Toshbaqalar
Toshbaqalar — testudinidae oilasiga mansub sudralib yuruvchilardir. (/ˈtɔːr.təs.ɪz/) Testudinlar (lotincha : toshbaqa) turkumidagi boshqa toshbaqalar singari, toshbaqalar ham yirtqichlardan va boshqa tahdidlardan himoya qiladigan qobiqga ega. Toshbaqalarning qobigʻi odatda qattiqdir va Cryptodira pastki turkumining boshqa aʼzolari singari, ular himoya qilish uchun boʻyin va boshlarini toʻgʻridan-toʻgʻri qobiqqa tortadilar.
Toshbaqalarning oʻlchamlari baʼzi turlari bilan farq qilishi mumkin, masalan, Galapagos gigant toshbaqasi 1.2 metr (3.9 ft) . uzunlikda, boshqalari esa, 6.8 centimetr (2.7 in) oʻlchamdagi qobiqlarga ega[1]. Toshbaqalarning bir nechta nasl-nasabi mustaqil ravishda 100 kg dan ortiq tana oʻlchamlariga ega boʻlgan, shu jumladan Galapagos gigant toshbaqasi va Aldabra gigant toshbaqasi. Ular odatda kunduzgi hayvonlar boʻlib, atrof-muhit haroratiga qarab krepuskulyar boʻlishga moyildirlar. Odatda ular yolgʻiz hayvonlardir. Toshbaqalar dunyodagi eng uzoq umr koʻradigan quruqlikdagi hayvonlardir, garchi toshbaqalarning eng uzoq umr koʻradigan turlari munozarali masala. Galapagos toshbaqalari 150 yildan ortiq umr koʻrishi qayd etilgan, ammo Adwaita ismli Aldabra gigant toshbaqasi taxminan 255 yil yashagan boʻlishi mumkin. Umuman olganda, toshbaqalarning koʻp turlari 80-150 yil yashashi mumkin.
Terminologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ingliz tilining xilma-xilligiga qarab toshbaqa, toshbaqa va terrapin kabi umumiy atamalarni ishlatishda farqlar mavjud, foydalanish ziddiyatli va ziddir[2]. Ushbu atamalar umumiy nomlar boʻlib, aniq biologik yoki taksonomik farqlarni aks ettirmaydi[3].
Amerika ixtiologlar va gerpetologlar jamiyati quruqlikda yoki dengizda yashovchi boʻlishidan qatʼi nazar, Testudinlar turkumining barcha turlarini tavsiflash uchun „toshbaqa“ soʻzidan foydalanadi va „toshbaqa“ soʻzini sekin harakatlanuvchi quruqlik turlari uchun aniqroq atama sifatida ishlatadi[4]. Umumiy Amerika foydalanish rozi, toshbaqa koʻpincha umumiy atamadir (garchi baʼzilar uni suv toshbaqalari uchun cheklab qoʻysa ham), toshbaqa faqat quruqlikdagi toshbaqalarga nisbatan ishlatiladi yoki torroq aytganda, faqat Testudinidae aʼzolari, zamonaviy quruq toshbaqalar oilasi va terrapin kichik va chuchuk va shoʻr suvda yashovchi toshbaqalarga, xususan, olmosli terrapinga (Malaklemys terrapin) tegishli boʻlishi mumkin[5][6][7]. Amerikada, masalan, Terrapene jinsi vakillari quruqlikda yashaydilar, lekin toshbaqalar emas, balki quti toshbaqalari deb ataladi[8].
Britaniyada foydalanish, aksincha, „toshbaqa“ ni tartibning barcha aʼzolari uchun umumiy atama sifatida ishlatmaydi, shuningdek, „toshbaqalar“ atamasini Testudines ordenining barcha quruqlikdagi aʼzolariga, ular aslida boʻlishidan qatʼi nazar, keng qoʻllaydi. Testudinidae oilasining aʼzolari. Free Press. ISBN 1416594795ISBN 1416594795. p. 174.</ref>. Britaniyada terrapin Amerikadagi cheklangan maʼnoga qaraganda yarim suvli toshbaqalarning katta guruhiga murojaat qilish uchun ishlatiladi[9][10].
Biologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hayot davrasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toshbaqalarning koʻp turlari kichik debriyaj oʻlchamlarini qoʻyadi, kamdan-kam hollarda 20 ta tuxumdan oshadi va koʻp turlari faqat 1-2 tuxumdan iborat. Koʻpgina turlarda inkubatsiya xarakterli uzoq, oʻrtacha inkubatsiya davri 100 dan 160,0 kungacha. Tuxum qoʻyish odatda kechasi sodir boʻladi, shundan soʻng ona toshbaqa oʻz debriyajini qum, tuproq va organik moddalar bilan qoplaydi. Tuxumlar qarovsiz qoldiriladi va turlarga qarab, inkubatsiya qilish uchun 60 dan 120 kungacha davom etadi[11]. Tuxumning kattaligi onaning kattaligiga bogʻliq va karapas va plastron oʻrtasidagi kloakal teshikning kengligini oʻrganish orqali taxmin qilinishi mumkin. Urgʻochi toshbaqaning plastroni koʻpincha dum ostida V shaklidagi sezilarli chuqurchaga ega boʻlib, tuxumlarning oʻtishini osonlashtiradi. Kuluçka muddati tugagandan soʻng, toʻliq shakllangan inkubatsiya tuxum tishidan foydalanib, qobigʻidan chiqadi. U uya yuzasiga qazib chiqadi va oʻz-oʻzidan tirik qolish hayotini boshlaydi. Ular oziq-ovqat topish uchun kuch va harakatchanlikka ega boʻlgunga qadar dastlabki uch-yetti kun davomida oziqlanish manbai boʻlib xizmat qiladigan embrion tuxum qopchasi bilan tugʻiladi. Voyaga etmagan toshbaqalar koʻpincha kattalarnikidan farqli oziq moddalar muvozanatini talab qiladi, shuning uchun etuk toshbaqalar isteʼmol qila olmaydigan ovqatlarni isteʼmol qilishi mumkin. Misol uchun, qatʼiy oʻtxoʻr turlarning yoshlari odatda qoʻshimcha protein uchun qurtlar yoki hasharotlar lichinkalarini isteʼmol qiladilar[12].
Toshbaqalar, odatda, oʻtlar, begona oʻtlar, bargli koʻkatlar, gullar va baʼzi mevalar bilan oziqlanadigan qattiq oʻtxoʻr hayvonlar hisoblanadi. Biroq, qushlarni ovlash va yeyish vaqti-vaqti bilan kuzatilgan[13]. Uy hayvonlari toshbaqalari odatda yovvoyi oʻtlar, begona oʻtlar, bargli koʻkatlar va baʼzi gullarga asoslangan parhezlarni talab qiladi. Baʼzi turlar odatdagi yashash joylarida qurtlarni yoki hasharotlarni va oʻliklarni isteʼmol qiladilar. Proteinning koʻpligi oʻtxoʻr turlari uchun zararli boʻlib, qobiq deformatsiyasi va boshqa tibbiy muammolar bilan bogʻliq. Turli xil toshbaqa turlari oʻzlarining ozuqaviy ehtiyojlarida juda farq qiladi.
Toshbaqalardagi aloqa boshqa sudralib yuruvchilardan farq qiladi. Ularning qobigʻi va qisqa oyoq-qoʻllari bilan cheklanganligi sababli, vizual aloqa toshbaqalarda kuchli aloqa shakli emas. Toshbaqalar boshqa toshbaqalarning jinsini aniqlash uchun ular potentsial juft topishlari uchun hid bilish belgilaridan foydalanadilar. Toʻqnashuv va uchrashish paytida toshbaqalarda taktil aloqa muhim ahamiyatga ega. Jangda ham, uchrashishda ham toshbaqalar boshqa odamlar bilan muloqot qilish uchun rammingdan foydalanadilar[14].
Taksonomiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ushbu turlar roʻyxati asosan Kaplumbağa taksonomiyasi boʻyicha ishchi guruhi (2021-yil)[15]va toshbaqalarning yoʻq boʻlib ketishi boʻyicha ishchi guruhi (2015-yil) dan keyin keladi[16].
