Tabrizning Rossiya tomonidan egallanishi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tabrizning qulashi oldingi kunlardaTabriz himoyachilari.

Rossiyaning Tabrizni bosib olishi 1909-yil 30-apreldan 1918-yil 28-fevralgacha davom etdi va 1915-yilning 6-31-yanvarida qisqa vaqt toʻxtab qoldi[1], Tabriz shahri oʻsha paytda Qajar Forsining ikkinchi shahri, Ozarbayjon viloyatining poytaxti va Qajar valiahdining anʼanaviy qarorgohi edi.

Fors konstitutsiyaviy inqilobi paytida 1908-yil 23-iyunda Tabrizda qoʻzgʻolon koʻtarildi. 1909-yil fevral oyi boshida shahzoda Ayn-al-davla boshchiligidagi hukumat kuchlari shaharni qurshab oldi. 20-aprel kuni qamal holatiga javoban Buyuk Britaniya va Rossiya „shaharga kirishni osonlashtirish, konsulliklar va chet el fuqarolarini himoya qilish uchun shaharni bosib olish uchun rus qoʻshinlarini yuborish kerak“ deb kelishib oldilar.

General Snarskiy boshchiligidagi rus qoʻshinlari 1909-yil 30-aprelda Tabrizni egallab oldilar. Tez orada qoʻshinni olib chiqish boʻyicha muzokaralar boshlandi, ammo 1911-yilga choʻzildi. 1911-yil 29-noyabrda Rossiya hukumati Fors hukumatiga ultimatum qoʻydi[1]. Bir nechta talablar bor edi, lekin eng muhimi, yangi ishga kelgan amerikalik advokat Morgan Shusterni ishdan boʻshatish edi. Shuster (parlament) tomonidan mamlakatning moliyaviy ishlarini tashkil qilish uchun ishga olingan edi. Fors parlamenti Shusterni ishdan boʻshatishdan bosh tortgach, shoh parlamentni tarqatib yubordi va Rossiya ultimatumiga rozi boʻldi.

Ultimatum shunga qaramay Tabrizda tartibsizliklarni keltirib chiqardi. 21-dekabr kuni fedaiylar rus qoʻshinlariga hujum qilib, katta talofatlar yetkazdilar. Bunga javoban rus imperatorlik armiyasining brigadasi general Voropanov boshchiligida Tabrizga yuborildi[1]. Uning maqsadi uchta yirik shaharni egallash edi: Tabriz, Anzaliy va Rasht . Rus istilosining eng shiddatli jangi Tabrizda boʻlib, konstitutsiyachilar qarshilik koʻrsatgan. Taxminan uch kundan keyin shahar aholisining mudofaasi buzildi. Ruslar Tabrizni artilleriyadan oʻqqa tutdi va 31-dekabrda shaharga kirdi[1].

Nazoratga erishgandan soʻng, ruslar fedailarni sud qilish uchun harbiy sudlarni oʻtkazdilar[1].Ruslar Tabrizdagi konstitutsiyaviy inqilobchilarni va ularning qarindoshlarini, shuningdek, Tabrizning koʻplab tinch aholisini ommaviy ravishda qatl qildilar. Qatl etilganlarning umumiy soni taxminan 1200 kishini tashkil etgani taxmin qilinmoqda. Ular orasida mahalliy shayxlik tariqatining yetakchisi Seqat-ol-Islom Tabriziy ham bor edi[1]/ Ruslar Tabriz Argining bir qismini ham oʻqqa tutib vayron qildilar. Arg rus qoʻshinlari tomonidan ushlab turilganida yongʻin chiqdi[2].


1914-yil noyabr oyida Usmonlilar Birinchi Jahon urushiga kirgandan soʻng, Usmonli qoʻshinlari Rossiyaga qarshi Kavkazga yurishdi. Bu Ozarbayjondagi qoʻshinlarni uzib tashlash bilan tahdid qildi va evakuatsiya haqida buyruq berildi. 1914-yil 17-dekabrdan 1915-yil 6-yanvargacha barcha rus qoʻshinlari Tabrizni tark etdi. Koʻpgina mahalliy nasroniylar — ossuriyaliklar, xaldeylar va pravoslavlar — ular bilan birga ketishdi. Ahmad Muxtor Bey Shomxal boshchiligidagi Usmonli kurdlari shaharni 8-yanvarda egallab oldilar[1].

Usmonli-kurd istilosi uzoq davom etmadi. Usmonlilar Sarikamish jangida keskin magʻlubiyatga uchradi va ruslar 1915-yil 31-yanvarda shaharni qayta egallashga muvaffaq boʻldilar. Shahar 1917-yil noyabrdagi rus inqilobi qoʻshinlar oʻrtasida tartibsizlikni keltirib chiqarmaguncha rus nazorati ostida qoldi. 1918-yil boshida evakuatsiya boshlandi va 28-fevralda oxirgi rus askarlari Tabrizni tark etishdi. 18-iyunda Usmonlilar shaharni egallashga kirishdilar[1].

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 V. Minorsky, C. E. Bosworth and Sheila S. Blair, „Tabriz“, in C. E. Bosworth (ed.), Historic Cities of the Islamic World (Leiden: Brill, 2007), pp. 486-498, at 496.
  2. Hasan Javadi. Letters from Tabriz: The Russian Suppression of the Iranian Constitutional Movement. Mage Publishers, 2008. ISBN 978-1-933823-25-6.