Toshkent mashinasozlik konstruktorlik byurosi
| Turi | Davlat korxonasi |
|---|---|
| Qachon asos solingan | 1969-yil noyabr |
| Joylashuvi |
 SSSR: Toshkent |
| Rahbariyat |
Vohidov, Shavkat Axadovich — bosh konstruktor; Konstruktorlik byurosining asoschisi. |
| Mahsulot(lar)i | Mikrogravitatsiya sharoitida ishlash uchun maxsus mahsulotlarni ishlab chiqish |
Toshkent mashinasozlik konstruktorlik byurosi — ToshMKB — Sovet raketa-kosmik korxonasi, Toshkent shahrida joylashgan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toshkent mashinasozlik konstruktorlik byurosi 1969-yil noyabr oyida Umumiy mashinasozlik konstruktorlik byurosining — UMKB (Moskva) filiali sifatida tashkil etilgan, unga Bosh konstruktor Vladimir Pavlovich Barmin rahbarlik qilgan. Geografik jihatdan Toshkentda tashkil etilgan konstruktorlik byurosi Jukovskiy koʻchasidagi 72-uydagi „TurkVO“ (Turkiston harbiy okrugi) sobiq bosh qarorgohi binosida joylashgan.
Dastlab u Umumiy muhandislik konstruktorlik byurosining filiali (UMKBF) deb nomlangan. 1978-yilda UMKBF Toshkent mashinasozlik konstruktorlik byurosi deb oʻzgartirilgan. UMKB ning birinchi bosh konstruktori boʻlgan Vladimir Gennadyevich Yeliseyev va bosh konstruktorning birinchi oʻrinbosari boʻlgan Boris Petrovich Jukov rahbarligidagi mutaxassislar Toshkentga filial tashkil etish uchun kelganlar. Konstruktorlik byurosida tashkil etilgan boʻlimlarga dastlab UMKBF mutaxassislari ham rahbarlik qilishgan. 1979-yildan Shavkat Axadovich Vohidov ToshMKB bosh konstruktori boʻlgan. 1981-yildan Bosh konstruktor boshligʻining birinchi oʻrinbosari, soʻngra 1988-yildan ToshMKB boshligʻi Davlat mukofoti laureati Yuriy Isayevich Bolotin boʻlgan[2].
UMKBF jamoasi tashkil etilishining birinchi bosqichida uning asosiy tayanchini ham Toshkent aviatsiya korxonasi xodimlari tashkil etgan.
Sayyoralarni oʻrganish uchun avtomatik qurilmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toshkentda tashkil etilgan korxona oldiga zudlik bilan Oy asoslarini yaratish, Oyning turar-joy modullarini elektr energiyasi bilan taʼminlash uchun quyosh kontsentratorlarini yartish, Oyda hayotni taʼminlash maqsadida Oyda tuproq jinslaridan kislorod va suv olish zavodlari, turli moslama va qurilmalar yaratish yoʻllarini tadqiq qilish va ish olib borishda ishtirok etish vazifasi topshirilgan.
UMKBFda yaratilgan mutaxassislarning birinchi muvaffaqiyatli ishlanmasi ushbu korxona mutaxassislari tomonidan loyihalashtirilgan va yaratilgan „LB-09“ tuproqni qabul qiluvchi qurilma boʻlib[3], Sovet oy qurilmasi „Luna-24“ apparatiga oʻrnatilgan boʻlib, u 1976-yil 18-avgustda Oyga yumshoq qoʻnishni amalga oshirgan. Bu qurilma yordamida chuqurligi 2 metrdan ortiq quduq qazilgan[4]. Chuqurlik taqsimoti saqlanib qolgan holda tuproq qazib olingan, maxsus tarzda qadoqlangan va qaytish moduli orqali Yerga yetkazilgan hamda keyingi tahlil qilish uchun oʻnlab tadqiqot markazlariga topshirilgan. UMKBF bosh konstruktori V.G.Yeliseyev Sovet delegatsiyasi tarkibida oy tuprogʻining bir qismini NASAga topshirish uchun AQShga joʻnab ketgan.
Korxonada Mars va uning Fobos sunʼiy yoʻldoshida ishlash uchun tuproqdan namuna olish qurilmalari, xususan, Fobos tadqiqoti uchun penetratorlarning eksperimental modellari, Fobosga uzoq muddatli avtomatik stantsiya (UAS) uchun bogʻlash tizimi va quyosh tizimi sayyoralarini tadqiq qilish uchun boshqa qurilmalar ishlab chiqilgan.
