Tarakan

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarakan
City
Tarakan
Gerb
3°18′0″N 117°38′0″E / 3.30000°N 117.63333°E / 3.30000; 117.63333 G OKoordinatalari: 3°18′0″N 117°38′0″E / 3.30000°N 117.63333°E / 3.30000; 117.63333 G O
Asos solingan 15-dekabr 1997-yil
Maydon 253.8 km2 (98.0 mi²)
Aholisi
 (2020 Census)
242 786
Vaqt mintaqasi UTCTime in Indonesia|WITA
[[File:|290px|Tarakan xaritada]]
Tarakan
Tarakan
Xaritasi

Tarakan — orol va Indoneziyaning Shimoliy Kalimantan provinsiyasining eng yirik shahri hisoblanadi. Orol shahri shimoliy Borneoda, provinsiya qirgʻogʻining oʻrtasida joylashgan. Shahar chegaralari orol bilan keng tarqalgan (jumladan, Tarakan Barat tumani sohilidagi bir nechta kichik orollar). Bir paytlar mustamlakachilik davrida yirik neft qazib oluvchi mintaqa boʻlgan Tarakan Tinch okeani urushi davrida katta strategik ahamiyatga ega boʻlgan va mojaro boshida Yaponiyaning birinchi nishonlaridan biri boʻlgan. Bu Indoneziyaning yangi tashkil etilgan (2012-yilda) Shimoliy Kalimantan viloyatidagi yagona shahar. Indoneziya Statistikasiga koʻra, 2010-yilgi aholini roʻyxatga olish[1]boʻyicha shaharda 193,370 aholi tashkil etgan boʻlsa, 2020-yilgi aholini roʻyxatga olish koʻrsatkichi boʻyicha 242,786 aholi bor edi[2].

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shahar Tarakan orolida joylashgan boʻlib, 25 25,080 gektarni yaʼni 2.700 ×10^9 kv.ft ni tashkil etgan, gektar yerdan iborat[3]. Shaharning 27,5% podzol tuproq va 57,63% latosol tuproqdan iborat[3]. Shahar 0–110 metr (0–361 ft) oraligʻida joylashgan dengiz sathidan ancha yuqori[3].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rivoyatlarga koʻra, mahalliy Tidunglar miloddan avvalgi 1076-yilda Tarakanda oʻz shohliklarini oʻrnatgan. Asrlar davomida oʻz poytaxtlarini bir necha marta koʻchirgach, milodiy 1571-yilda ular oʻz saltanatlarini Tarakanning sharqiy qirgʻogʻiga joylashgan boʻlsalarda allaqachon Islom taʼsiri ostida edi[4]. Tarakan nomi Tidung tilidan olingan: tarak (uchrashuv joyi) va ngakan (yemoq)degan maʼnoni anglatadi. Shunday qilib, Tarakan dastlab dengizchilar va savdogarlar uchun Tidung hududida ovqatlanish, dam olish va ovlarini sotish uchun uchrashadigan joy edi[5].

Neft[tahrir | manbasini tahrirlash]

1905-yildan 1914-yilgacha suratga olingan Tarakandagi neft omborlari va iskala
Gollandiya mustamlakasi davrida Tarakandagi iskala va neft barrellari, taxminan. 1925-yil

Gollandiyalik tadqiqotchilar 1863-yilda neftning oqib chiqishini qayd etishgan. 1905-yilda Royal Dutch Shell kompaniyasining oʻtmishdoshi Koninklijke Nederlandsche Petroleum Maatschappijga neft konsessiyasi berildi. Bir yildan soʻng neft qazib olish yiliga 57 928 barreldan ortiq neft ishlab chiqarish bilan boshlandi. Ishlab chiqarish oʻsishda davom etdi va 1920-yillarda Tarakan yiliga besh million barreldan koʻproq hosil berdi, bu butun Gollandiyaning Sharqiy Hindistonidagi umumiy neftning uchdan bir qismini tashkil etdi[6].

Bu yerda ishlab chiqarilgan neft odatdagi asfalt asos oʻrniga kerosin asosiga ega edi[7]. Tarakan neft konlari gʻayrioddiy past quyilish nuqtasi bilan yengil, nordon xom neft ishlab chiqaradi. 1940-yilga kelib, orolda toʻrtta neft yuklash tirgaklari boʻlgan neftni qayta ishlash zavodi mavjud edi[8]va Sharqiy Hindistondagi beshta yirik neftni qayta ishlash markazlaridan biri edi[9].

