Tarixdan oldingi Misr davri

Tarixdan oldingi Misr davri — insoniyatning eng qadimgi yashash joyidan miloddan avvalgi 3100-yilgacha erta sulolaviy davrning boshlanishigacha boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi. Birinchi fir’avn, baʼzi Misrshunoslar uchun Narmer, boshqalar uchun Hor-Aha, Menes nomi bilan bir maʼnoda ishlatilgan. Ushbu Predynastika davri anʼanaviy ravishda neolit davrining boshlanishi miloddan avvalgi 6000-yil va Naqada III davri bilan tugagan miloddan avvalgi 3000-yil.

Predynastika davri sanalari birinchi marta Misrda keng koʻlamli arxeologik qazish ishlari olib borilishidan oldin aniqlangan va Predynastika juda asta-sekin rivojlanib borganligini koʻrsatuvchi soʻnggi topilmalar Predinastika davri aynan qachon tugaganligi toʻgʻrisida bahslarga sabab boʻlgan. Shunday qilib, „Protodinastik davr“, „Nol sulolasi“ yoki „0 sulolasi“ kabi turli atamalar davrning baʼzi qismini Predynastika, boshqalari esa erta sulolalar deb atash mumkin boʻlgan davrning qismini nomlash uchun ishlatiladi.

Predynastika davri odatda madaniy davrlarga boʻlinadi, ularning har biri birinchi marta Misr turar joyi topilgan joy nomi bilan ataladi. Biroq, Protodinastik davrni tavsiflaydigan bir xil bosqichma-bosqich rivojlanish butun Predynastika davri davomida mavjud va individual „madaniyatlar“ alohida ob’ektlar sifatida emas, balki butun davrni oʻrganishni osonlashtiradigan sub’ektiv boʻlinishlar sifatida talqin qilinishi kerak.

Paleolit davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nilning qazilishi soʻnggi million yil yoki undan oldingi davrlarga oid tosh asboblarni fosh qildi. Ushbu litika sanoatining eng qadimgi joylari 30 metr (100 fut) terasta ichida joylashgan boʻlib, ibtidoiy Ashel madaniyati,Shell madaniyati (mil. 600,000 yil oldin) va Klaktonning Misrcha shakli boʻlgan (taxminan 400,000 yil oldin)^[1].

Wadi Halfa[tahrir | manbasini tahrirlash]

Misrda eng qadimgi maʼlum tuzilmalar arxeolog Waldemar Chmielewski tomonidan Sudanning Arkin 8 manzilidagi Wadi Halfa yaqinidagi janubiy chegara boʻylab topilgan. Chmielewski bu inshootlarni miloddan avvalgi 100000-yil deb hisoblagan. Tuzilmalarning qoldiqlari taxminan 30 sm chuqurlikda va 2 × 1 metr uzunlikdagi oval choʻkmalardir. Koʻpchilik tekis qumtosh plitkalari bilan qoplangan. Ularni chodir halqalari deb atashadi, chunki toshlar terining yoki choʻtkaning gumbazga oʻxshash boshpanasini qoʻllab-quvvatlagan. Ushbu turdagi turar joy doimiy yashash joyini taqdim etdi, ammo agar kerak boʻlsa, uni osongina olib tashlash va boshqa joyga koʻchirish mumkin edi. Ular osongina qismlarga boʻlinadigan, koʻchiriladigan va qayta yigʻiladigan koʻchma tuzilmalar boʻlib, ular ovchi-yigʻuvchilarga yarim doimiy yashash joyini taqdim etishgan.

Ateriya sanoati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ateriya vositalarini yasash Misrda miloddan avvalgi 40-ming yilda boshlangan.

Xormusan sanoati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Misrda Xormusan sanoati miloddan avvalgi 42,000 va 32,000-yillar orasida boshlangan. Xormusanlar nafaqat toshdan, balki hayvonlarning suyaklaridan va gematitdan ham asboblar yasashgan^[2]. Ular, shuningdek, tubjoy amerikaliklarga oʻxshagan mayda oʻqlarni yasashdi, ammo kamonlar topilmadi. Xormusan sanoatining oxiri taxminan miloddan avvalgi 16000-yilga toʻgʻriga keldi^[3].

Paleolit davri oxiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Misrda oxirgi paleolit davri miloddan avvalgi 30-ming yillardan boshlangan^[4]. Nazlet Xater skeleti 1980-yilda topilgan va 1982-yilda 35,100 dan 30,360 yilgacha boʻlgan toʻqqiz namunadan topilgan^[5]. Ushbu namuna Afrikadagi oxirgi paleolit davridagi yagona zamonaviy inson skeletidir^[6] .