Shunday qilib, Toshkent konstruktorlik byurosi mutaxassislari faqat Oyda emas, balki boshqa sharoitlarda ham ishlaydigan, jumladan Venera yuzasida ishlash uchun tuproq oluvchi qurilmani ishlab chiqqan va yaratgan: harorati +500 °C gacha boʻlgan, bosimi 95 atmosferagacha va sovet avtomatik kosmik stansiyalari „Venera-13“ va „Venera-14“ tomonidan oʻrnatilgan sayyora atmosferasining kimyoviy agressiv tarkibiga ega, ular 1982-yil mart oyida Venera sayyorasi yuzasiga yumshoq qoʻnishni amalga oshirgan va Venera tuprogʻining fizik-kimyoviy xususiyatlarini oʻrganish uchun burgʻulash, tuproqni muhrlangan maxsus boʻlimga olish va tashish boʻyicha noyob tajribalar oʻtkazgan[5].
1985-yilda ToshMKB da yaratilgan qurilmalar „Venera — Galley kometasi“ global kosmik loyihasida ishtirok etgan. 1985-yilda „Vega-1“ qoʻnish qurilmasi yordamida yetkazib berilgan burgʻulash qurilmasi Veneraning boshqa hududida burgʻulash va tuproq tahlilini yakunlagan.
Toshkent mashinasozlik konstruktorlik byurosi mutaxassislarining koinotni tadqiq etish sohasida erishgan muhim yutuqlari ilmiy jamoatchilik va hukumat tomonidan bir necha bor qayd etilgan[6].
Kosmosda yangi materiallarni yetishtirish uchun imkoniyatlar yaratish[tahrir | manbasini tahrirlash]
ToshMKB mutaxassislari koinotda ishlab chiqarilgan yangi noyob materiallarni yaratish sohasida ham izlanishlar olib borishgan[7]. Shunday qilib, „KL-01“ („Splav-01“) deb nomlangan eksperimental qurilma yaratilgan. Bu qurilma boshqariladigan kosmik apparatda (kosmik stantsiya) tajribalar oʻtkazish uchun yuqori haroratli impulsli pech edi. „Splav-01“ ob’yektida turli materiallardan namunalar olish uchun 200 dan ortiq eritmalar va tajribalar oʻtkazilgan. U „Salyut-6“ stansiyasida uch yil ishlagan. Keyin konstruktorlik byurosi mutaxassislari uchuvchisiz kosmik kemalarda yarim sanoat ishlab chiqarishini sinash uchun „Splav-02“ avtomatik mashinasini yaratganlar. Ushbu qurilma 1985-yil aprel oyida „Kosmos-1475“ avtomatik kosmik kemasida ishlagan.
ToshMKBda yangi kosmik materiallarni yaratish boʻyicha tadqiqotlar olib borish uchun „TV-01“ tajriba majmuasi yaratilgan[8]. Ushbu kompleks ikki yildan ortiq vaqt davomida mashhur „Mir“ stantsiyasida ishlagan va 1987—1988-yillarda unda vaznsizlikdagi turli xil jarayonlarni oʻrganish uchun koʻplab tajribalar oʻtkazilgan[9].
ToshMKBda kosmik materialshunoslik sohasida jami 140 dan ortiq maqolalar chop etilgan va 500 dan ortiq ixtirolar olingan.
Katta oʻlchamli transformatsiya qilinadigan antennalarni ishlab chiqish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Antenna yoʻnalishi deb ataladigan mavzu kosmosda joylashtirilishi mumkin boʻlgan katta oʻlchamli transformatsiya qilinadigan konstruktsiyalarni ishlab chiqish edi[10]. Bu mavzu „Nevich“ poligonining qurilishi bilan bir vaqtda ularning yerda sinovlari uchun ishlab chiqilgan.
1985—1986-yillarda ToshKBMda bir qancha yirik transformatsiya qilinadigan antenna konstruksiyalari ishlab chiqilgan: AB-01 — sferik oyna bilan diametri 30 metrli, sirt aniqligi 4 mm; AB-02 — paraboloid oyna bilan diametri 10,2 metrli, sirt aniqligi 0,5 mm; AB-05 — paraboloid kesim koʻrinishidagi oynaning oʻlchamlari bilan 10 X 22 metrli. Bu davrda ToshMKB SSSR, AQSH, Germaniya, Kanada, Avstraliya, Finlandiya va boshqa davlatlar ishtirok etgan „Radioastron“[11] dasturi boʻyicha hamkorlik qila boshlagan. Ushbu dasturda TashMKB mutaxassislari kosmik antenna yaratish bilan shugʻullangan.
