Turkiston sapyorlar qoʻzgʻoloni (1912-yil)
| |||||||
| Raqiblar | |||||||
 1-Turkiston sapyorlar batalyoni va Turkiston oʻqchi brigadasi harbiy-musiqachi jamoasi qoʻzgʻolonchilari Toshkent partiyalararo harbiy tashkiloti koʻmagida
|
 Rossiya imperator armiyasi:• 2-Turkiston sapyorlar batalyoni• Turkiston oʻqchi brigadasining ikkita polki • 5-Orenburg kazak polki • Qalʼa artilleriya batareyasi • Projektor jamoasi | ||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| jamoaviy boshqaruv
|
 Rossiya general-leytenant N. M. Voronov Rossiya podpolkovnik Tabare Rossiya kapitan Jilsov † Rossiya shtabs-kapitan Poxvisnev † Rossiya podporuchik Shadskiy † Rossiya podporuchik Koshchenets † Rossiya podporuchik Krasovskiy † Rossiya feldfebel Filonenko †
| ||||||
| Yoʻqotishlar | |||||||
| 228 nafar qoʻzgʻolonchi hibsga olindi, qolganlari oʻldirildi | 5 ofitser halok boʻldi, quyi mansabdorlardan qurbonlar soni nomaʼlum | ||||||
Turkiston sapyorlar qoʻzgʻoloni 1912-yil 1 (14)-iyulda Toshkent yaqinidagi Troitsk qishlogʻidagi harbiy lagerda boʻlib oʻtdi.
Voqealarning xronologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Voqealarning tavsifi 1912-yilda „Novoye vremya“ gazetasidagi maʼlumotlarga koʻra berilgan.
Qoʻzgʻolonning zaruriy shartlari
Toshkentdan 30 verst[1] shimolda joylashgan Troitsk qishlogʻida[2] yozgi, Troitsk lagerlari[3] boʻlib, u yerda barcha qoʻshinlar, jumladan, Toshkentdagi 1-Turkiston sapyorlar batalyoni ham har yili manyovrlarga chiqqan. Bu yerga har yili Turkistonning boshqa garnizonlaridan ham bir qancha harbiy qismlar kelib turar, shuning uchun 1912-yilning yozida doimiy ravishda Marv shahridagi 2-Turkiston sapyorlar batalyoni bu qarorgohlarda kelgan edi.
Troitsk qishlogʻidan harbiy lagerlarga faqat chuqur, tez va keng Zax ariq boʻylab oʻtuvchi koʻprik orqali borish mumkin edi, u doimiy ravishda artilleriyachilarning harbiy qoʻriqchisi tomonidan qoʻriqlangan, qoʻriqchining vazifalariga qishloqqa rahbarlarning yozma ruxsatisiz quyi saflarni kirgizmaslik ham kirgan. Zax ariqning narigi tomonida, Troitsk qishlogʻi yaqinidagi koʻprikdan tashqari, sapyorlar lagerining oʻzida yana bir koʻprik bor edi, uni sapyor batalyonining qoʻriqchilari qoʻriqlashgan. Koʻprik orqasida Niyozbek nomli katta qishloq boʻlib, unda turli odamlar quyi mansabdorlarga aroq sotish bilan shugʻullanib, arzon buzuqlik maskanlarini yuritishardi. Qoʻriqchilar boshqa harbiy qism askarlariga nisbatan oʻz vazifalarini qatʼiy bajardilar, lekin koʻpincha „oʻzinikilarga“ – sapyorlarga nisbatan xizmat vazifalaridan chetga chiqishgan. Oqibatda Niyozbek deyarli har kechasi sapyorlar bilan gavjum maskanga aylandi. Bu yerda ular oʻz boshliqlarining nazorati ostida edilar. Bundan Turkiston „inqilobchi agitatorlari“ foydalandilar[4], ular Niyozbekda ham, Troitsk qishlogʻida ham sapyorlar oʻrtasida inqilobiy targʻibot-tashviqot ishlarini muvaffaqiyatli olib borib, qishloqqa sapyorlarni taklif qilishdi. Qoʻzgʻolondan bir necha hafta oldin, lagerlarda sapyorlar orasida „baxtsizlari“ borligi haqida qizgʻin gaplar boʻldi. Xabar qilinishicha, lagerlardan uch chaqirimcha uzoqlikda joylashgan dashtda bir necha inqilobiy yigʻinlar boʻlib, unda quyi saflar qatnashgan. Eʼlonlar tarqalishi sezilarli darajada koʻpaydi va alohida sapyorlar tomonidan namoyishkorona boʻysunmaslik holatlari kuzatildi. Rotalardan biri goʻyoki yomon tayyorlangan oziq-ovqatga qarshi norozilik bildirdi [manba 101 kun koʻrsatilmagan].