Ikkinchi jahon urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sakhalin va Formosadagi Yaponiya neft konlari Yaponiya sanoatini taʼminlash uchun zarur boʻlgan neftning atigi oʻn foizini taʼminladi[10]. Yaponiya neftni qayta ishlash zavodlaridagi Kaliforniya xom neftining zaxiralari 26 yil 26-da Qoʻshma Shtatlar Yaponiyaga eksportini toʻxtatganda isteʼmol darajasi boʻyicha ikki yildan kamroq vaqt ichida yaʼni 1941-yil iyul oyida tugaydi. Yaponiya Sharqiy Hindistondagi muqobil neft manbalarini tortib olishga tayyorgarlik koʻrish uchun toʻrt oy oʻtgach, Qoʻshma Shtatlar va Buyuk Britaniyaga qarshi harbiy harakatlar boshladi[9]. Yaponiya 10-da Gollandiyaning Sharqiy Hindistoniga urush eʼlon qildi. 1942-yil yanvar oyida, ertasi kuni yapon qoʻshinlari Tarakanga keldilar[11]. Gollandiya kuchlari bir oy oldin Yaponiyaga urush eʼlon qilgan[12].

Yaponiya dekabr oyida Miri neft konini, yanvarda Balikpapan, fevralda Sumatra va mart oyida Java neft konlari va neftni qayta ishlash zavodlarini egallab oldi. Neft texniklari bosib olingan ob’ektlarda ishlab chiqarishni saqlab qolish uchun bosqinchi qoʻshinlarga hamrohlik qilishdi. Taiyo Maru bortida Yaponiyadan minglab qoʻshimcha neft muhandislari va texniklaridan iborat guruh joʻnab ketdi, biroq 800 ga yaqini kema Kyushuning janubi-gʻarbiy qismida USS Grenadier tomonidan choʻkib ketdi. 1942-yil may Ushbu yoʻqotishga qaramay, Tarakan xom nefti (kamroq miqdordagi Manchjuriya slanets distillatlari bilan aralashtirilgan) 1942-yilda yapon dizel yoqilgʻisi uchun asosiy xom ashyo boʻldi[10] Kaliforniya xom neftining zaxira zaxiralari esa 1943-yilgacha Yaponiya benzini va qoldiq yoqilgʻi uchun asosiy xom ashyo boʻlib qoldi[10].

Tarakan jangi paytida ittifoqchi desant kemalari (1945).

Mustaqillik davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

1940-yillar oxirida Indoneziya inqilobidan keyin Tarakan yangi respublika tarkibiga kirdi. Prezidentning 1963-yil 22-sonli farmoniga binoan tuman sifatida boshqarilgan[3]. 1981-yilda Tarakanga 1981-yil 47-sonli hukumat qonuniga muvofiq Samarinda, Balikpapan va Bontang bilan birga Sharqiy Kalimantandagi toʻrt shahardan biri boʻlgan shahar nizomi berilgan edi.

Demografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarakan 2010-yilgi aholini roʻyxatga olishda 193,370 kishini tashkil etgan[13], ammo 2020-yilgi aholini roʻyxatga olishda bu raqam 242,786 ga oshgan. Mahalliy aholiga Dayak xalqining kichik guruhi boʻlgan Tidung kiradi. Bundan tashqari, shaharda Indoneziyaning boshqa qismlaridan, masalan, Bugis, Javanese va xitoylik indoneziyaliklar koʻp millatli aholi yashaydi. Shahar aholisining 85% musulmonlar, taxminan 10% xristianlar, 1,3% hindular, 0,04% buddistlar va 0,03% konfutsiychilar[14].

Infratuzilma[tahrir | manbasini tahrirlash]

Salomatlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarakan viloyat kasalxonasi

Orolning asosiy sogʻliqni saqlash infratuzilmasi toʻrtta kasalxona, sakkizta puskesma (sogʻliqni saqlash klinikalari) va 103 sogʻliqni saqlash markazlaridan iborat. Bundan tashqari, yettita koʻchma puskesmalar[3][15]eng kattasi Tarakan mintaqaviy kasalxonasi boʻlib, shahar hukumatiga tegishli boʻlib, Markaziy Tarakan tumanida joylashgan[16]. Shuningdek, u viloyatdagi yagona xalqaro toifadagi shifoxona bo‘lib, viloyatning yo‘naltiruvchi shifoxonasi hisoblanadi[15].

Taʼlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

27 ta bolalar bogʻchasi, 65 ta boshlangʻich maktab, 21 ta oʻrta maktab va 12 ta oʻrta maktab mavjud. Shuningdek, shaharda beshta oliy taʼlim muassasasi mavjud boʻlib, ularning eng eʼtiborlisi Borneo Tarakan universiteti[15]boʻlib, u ham shahar va viloyatdagi yagona davlat universitetilaridan biri hisoblanadi[17].