Mezolit[tahrir | manbasini tahrirlash]

Halfan va Kubbaniyan madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki chambarchas bogʻliq boʻlgan Halfan va Kubbaniyan yuqori Nil vodiysi boʻylab gullab-yashnagan^[7]. Halfan joylari Sudandan uzoq shimolda, Kubbaniyan esa Misrning yuqori qismida joylashgan. Halfan miloddan avvalgi 22,500-22,000-yillarda boʻlgan deb taxmin qilishgan.Odamlar yirik podalar hayvonlarining ratsionida va Xormusan baliq ovlash odati boʻyicha omon qolishdi. Artefaktlarning katta miqdordagi kontsentratsiyasi shuni koʻrsatadiki, ular mavsumiy boʻlishmagan, uzoqroq vaqtga saqlab qoʻyishgan. Halfan madaniyati Xormusandan kelib chiqqan, kerakli ovchilik, baliq ovlash va omon qolish uchun maxsus texnika yigʻishga bogʻliq edi. Ushbu madaniyatning asosiy materiallari qoldiqlari tosh asboblari, yoriqlar va koʻplab tosh rasmlardir^[8]^[9].

Sebiliya madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Misrda, arxeologik joylardan topilgan ashyolarning tahlili Sebiliya madaniyati (shuningdek, Esna madaniyati deb ham ataladi) bugʻdoy va arpa toʻplashini koʻrsatdi. Sebiliya madaniyati taxminan miloddan avvalgi 13000-yildan boshlanib, miloddan avvalgi 10,000-yil atrofida yoʻq boʻlib ketdi. Uy sharoitida urugʻlar topilmadi (zamonaviy bugʻdoy va arpa Kichik Osiyo va Kanʼonda paydo boʻlgan). Fermerlar tomonidan ishlatilgan oʻtirgan turmush tarzi dehqonchilikka zararli boʻlgan va bu davrni oxiriga yetkazgan urushning kuchayishiga olib kelganligi taxmin qilinmoqda.

Qadan madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadan madaniyati (mil. avv. 13,000 — 9,000) Mezolitik sanoat boʻlib, arxeologik maʼlumotlarga koʻra, taxminan 15000-yil oldin Yuqori Misrda (hozirgi Misr janubida) paydo boʻlgan^[10]^[11]. Qadanda yashash tartibi taxminan 4000-yil davom etgan deb taxmin qilinadi. Bu ovchilik bilan bir qatorda yovvoyi oʻtlar va donlarni tayyorlash va isteʼmol qilishni oʻz ichiga olgan oziq-ovqat yigʻishda oʻziga xos yondashuv bilan ajralib turardi^[10]^[11]. Qadan aholisi tomonidan mahalliy oʻsimliklarni sugʻorish, parvarish qilish va hosilni yigʻishtirish uchun muntazam harakatlar qilingan^[12].

Yuqori Nubiyadagi yigirmaga yaqin arxeologik yodgorliklar Qadan madaniyatining donni maydalash madaniyati mavjudligidan dalolat beradi. Uning ishlab chiqaruvchilari, shuningdek, Sahoba Daru Nil bosqichining boshlanishi paytida Nil boʻyida yovvoyi don yigʻish bilan shugʻullanishgan, oʻsha paytda Saharada qurgʻoqchilik Liviya vohalari aholisini Nil vodiysiga chekinishiga olib kelgan. Qadan madaniyat maskanlari orasida mezolit davriga oid Jebel Sahaba qabristoni bor^[13].

Qadan xalqlari birinchi boʻlib oʻroq hosil qilishdi va isteʼmol qilishdan oldin ushbu oʻsimlik oziq-ovqat mahsulotlarini toʻplash va qayta ishlashda yordam berish uchun mustaqil ravishda silliqlash toshlarini yaratdilar. Ammo mil. avv. 10 ming yillikdan keyin hech bir maʼlumot yoʻq.

Harifian madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xarifiyaliklar Fayyum va Misrning sharqiy choʻllarida, kulolchilikdan oldingi neolit madaniyati bilan birlashish uchun koʻchib yurishgan deb hisoblanadi, ularning asboblarini yigʻish Xarifianikiga oʻxshaydi. Ushbu assimilyatsiya koʻchmanchi pastoralizmni kashf etgan arab koʻchmanchi pastoral kompleksga, Mesopotamiyada prototemit tillarini tarqatgan oʻziga xos madaniyatga aylandi^[14].

Neolit[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyi Misr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Faiyum A madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Choʻlning tobora kengayib borishi, misrliklarning dastlabki ajdodlari Nil atrofida doimiy yashashga olib keldi va neolit davrida koʻproq yashashga odatlangan.