Qoʻzgʻolonning borishi 1-iyul kuni kechki soat toʻqqizlarda 1-Turkiston sapyor batalyonining quyi saflaridagi olomon „ura“ degan vahshiyona hayqiriq bilan, jangovor oʻqlar va musiqachi talabalarning musiqa orkestri bilan „Vatanga salom“ marshi sadolari ostida 2-Turkiston sapyorlar balatyoniga qarab yurdi. Koʻrinib turibdiki, olomonning birinchi maqsadi oldingi qorovuldagi bayroqlar va pul qutilarini tortib olish boʻlsa-da, 2-Turkiston sapyor batalyoni 3-rotasining hushyor qoʻriqchisi isyonchilarni oʻq otish bilan qaytardi – qorovul 6 marta oʻq uzishga muvaffaq boʻldi. Qorovullar kuchaytirildi, harbiy nuqtalar isyonchilarga berilmadi. Olomon chiqib ketishdi.
Bu vaqtda shtabs-kapitan Poxvisnev va podporuchik Shadskiy 1-Turkiston sapyorlar batalyoni yigʻilishidan otilib chiqib, oʻz rotalari tomon (1-Turkiston batalyonining 2- va 3-rotalari) yugurishdi va „Nima qilyapsizlar, haromilar?“, – deb qichqirishdi. Podporuchik Shadskiy qoʻlida qilich bilan miltiq piramidasini himoya qilish chogʻida nayzalardan ostida qoldi (10 marta tiqilgan), lekin hali tirik edi. Olomonning ahmoqgarchiligini toʻxtatgan shtabs-kapitan Poxvisnev pichoqlangan, otilgan, basharasi bejalgan va talon-taroj qilingan. 1-batalyonning qoʻzgʻolonchi sapyorlari ikki ofitser bilan toʻqnash kelib, oldingi qorovulda muvaffaqiyatsizlikka uchrab, birdaniga bir necha yoʻnalishda 2-Turkiston sapyor batalyoniga otildilar va „Oʻrtoqlar, bizga qoʻshilinglar!“ deya hayqiriqdilar!
Buni eshitgan 2-Turkiston sapyorlar batalyoni zobitlari oʻz rotalari va otryadlari tomon otildilar, 2-sapyorlar rotasi komandiri kapitan Jilsov esa kichik ofitserlar bilan oʻz rotasidagi 25-30 kishini va qolgan rotalarning bir qismini toʻpladi va qorongʻuda gʻalayonchi olomonga qarata oʻt ochdi. Deyarli bir vaqtning oʻzida 2-rota bilan boshqa barcha rota komandirlari va quyi mansabli kichik ofitserlar yugurib chiqib, 2-rotaga qoʻshilishdi. Bu yerda 2-batalyondan boʻlgan polkovnik Tabare qurol-yarogʻ zaxirasini yigʻib, patronlarni tarqatdi. Isyonchilarga qarata oʻt ochildi. Sarosimaning boshida 2-Turkiston sapyorlar batalyoni 1-sapyorlar rotasining kichik ofitseri, podporuchik Krasovskiy oʻzining kadet akasi va podpolkovnik Tabarening oʻgʻli (ikkalasi ham Toshkent korpusi kadeti) bilan yugurib chiqdi va oʻlimga olib keladigan jarohat oldi. [manba 101 kun koʻrsatilmagan].
Birinchi boʻlib podporuchik Pyotr Petrovich Koshchenets 2-batalyonning uchinchi rotasiga yugurdi va odamlar piramidalardan qurol tortib olib, oʻq-dorilar bilan qutilarni sindirishayotganini koʻrib, revolverni ushlagan holda: „Nima qilyapsizlar, birodarlar! Miltiq va patronlarga tegishga jur’at etmang!“, – dedi. Xuddi shu payt feldfebel Filonenko rotaga yugurib kirdi va yosh komandirining yonida turib: „Miltiqlarni oʻqlang! Oʻzingizni tartibsizliklardan himoya qilish uchun saf torting!“, – deb buyruq berdi. " [manba 101 kun koʻrsatilmagan]
Bunga javoban quloqni kar qiladigan ovoz yangradi va Filonenko oʻldirildi. Koshchenets oshqozonidan ogʻir yaralandi, oʻq oʻng qorin boʻshligʻiga kirib, jigar, buyrakni teshib oʻtgan va pastki orqa qismining chap tomonidan chiqib ketgan. Keyinchalik, 2-iyul kuni podporuchik P. P. Koshchenets vafot etdi.[manba 101 kun koʻrsatilmagan]
Qoʻzgʻolonning tugashi Qasamyodga sodiq qolgan sapyor batalyonlari va quyi boʻgʻinlari zobitlarining qatʼiyati va jasorati tufayli oʻsha kuniyoq harbiy sapyorlarning qoʻzgʻoloni bostirildi. 3-iyulda qoʻzgʻolon paytida halok boʻlgan zobitlarning dafn marosimi boʻlib oʻtdi.
