-bet. doi:10.1016/S0140-6736(21)02143-7. PMC 8500697. PMID 34634250.
  16. ↑ „The impact of the COVID-19 pandemic on self-harm and suicidal behaviour: update of living systematic review“. F1000Research. 9-jild. 17 June 2021. 1097-bet. doi:10.12688/f1000research.25522.2. PMC 7871358. PMID 33604025. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  17. ↑ 17,0 17,1 American overdose: The opioid tragedy in three acts, 1st, New York, NY, November 13, 2018 — 109–112 bet. ISBN 978-1-61039-861-9. OCLC 1039238075. 
  18. ↑ „Mortality and morbidity in the 21st century“. Brookings Papers on Economic Activity. 2017-jild, № 1. 2017. 397–476-bet. doi:10.1353/eca.2017.0005. PMC 5640267. PMID 29033460. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Umidsizlik_kasalliklari&oldid=3159110" dan olindi