Soldau konslageri

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Ikkinchi jahon urushi paytida fashistlar Germaniyasi tomonidan tashkil etilgan Soldau konslageri polshalik va yahudiy mahbuslar uchun kontslager boʻlgan. Lager Działdowo (nemischa: Soldau) da joylashgan, Polsha shimoli-sharqidagi shahar. 1939-yil sentyabr oyida fashist-sovet qoʻshinlarining Polshaga bostirib kirishidan keyin Sharqiy Prussiya viloyatiga qoʻshilgan[1].

Lager Polsha armiyasining sobiq kazarmasida SS-brigadefürer Otto Rash tomonidan Reynxard Geydrichning roziligi bilan tashkil etilgan. Birinchi mahbuslar 1939-yil sentyabr oyining oxirida keltirilgan. Ular Modlin qal’asining Polsha armiyasi himoyachilari edi, ular oʻq-dorilar va oziq-ovqat yetishmasligi tufayli taslim boʻlishga majbur boʻlishdi[2]. Lager turli maqsadlarga xizmat qilgan. U yerda Polsha ziyolilari, ruhoniylar va siyosiy mahbuslar yashirincha qatl etildi, bundan tashqari tumandagi barcha psixiatriya shifoxonalaridan 1558 nafar bemorlar ham oʻldirildi. Shuningdek, u Sharqiy Prussiyadan yarim mustamlakachi Bosh hukumatga deportatsiya qilish va Reyxga qul mehnati uchun tranzit markazi boʻlib xizmat qilgan. Dastlab vaqtinchalik boʻlishi moʻljallangan, dastlabki 1000 mahbus uchun lager tez orada doimiy boʻlib qoldi va yangi nemis Zichenau boʻylab olib kelingan tinch aholi uchun Arbeitserziehungslager sifatida oʻzgartirildi[3]. U yerda jami 30 000 mahbusdan 10 000-13 000 ga yaqini halok boʻldi[1][4]. Urushdan soʻng, Xalqaro kuzatuv xizmati (ITS) qurbonlarning koʻpligi sababli dastlab lagerni Vernichtungslager (qirgʻin lageri) deb tasnifladi[3].

Lager tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Działdowo shahri bosib olingan Polshaning Uchinchi Reyxga qoʻshilgan qismida joylashgan edi. Birinchi fuqarolik mahbuslar Polsha-Sharqiy Prussiya chegarasidagi shaharlardan yuk mashinalarida va poezdlarda yetib kelishdi, ular natsistlar tomonidan uylaridan chiqarib yuborilgan. Sababi hudud nemis boʻlmaganlardan etnik tozalangan. Shuningdek, lagerda gaz ishlatish boʻyicha dastlabki tajribalar oʻtkazildi[5]. T4 harakatiga muvofiq, Sharqiy Prussiyadagi Kortau va Regierungsbezirk Zichenau ruhiy sanatoriysi kabi sanatoriylardagi ruhiy bemorlar Soldau lageriga olib ketilgan; 1940-yil 21-maydan 8-iyungacha 1558 bemor Lange Commando tomonidan gaz furgonida oʻldirilgan[6][7]. Lange Soldauda olingan chiqindi gazlar bilan bogʻliq tajribasidan Chelmno qirgʻin lagerini qurishda foydalangan[5].

Hojatxona kazarmalari yoʻq edi, faqat ikkita teshik, har biriga taxtalar qoʻyilgan, ochiq maydonda. Son-sanoqsiz mahbuslar orasida tif epidemiyasi boshlandi[8]. Oltita nemis qoʻriqchisi halok boʻlgan va 1941-yilning yozida Soldau lageri Arbeitserziehungslager (soʻzma-soʻz „ishchi taʼlim lageri“) sifatida qayta tashkil etildi. Mehnat lageri mahbuslari alohida kichik lagerlarga boʻlinib, majburiy qishloq xoʻjaligi mehnati va qurilish ishlari bilan shugʻullangan. Lager 1945-yilning yanvarida yopilgan. Polsha rasmiy hisob-kitoblariga koʻra, 30 000 mahbusdan 13 000 ga yaqini halok boʻlgan[1].