Keyinchalik qoʻzgʻolonni boshlaganlar ustidan sud boʻlib oʻtdi. Qoʻzgʻolonni bostirishda oʻzini koʻrsatgan zobitlar jasorati uchun taqdirlandi. Ular orasida oltinchi sinf kadetlari Vitold Krasovskiy va Boris Avdeyev 1912-yil 1-iyulda Troitsk qishlogʻi yaqinidagi lagerda sapyorlar va quyi boshliqlarning qurolli qoʻzgʻoloni paytida koʻrsatgan jasorati va fidokorona harakatlari uchun Georgiy lentasida „Jasorat uchun“ yozuvi yozilgan kumush medallar bilan taqdirlandilar. Medallarni qoʻyish shaxsan qoʻshinlar qoʻmondoni general Samsonov tomonidan amalga oshirildi.
Sovet davrida qoʻzgʻolon haqidagi versiya va unga berilgan baho[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sovet tarixchilari bu spektaklni Turkiston harbiy okrugi sapyor batalyonlari askarlarining chor avtokratiyasiga qarshi qoʻzgʻoloni, Rossiyadagi yangi inqilobiy yuksalishning koʻrinishi sifatida baholadilar. Ularning fikriga koʻra, qoʻzgʻolon bir qator ofitserlarning (kapitan Jilsov, shtabs-kapitan Poxvistnev, ikkinchi leytenantlar Krasovskiy, Koshchenets, Shatskiy) shafqatsizligi tufayli Troitsk lageridagi xizmatning chidab boʻlmas sharoitlari tufayli yuzaga kelgan. Qoʻzgʻolonni okrugdagi bir qancha garnizonlarda mavjud boʻlgan Toshkent partiyalararo harbiy tashkiloti aʼzolari, bu vaziyatdan xabardor boʻlgan sotsial-demokratlar va sotsialistik inqilobchilar tayyorlayotgan edi. Dastlab qoʻzgʻolon 29-iyunga rejalashtirilgan, lekin qoʻmondonlik qoʻzgʻolonga tayyorgarlik koʻrilayotganidan xabardor boʻlgach, tashkilotning aksariyat aʼzolari harakatni tezlashtirish zarur, deb hisobladilar. 1 (14)-iyul kuni tushdan keyin kiyimlarni yuvish niqobi ostida harbiy tashkilot aʼzolarining yigʻilishi boʻlib oʻtdi, unda oʻsha kuni kechqurun chiqishga qaror qilindi va qoʻzgʻolon rejasi kelishib olindi. Kechki tekshiruvdan soʻng bir nechta oʻq uzildi – qoʻzgʻolon uchun signal berildi, unga koʻra 1 va 2-sapyor batalyonlarining 7 ta rotasi qurol-yarogʻ xonalariga bostirib kirib, qurol-yarogʻlarni egallab olishdi. Oʻq ovozini eshitib yugurib kelgan Poxvistnev voqea joyida halok boʻldi, ikkinchi leytenant Krasovskiy qurolli qarshilik koʻrsatdi va oʻz askarlarining javob oʻqlaridan otib oʻldiriladi. Keyin qoʻzgʻolonchilar oʻz chiqishlari uchun qoʻllab-quvvatlashga umid qilib, oʻqchi brigadasi lageriga yoʻl olishdi (ular bir kun oldin ushbu brigadaning ikkita polki lagerdan olib chiqib ketilganini va qoʻzgʻolonga faqat harbiy-musiqachi oʻqchi jamoasi qoʻshilganini bilishmagan). Qoʻzgʻolonchilar oʻz lageriga qaytib ketishdi, lekin kapitan Jilsov boshchiligidagi pulemyot tayyorlash guruhi tomonidan ularga qarata oʻq uzildi[5].
Qoʻzgʻolon haqida maʼlumot olgan general-leytenant N. M. Voronov butun lagerni ogohlantirib, Turkiston oʻqchi brigadasining ikkita oʻqchi polki va 5-Orenburg kazak polkini, qal’a artilleriya batareyalari va qoʻzgʻolonchilarga qarshi projektor guruhini olib chiqdi. Jang 2 (15)-iyul kuni ertalabgacha davom etdi va oʻq-dorilarini tugatib, qoʻzgʻolonchilar qarshilik koʻrsatishni toʻxtatgandan soʻng tugadi[5].