Merimde madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

El Omari madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maadi madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yuqori Misr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tasian madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Madarian madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ An Encyclopedia of World History, 5th, Boston, MA: Houghton Mifflin Company, 1972 — 9 bet. ISBN 0-395-13592-3.
↑ Nicolas-Christophe Grimal. A History of Ancient Egypt. p. 20. Blackwell (1994). ISBN 0-631-19396-0
↑ Nicolas-Christophe Grimal. A History of Ancient Egypt. p. 20. Blackwell (1994). ISBN 0-631-19396-0
↑ „Ancient Egyptian Culture: Paleolithic Egypt“. Emuseum. Minnesota: Minnesota State University. 1-iyun 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-aprel 2012-yil. (Wayback Machine saytida 2010-06-01 sanasida arxivlangan)
↑ „Dental Anthropology“. Anthropology.osu.edu. 29-oktabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2013-10-29 sanasida arxivlangan)
↑ Bouchneba, L.; Crevecoeur, I. (2009). "The inner ear of Nazlet Khater 2 (Upper Paleolithic, Egypt)". Journal of Human Evolution 56 (3): 257–262. doi:10.1016/j.jhevol.2008.12.003. PMID 19144388.
↑ R. Schild; F. Wendorf (2014). "Late Palaeolithic Hunter-Gatherers in the Nile Valley of Nubia and Upper Egypt". in E A. A. Garcea. South-Eastern Mediterranean Peoples Between 130,000 and 10,000 years ago. Oxbow Books. 89–125 b.
↑ {{Veb manbasi |url=http://numibia.net/nubia/prehistory.htm |title=Prehistory of Nubia |publisher=Numibia.net |accessdate=2013-10-25 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131029194302/http://numibia.net/nubia/prehistory.htm |archivedate=29-oktabr 2013-yil |df=dmy-all
↑ Reynes, Midant-Beatrix. The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Pharohs. Wiley-Blackwell, 2000. ISBN 0-631-21787-8.
↑ ^10,0 ^10,1 Phillipson, DW: African Archaeology p. 149. Cambridge University Press, 2005.
↑ ^11,0 ^11,1 Shaw, I & Jameson, R: A Dictionary of Archaeology, p. 136. Blackwell Publishers Ltd, 2002.
↑ Darvill, T: The Concise Oxford Dictionary of Archaeology, Copyright © 2002, 2003 by Oxford University Press.
↑ Kelly, Raymond (October 2005). "The evolution of lethal intergroup violence". PNAS 102 (43): 24–29. doi:10.1073/pnas.0505955102. PMID 16129826. PMC 1266108. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1266108.
↑ Juris, Zarins (November 1990). "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia". Bulletin of the American Schools of Oriental Research (280): 31–65.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

[Langer-1] An Encyclopedia of World History, 5th, Boston, MA: Houghton Mifflin Company, 1972 — 9 bet. ISBN 0-395-13592-3.

[2] Nicolas-Christophe Grimal. A History of Ancient Egypt. p. 20. Blackwell (1994). ISBN 0-631-19396-0

[3] Nicolas-Christophe Grimal. A History of Ancient Egypt. p. 20. Blackwell (1994). ISBN 0-631-19396-0

[MSU-4] „Ancient Egyptian Culture: Paleolithic Egypt“. Emuseum. Minnesota: Minnesota State University. 1-iyun 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-aprel 2012-yil. (Wayback Machine saytida 2010-06-01 sanasida arxivlangan)

[5] „Dental Anthropology“. Anthropology.osu.edu. 29-oktabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2013-10-29 sanasida arxivlangan)

[6] Bouchneba, L.; Crevecoeur, I. (2009). "The inner ear of Nazlet Khater 2 (Upper Paleolithic, Egypt)". Journal of Human Evolution 56 (3): 257–262. doi:10.1016/j.jhevol.2008.12.003. PMID 19144388.

[7] R. Schild; F. Wendorf (2014). "Late Palaeolithic Hunter-Gatherers in the Nile Valley of Nubia and Upper Egypt". in E A. A. Garcea. South-Eastern Mediterranean Peoples Between 130,000 and 10,000 years ago. Oxbow Books. 89–125 b.

[8] {{Veb manbasi |url=http://numibia.net/nubia/prehistory.htm |title=Prehistory of Nubia |publisher=Numibia.net |accessdate=2013-10-25 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131029194302/http://numibia.net/nubia/prehistory.htm |archivedate=29-oktabr 2013-yil |df=dmy-all

[9] Reynes, Midant-Beatrix. The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Pharohs. Wiley-Blackwell, 2000. ISBN 0-631-21787-8.

[Phillipson-10] 10,0 ^10,1 Phillipson, DW: African Archaeology p. 149. Cambridge University Press, 2005.

[Shaw-11] 11,0 ^11,1 Shaw, I & Jameson, R: A Dictionary of Archaeology, p. 136. Blackwell Publishers Ltd, 2002.

[Darvill-12] Darvill, T: The Concise Oxford Dictionary of Archaeology, Copyright © 2002, 2003 by Oxford University Press.

[13] Kelly, Raymond (October 2005). "The evolution of lethal intergroup violence". PNAS 102 (43): 24–29. doi:10.1073/pnas.0505955102. PMID 16129826. PMC 1266108. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1266108.

[14] Juris, Zarins (November 1990). "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia". Bulletin of the American Schools of Oriental Research (280): 31–65.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]