„Radioastrona“ dasturi boʻyicha yer majmuasi Oʻzbekistonda[12], Zomin viloyati togʻlarida, Suffa platosida qurila boshlangan. Hozirda u „Suffa“ xalqaro radioastronomiya rasadxonasi hisoblanadi.
Kosmik apparatlar himoya vositasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
XX asrning 80- yillari boshidan boshlab ToshMKB jamoasi bevosita mudofaa mavzulari bilan bogʻliq boʻlgan vazifalar ustida faol ishlagan.
Asosan, korxona mutaxassislari kosmik apparatlarni koinotda himoya qilish tizimlari va vositalarini, kosmik apparatlarga mumkin boʻlgan taʼsirlar haqida ogohlantirish vazifalarini, shuningdek, ushbu faktlarni tan olish va hujjatlashtirish muammolarini ishlab chiqqanlar. 1987-yilga kelib bunday uskunalarning prototiplari ishlab chiqilgan. Qurilma avtonom quvvat manbaiga, oʻzining oʻlchash tizimiga, kichik telemetriyaga, aylana shaklidagi uzatuvchi va antennaga, shuningdek, kosmik apparatning deyarli barcha mumkin boʻlgan shikastlanish turlarini qayd etadigan maxsus sensorlar toʻplamiga ega edi[13]. Xuddi shu davrda TashMKB mutaxassislari faqat asosiy qurilmaning asosiy funksiyalarini bajara oladigan bunday qurilmaning soddalashtirilgan versiyasini yaratganlar.
Shuningdek, Toshkent konstruktorlik byurosi mutaxassislari kosmik aparatlarni himoya qilishning yangi metodlari va usullarini tadqiq qilganlar hamda ishlab chiqqanlar, turli xil radioelektron bostirish vositalarini tadqiq qilganlar, kosmozollar yordamida tajribalar oʻtkazganlar, yolgʻon maqsadlar, termal ekranlar, kosmik apparatlarning samarali tarqalish maydonini kamaytirish vositalarini yaratish metodlari, vositalari va usullari ishlab chiqilgan.
Shuningdek, konstruktorlik byurosi mutaxassislari barcha himoya tizimlarining ishlashini taʼminlash uchun maxsus hisoblash vositasini ishlab chiqqanlar[14].
Bunday koʻplab vazifalarning dolzarbligi keyinchalik 1988-yilda Toshkentda raketa-kosmik sanoatining yana bir korxonasi — Toshkent loyihalash ilmiy-tadqiqot institutining tashkil etilishiga sabab boʻlgan va u bir qancha vaqt oʻtgach, Kosmik asboblar yaratish Toshkent ilmiy-tadqiqot instituti deb nomlangan (ToshNIIKP).
ToshMKB mutaxassislari tomonidan ishlab chiqilgan baʼzi asboblar fuqarolar tomonidan ham qoʻllanila boshladi, masalan, Olma-Ota yaqinidagi „MEDEO“ majmuasi kosmos orqali qor va qor koʻchkisi haqida ogohlantirish uchun asboblar bilan jihozlangan.