Testudinidae Batsch oilasi 1788-yil[17]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Testudinidae |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Insoniyat madaniyatida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dinda[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hinduizmda Kurma (Sanskritt) Vishnu ikkinchi Avatar edi. Matsya Avatara kabi, Kurma ham Satya Yugaʼya tegishli. Vishnu yarim odam, yarim toshbaqa shaklini oldi, pastki yarmi toshbaqa edi. Odatda u toʻrtta qoʻli bor deb koʻrsatilgan. U Buyuk Toʻfondan keyin okean tubida oʻtirdi. Boshqa xudolar dengizni chayqab, Vedik xalqlarining qadimiy xazinalarini topishlari uchun uning orqa tomoniga togʻ qoʻyishdi.
Yahudiylikda va ilk nasroniylikda toshbaqalar nopok hayvonlar sifatida koʻrilgan[18].
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Toshbaqalarning madaniy tasvirlari.
- Jekson nisbati.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ encyclopedia of LIFE. Miles Kelly, 2017 — 211 bet. ISBN 978-1-78617-327-0.
- ↑ Simoons, Frederick J. (1991). Food in China: A Cultural and Historical Inquiry. CRC Press. ISBN 084938804X. p. 358.
- ↑ Burton, Maurice and Burton, Robert (2002). International Wildlife Encyclopedia. Marshall Cavendish. ISBN 0761472665. p. 2796.
- ↑ Simoons, Frederick J. (1991). Food in China: A Cultural and Historical Inquiry. CRC Press. ISBN 084938804XISBN 084938804X. p. 358.
- ↑ Orenstein, Ronald Isaac (2001). Turtles, Tortoises and Terrapins: Survivors in Armor. Firefly Books. ISBN 1770851194
- ↑ „Turtle“. Sandiegozoo.org. 6-dekabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 16-sentyabr 2012-yil.
- ↑ Dawkins, Richard (2009). Free Press. ISBN 1416594795. p. 174.
- ↑ Burton, Maurice and Burton, Robert (2002). International Wildlife Encyclopedia. Marshall Cavendish. ISBN 0761472665ISBN 0761472665. p. 2796.
- ↑ „Turtle“. Sandiegozoo.org. 6-dekabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 16-sentyabr 2012-yil. „Turtle“. Sandiegozoo.org. Archived from the original on 2010-12-06. Retrieved 2012-09-16.
- ↑ Endangered Wildlife and Plants of the World, Vol. 1. Marshall Cavenish. (2001). ISBN 0761471952. p. 1476.
- ↑ Highfield, Andy. „Tortoise egg incubation“. Tortoisetrust.org. 5-sentyabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 7-aprel 2009-yil.
- ↑ „Feeding your baby: 6–12 months“ (en). www.unicef.org. Qaraldi: 13-iyul 2022-yil.
- ↑ Zora, Anna; Gerlach, Justin (2021-08-23). "Giant tortoises hunt and consume birds" (English). Current Biology 31 (16): R989–R990. doi:10.1016/j.cub.2021.06.088. ISSN 0960-9822. PMID 34428417.
- ↑ Auffenberg, Walter (1977-02-01). "Display Behavior in Tortoises". American Zoologist 17 (1): 241–250. doi:10.1093/icb/17.1.241. ISSN 0003-1569.
- ↑ Rhodin, Anders G.J.. Turtles of the World: Annotated Checklist and Atlas of Taxonomy, Synonymy, Distribution, and Conservation Status (9th Ed.)., Chelonian Research Monographs. Chelonian Research Foundation and Turtle Conservancy, 2021-11-15. DOI:10.3854/crm.8.checklist.atlas.v9.2021. ISBN 978-0-9910368-3-7.
- ↑ Rhodin, A.G.J.. Turtles and tortoises of the world during the rise and global spread of humanity: first checklist and review of extinct Pleistocene and Holocene chelonians, Chelonian Research Monographs, 2015 — 000e.1–66 bet. DOI:10.3854/crm.5.000e.fossil.checklist.v1.2015. ISBN 978-0965354097.
- ↑ , A.J.G.C. (1788). Versuch einer Anleitung zur Kenntniss und Geschichte der Thiere und Mineralien. Erster Theil. Allgemeine Geschichte der Natur; besondre der Säugthiere, Vögel, Amphibien und Fische. Jena: Akademischen Buchandlung, 528 pp.
- ↑ Thomas, Richard. "TORTOISES AND THE EXOTIC ANIMAL TRADE IN BRITAIN FROM MEDIEVAL TO 'MODERN'". Testudo 8. http://www.britishcheloniagroup.org.uk/sites/default/files/u8/v8n1thomas_wm.pdf.