Sapyorlar batalyonlarining kazarmalari qurshab olindi va hamma istisnosiz hibsga olindi. Kazaklar dashtga quvib, qochishga uringan sapyorlarni tutib kelishdi.
Qoʻzgʻolon paytida, rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 3 nafar zobit va 2 nafar quyi mansabdor halok boʻlgan, 5 nafar zobit va 12 nafar quyi mansabdor yaralangan[6].
Sud va hukm[tahrir | manbasini tahrirlash]
Imperator Nikolay II qoʻzgʻolon haqidagi xabarga javoban „qoʻzgʻolon aybdorlarini shafqatsizlarcha jazolashni“ talab qildi. Bunga javoban general Samsonov podshohni hech qanday rahm-shafqat boʻlmasligiga ishontirdi[5].
Ushbu qoʻzgʻolonning barcha ishtirokchilari (228 kishi) 1912-yil 31-iyuldan 9-avgustgacha boʻlib oʻtgan sudga tortildi. Sud hukmi bilan 14 nafar shaxsga osish yoʻli bilan oʻlim jazosi, 18 nafar shaxs umrbod katorga mehnatiga, 62 nafar shaxsga 15 yilga katorgaga, 15 nafar shaxsga 8 yilga katorgaga, 79 nafari 4 yildan 6 yilgacha boʻlgan muddatga axloq tuzatish ishlari boʻlimlarida qamoq jazosiga, 15 nafari 3 oydan 1 yilgacha boʻlgan muddatga intizomiy jazo boʻlinmalariga hukm qilindi. Oʻlim hukmi 1912-yil 12-avgustda Toshkent qal’asida oʻtkazildi. Qatl etilganlarning jasadlari yashirincha moxov kasalxonasi qabristoniga dafn etilgan, Oktyabr inqilobidan keyin esa Toshkentdagi ommaviy qabrda ularning jasadlari katta miting oʻtkazilib, birodarlik qabristoniga qayta dafn etilgan[5].
Xotirasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1962-yilda Chirchiq shahrining markazida, Chirchiq kimyo kombinati Madaniyat saroyi orqasida, bundan 50 yil avval ana shu voqealar sodir boʻlgan joyda isyonchi sapyorlarga haykal oʻrnatildi. 1992-yilda Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, isyonchi sapyorlar yodgorligi demontaj qilingan.
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Yaʼni, Toshkentdan 32,1 km masofada.
- ↑ Hozirgi vaqtda sobiq Troitsk qishlogʻi hududi Chirchiq shahri tarkibiga kiradi.
- ↑ "Troitsk lagerlari" chuqur, tez va keng „Zax ariq“ boʻylab koʻp chaqirimlarga choʻzilgan boʻlib, uning narigi qirgʻogʻida bir nechta sart qishloqlari va Troitsk qishlogʻi aholisiga tegishli bogʻlar boʻlgan. Koʻprik orqasida artilleriya lageri, uning orqasida kazaklar, keyin oʻqchi lagerlari oʻng qatorda boʻlgan, keyin bir yarim-ikki chaqirim masofada sapyorlar lageri joylashgan. Sapyor lagerining narigi tomonida, shuningdek, bir yarim milya uzoqlikda, qal’a artilleriya lageri joylashgan.
- ↑ 1906-yilda liberalizm ayblovlari tufayli Turkiston general-gubernatori general-leytenant Subbotich majburan isteʼfoga chiqarilgandan keyin yashirin inqilobiy tashkilotlarning qarorgohi Toshkentdan uning atrofidagi Troitsk qishlogʻiga koʻchirilgan.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Bizer A. Voorujyonnoe vosstanie saperov v Troitskom lagere v 1912 godu. // Voenno-istoricheskiy jurnal. – 1962. – № 8. – 115—119-betlar.
- ↑ Svedeniya so ssilkami na nenazvannuyu ofitsialnuyu pechat privedeni v state: Lenin V. I. Vosstaniya v armii i vo flote. // „Rabochaya gazeta“. – 1912. – № 9. – 30 iyulya (12 avgusta). Tsitiruetsya po publikatsii v Polnom sobranii sochineniy: Lenin V. I. PSS, 5-e izdanie. – M.: Izdatelstvo politicheskoy literaturi, 1968. – Tom 21. – 339—346-betlar.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- "„Kniga russkoy skorbi“. Turkestanskoe vosstanie saperov (1912)"//Izdanie Russkogo narodnogo soyuza imeni Mixaila Arxangela. Tom XIV. SPb., 1914.
- Под ред. Е. М. Жукова „Туркестанское восстание саперов 1912“,. Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1973—1982.