Ishlab chiqarish va tajriba bazalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
ToshMKB mutaxassislari ishlab chiqarish va tajriba bazalarini yanada rivojlantirishga katta kuch sarflaganlar. 1981—1982-yillarda SSSR hukumati va Oʻzbekiston SSR hukumatining ushbu muammoga bagʻishlangan bir qancha qarorlari chiqarilgan[15]. Toshkent yaqinida, togʻlarda, qadimgi Nevich qishlogʻi yaqinida koʻplab stendlar va inshootlar, mexanik binolar, yigʻish tsexlari va ustaxonalari, qabul qiluvchi radiotelemetriya va boshqa oʻlchash uskunalari, shuningdek, turli xil ijtimoiy infratuzilmani oʻz ichiga olgan noyob „Nevich“ eksperimental bazasi yaratilgan. Ushbu sinov maydonchasi XX asrning 80-yillari oxiriga kelib toʻliq jihozlangan va foydalanishga tayyorlangan, bu turli xil buyurtmalarni bajarish va ishlab chiqish, shu jumladan kosmosda foydalanish uchun katta oʻlchamli antenna konstruktsiyalarini yaratish imkonini bergan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1 — Sherstobitov Yuriy Semenovich; 2 — Ionichev Aleksandr Stepanovich; 3 — Zyablov Aleksandr Markovich; 4 — Ulyanov Aleksandr Borisovich; 5 — Vartanyans Artur Vartanovich; 6 — Gluщenko Tamara; 7 — Kojevnikova Olga Emilevna; 8 — Mixalskiy Vladimir Ivanovich; 9 — Semov Oleg Ivanovich; 10 — Dolotkadze Aleksandra Semenovna; 11 — Sufiyanova Lyudmila Alekseevna; 12 — Chertanova Valentina Nikolaevna; 13 — Izyumin Yuriy Viktorovich; 14 — Kazansev Vladimir Yevgenevich; 15 — Karpova Larisa; 16 — Yevgrashina Nina Yegorovna; 17 — Sannikova Nadejda Aleksandrovna; 18 — Vorobeva Valentina; 19 — Guseva Liliya Yevgenevna; 20 — Pshenichniy Pavel Vasilevich; 21 — Shamgunov Emil Xakimovich; 22 — Xudayberganov Timur Pulatovich; 23 — Jukov Boris Petrovich (Zam.rukovoditelya KB); 24 — Tomashevskaya Olga Nikolaevna; 25 — Korneeva Larisa; 26 — Juravlev Gennadiy; 27 — Pak Viktor Andreevich; 28 — Sannikov Arkadiy Petrovich; 29 — Valentina; 30 — Rusova Lidiya Petrovna; 31 Bolotin Yuriy Isaevich (1y zamestitel GK KB); 32 — Zaynitdinov Ibragim; 33 — Nikolaev Yevgeniy; 34 — Ulyanova Galina Pavlovna; 35 — Gafurov Elit Yurevich; 36 — Denisov Yuriy Nikolaevich (Zam.rukovoditelya KB); 37 — Toropchin Yuriy; 38 — Kulikov Anatoliy Gerasimovich; 39 — Kolov Vitaliy Vasilevich; 40 — Burseva Tatyana Aleksandrovna; 41 — Shapovalov Yuriy Yevgenevich; 42 — Nurmuxamedov Rashid; 43 — Sudarev Yuriy Sergeevich; 44 — Podturkin Aleksandr Nikolaevich; 45 — Prokazov Vladimir; 46 — Kutsenko Yuriy; 47 — Romanov Yevgeniy Ivanovich; 48 — Zolotov Vitaliy Aleksandrovich
- ↑ V 1991 godu Yu. I. Bolotin bil pereveden na rabotu v Moskvu v Konsern „Kompozit“, gde on do poslednego dnya svoey jizni prorabotal zamestitelem direktora konserna.
- ↑ Grunto-zabornoe ustroystvo (GZU) „LB-09“ predstavlyalo soboy miniatyurnuyu unikalnuyu burovuyu mashinu vesom vsego 27 kg, visotoy okolo 3 metrov.
- ↑ Lunniy apparat „Luna-24“ sovershil myagkuyu posadku na Lunu v yugo-vostochnom rayone Morya Krizisov v tochke s koordinatami 12 gradusov 45 minut s. sh. i 62 gradusa 12 minut v. d. Cherez 15 minut posle posadki po komande s Zemli bilo vklyucheno gruntozabornoe ustroystvo. V protsesse zabora grunta do glubini 120 santimetrov ispolzovalsya rejim vraщatelnogo bureniya, a dalee proisxodila smena sposobov bureniya — s vraщatelnogo na udarno-vraщatelniy. Obщaya glubina bureniya sostavila 225 santimetrov. V svyazi s tem, chto ono provodilos s naklonom, obщee zaglublenie sostavilo okolo 2 metrov.
- ↑ Na Zemlyu bilo peredano 60 spektrov elementnogo sostava porod.