Borneo Tarakan universiteti rektori binosi

Ibodat joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Maarif masjidi, Tarakan

235 ta masjid, 93 ta cherkov, toʻrtta Xitoy buddist ibodatxonasi va bitta hindu ibodatxonasi mavjud[15]. Eng yirik masjidlardan biri Al-Maarif masjidi 1961-yilda qurilgan va Markaziy Tarakan tumanida joylashgan[18]. Shahardagi yagona hindu ibodatxonasi Pura Giri Jagat Nata 1994-yilda ochilgan va undan asosan baliyalik muhojirlar tomonidan foydalaniladi[19]. Tarakan islom markazi nafaqat masjid vazifasini bajaradi, balki islomni oʻrganish va turli islomiy tadbirlar uchun ham foydalaniladi. Mashhur mahalliy sayyohlik joyi, u 2012-yilda ochilgan[20].

Aloqasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shaharda internet tarmogʻi uchun 4G va boshqa telekommunikatsiya xizmatlaridan foydalanish imkoniyati mavjud[21]. Indoneziyaning aksariyat shaharlarida boʻlgani kabi, shahardagi yagona optik tolali xizmat koʻrsatuvchi provayder Telkomselga qarashli davlatga tegishli IndiHome hisoblanadi[22][23]. Shaharda Balikpapan va Samarindaga ulangan optik tolali kabellar mavjud boʻlib, ular Shimoliy Kalimantan provinsiyasining boshqa viloyatlariga ham xizmat qiladi[24].

Transporti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir nechta paromlar Tarakanga xizmat koʻrsatib, uni sharqiy Borneoning boshqa shaharlari bilan bogʻlab turadi ular: Shimoliy Kalimantandagi Nunukan, Sharqiy Kalimantandagi Berau va Balikpapan va Sabahdagi Tavau kabi shaharlardir. Port, shuningdek, Indoneziyaning boshqa orollari — Sulavesi va Java shaharlari bilan aloqalarni taʼminlaydi[25].

Prezident Joko Vidodo tomonidan Juvata xalqaro aeroportining yangi terminalining ochilishi
Tarakan shahar hokimiyati

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. „Statistik Indonesia 2011“. Badan Pusat Statistik. Qaraldi: 2021-yil 19-may.
  2. Badan Pusat Statistik, Jakarta, 2021.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 „Profil Kota Tarakan“.
  4. Prasetyo, Deni. Mengenal Kerajaan-Kerajaan Nusantara. Pustaka Widyatama (Yogyakarta), 2009. ISBN 9789796103096. 
  5. „Hari Jadi & Sejarah“. larakankota.go.id. 2010-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-may.
  6. European foreign investments as seen by the U.S. Department of Commerce. United States Bureau of Foreign and Domestic Commerce, 1977. ISBN 9780405097911. 
  7. Mason, John T.. The Pacific War Remembered: An Oral History Collection. Naval Institute Press, 1986. 
  8. „The Pacific War Online Encyclopedia“. Kent G. Budge. Qaraldi: 2011-yil 17-fevral.
  9. 9,0 9,1 Wolborsky, Stephen L. Choke Hold: The Attack on Japanese Oil in World War II (1994) United States Air Force
  10. 10,0 10,1 10,2 Grimes, C. G., CAPT USN Japanese Fuels and Lubricants in U. S. Technical Mission to Japan (1946)
  11. Dull, Paul S.. A battle history of the Imperial Japanese Navy, 1941-1945 (1978). Naval Institute Press, 12 November 2013. ISBN 9781612512907. 
  12. Dull, Paul S. The Imperial Japanese Navy (1941-1945) (1978) Naval Institute Press p.66
  13. Biro Pusat Statistik, Jakarta.
  14. „Badan Pusat Statistik“. tarakankota.bps.go.id. Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 „Badan Pusat Statistik“. tarakankota.bps.go.id. Qaraldi: 2021-yil 13-aprel.
  16. „Rumah Sakit Umum Daerah Tarakan Provinsi Kalimantan Utara“ (en). SIPP. 2021-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  17. „Daftar Perguruan Tinggi Negeri & Swasta di Kalimantan Utara - PENDAFTARAN MAHASISWA“. www.pendaftaranmahasiswa.web.id. Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  18. „Sistem Informasi Masjid“. simas.kemenag.go.id. Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  19. prokal.co. „Satu-satunya Pura Tertua, Didesain di Alam Terbuka | Radar Tarakan“ (Indonesian). kaltara.prokal.co. Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  20. „Islamic Center Tarakan, Masjid Megah Ala Timur Tengah - Borneo ID“ (en-US) (2020-yil 12-oktyabr). Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  21. „Sinyal 4G Menyebar Ke Perbatasan“. kalimantan.bisnis.com.
  22. „Layanan Resmi Pasang IndiHome“ (en-US). indihome-official.com (2020-yil 28-aprel). Qaraldi: 2021-yil 13-aprel.
  23. „Login • Instagram“. www.instagram.com. Qaraldi: 2021-yil 13-aprel.
  24. „Jaringan Kabel Internet Kembali Lewat Jalur Laut“ (id-ID). Korankaltara.com (2020-yil 22-oktyabr). Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  25. Atiyah, Jeremy. Rough guide to Southeast Asia. Rough Guides, 2002. ISBN 9781858288932.