- ↑ Naprimer vot tekst odnoy iz telegramm, napravlennix kollektivu TashKBM 5 marta 1982 g.: „Tashkentskoe konstruktorskoe byuro mashinostroeniya Glavnomu konstruktoru tovariщu Vaxidovu Sh., Sekretaryu partiynoy organizatsii tovariщu Xudayberganovu T. S glubokim volneniem vosprinyal vest o zamechatelnom dostijenii sovetskoy kosmicheskoy nauki i texniki v mirnom osvoenii kosmosa provedenii issledovaniy planeti Venera. Otradno i to, chto sproektirovannoe i izgotovlennoe Vashim kollektivom gruntozabornoe ustroystvo, ustanovlennoe na avtomaticheskix stansiyax „Venera-13“ i „Venera-14“, uspeshno proizvelo burenie, vzyatie probi i eyo transportirovku dlya analiza v germeticheskiy otsek spuskaemogo apparata stansii… . Jelayu vam. Dorogie tovariщi, bogatirskogo zdorovya, novix uspexov v sozdanii ustroystv dlya izucheniya kosmosa, kosmicheskoy texnologii, ukrepleniya oboronosposobnosti nashey lyubimoy Rodini. Sekretar TsK Kompartii Uzbekistana Sh.Rashidov“.
- ↑ Ustroystvo obespechivalo rabochie temperaturi ot + 400 °C do + 1090 °C, imelo massu 21 kg i potreblyala moщnost ne bolee ZOO vt.
- ↑ V ego sostav vxodil bortovoy termostat „Biryuza“ s upravlyaemimi teplovimi rejimami i tochnostyu podderjaniya temperaturi do 0,005 °C, s vozmojnostyu provedeniya sinxroniziruemix kino-fotosʼemok, temperaturnix i spektralnix izmereniy, visokotochniy mnogokanalniy izmeritelniy pribor „Analiz“, a takje bolshoe kolichestvo raznoobraznix eksperimentalnix kyuvet.
- ↑ Chast etix materialov bili dolojeni i opublikovani v materialax Mejdunarodnogo simpoziuma po kosmicheskim issledovaniyam SShA, Kanadi, SSSR v 1991 godu.
- ↑ S etoy selyu spesialisti TashKBM konstruirovali i sozdavali razlichnie transformiruemie bolshie konstruksii antenni, solnechnie razvertivaemie plenochnie polya v kosmose, vsevozmojnie manipulyatori i drugie podobnie konstruksii.
- ↑ Po programme „Radioastron“ sozdavalsya nazemno-kosmicheskiy radiointerferometra dlya astrofizicheskix issledovaniy v diapazone sm i mm radioizlucheniya. V sootvetstvii s etoy programmoy predusmatrivalos razmeщenie odnoy antenni v kosmose, a drugoy na zemle.
- ↑ Togda eщyo vxodivshem v sostav СССР.
- ↑ Snaryadi, lazernoe izluchenie, yaderniy vzriv, puchkovoe orujie, oskolochnoe i t. d. Podobnoe izdelie predstavlyalo soboy avtonomnoe ustroystvo, kotoroe pri vozniknovenii fakta vozdeystviya na kosmicheskiy apparat raspoznavalo vid i xarakter vozdeystviya, vidavalo komandu na otstrel modulya ot golovnogo kosmicheskogo apparata pirotexnike, a dalee, uje v samostoyatelnom polete etot avtonomniy modul soobщal o fizicheskix parametrax proizvedennogo vozdeystviya, o ego vremennix xarakteristikax i koordinatax. Etot avtonomniy modul mog ostavatsya rabotosposobnim do neskolkix sutok (vsyo vremya poka ostavalsya energozapas ego akkumulyatorov).
- ↑ Spesvichislitel predstavlyal soboy spesialnoe mnogoprotsessornoe vichislitelnoe ustroystvo, sposobnoe proizvodit parallelnie vichisleniya po spesialnim algoritmam, dlya rascheta traektoriy obyektov, naxodyaщixsya v kosmicheskom prostranstve, v realnom masshtabe vremeni, s selyu opredeleniya koordinat i vektora skorosti takix obyektov, i vidachi zatem komand na vipolnenie zaщiщaemim kosmicheskim apparatom uprejdayuщix manevrov ili primeneniya sistemi zaщiti.
- ↑ Naprimer v postanovlenii № 381, podpisannim Sh. Rashidovim bilo napisano: „Schitat vajneyshey zadachey TashKBM razvitie i osvoenie proizvodstvennoy i eksperimentalnoy bazi poligona „Nevich“ v Parkentskom rayone, zavoda ugleplastikovix materialov v gorode Chirchike, injenerno-laboratornogo korpusa v Tashkente dlya razrabotki i sozdaniya bolshix transformiruemix konstruksiy i spesialnix gruntozabornix ustroystv, ix izgotovleniya i eksperimentalnoy proverki razlichnix variantov izdeliy, provedeniya sborki i otrabotki polnorazmernix shtatnix obrazsov“.