Ommaviy qotilliklar bir necha yuz gektarga tarqalgan Białucki oʻrmonida (Las Białucki) amalga oshirildi. Unga mahbuslarning oʻzlari tomonidan qurilgan yoʻl bor edi. Qurbonlar qatl qilinadigan joyga olib ketilgan. Yoʻlning oʻng tomonida beshta katta chuqurchalar bilan birga oʻrmonda SS otishmalarini kutayotganlar uchun kichik kazarma qurilgan edi. Zamonaviy tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, qurbonlar soni dastlab taxmin qilinganidan koʻproq boʻlishi mumkin va 20 000 kishiga yetgan. Ular orasida Soldauda qamoqqa olingan nafaqat polyaklar va yahudiylar, balki sovet asirlari va hatto qoralangan nemislar ham bor edi. 1944-yil oxirida oʻnlab yahudiylar jasadlarni yoqish uchun olib kelindi. Shundan soʻng ularning barchasi qirgʻin qilindi[9].

2019-yilda Bialuti qishlogʻi yaqinida oʻldirilgan lager asirlarining 1,5 tonna kuygan qoldiqlari topildi va eksgumatsiya ishlari boshlandi[10]. 2022-yil iyul oyiga kelib, Bialuti oʻrmonida ikkita ommaviy qabr joylashgan boʻlib, ularda taxminan 17 tonna odam kuli bor edi, bu kamida 8000 kishidan koʻproq lager aʼzolari edi[11].

Sublagerlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilovo-Osadadagi fashistlar nemislari tranzit lagerining tarixiy joylashuvi, Soldau konslagerining kichik lageri

Soldau (Działdowo) konslagerida mahbuslar saqlanadigan uchta kichik lager mavjud edi. Kichik lagerlar yaqin atrofdagi Ilovo-Osada (rasmda), Mlavka va Nosarzevo Borove aholi punktlarida joylashgan edi — Truppenübungsplatz „Mielau“ harbiy poligonining joylashgan joyi 300 square kilometre (120 mi²) . [12] Poligon boshqa tinch aholi qatorida Soldau asirlari tomonidan qurilgan. Yangi Berlin laqabli ob’ekt natsistlar tomonidan Barbarossa operatsiyasida armiya tanklarini taʼmirlash va qayta jihozlash, tankga qarshi qurollar va artilleriyani sinovdan oʻtkazish uchun ishlatilgan[12].

Ilovo tranzit lageri deb nomlanuvchi kichik lager 1941-45 yillarda mavjud edi. Mahbuslar Ilovo shahridagi gʻishtli binoda (rasmda) va qoʻshni kazarmada ushlab turilgan. Mahbuslar orasida 2000 ga yaqin polshalik besh va undan kichik yoshdagi bolalar, shuningdek, tugʻilishni kutayotgan homilador ayollar bor edi. Erkaklar, shu jumladan polyaklar va sovetlar (Barbarossa operatsiyasidan keyin) u yerda faqat koʻchirilgunga qadar bir necha kun ushlab turilgan. Bolalarning koʻpchiligi allaqachon Uchinchi Reyxga surgun qilingan qul ishchilariga tegishli edi. Bolalar nemislashtirish uchun tanlovdan oʻtdi va nemis oilalariga yuborildi. Tanlanmaganlar orasida oʻlim darajasi juda yuqori edi. Lagerda na dori-darmon, na shifokorlar bor edi. Oziq-ovqat va suv ratsionga kiritilgan. Tugʻilgandan keyin mahkum ayollar boshqa mehnat lagerlariga qaytarildi[13][14].

Mashhurlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

1941-yilda lagerda oʻldirilgan ruhoniy Vladislav Skierkovski

Soldau konslagerining maʼlum qurbonlari quyidagilardir:

  • Muborak Antoni Julian Nowowiejski, Rim-katolik episkopi (1858-1941)[15]
  • Muborak Leon Vetmanski, katolik episkopi (1886-1941)[15]
  • Mieczysława Kovalska (pl), rohiba (1902-1941), Ikkinchi jahon urushi shahidlarining 108 nafar shahidlaridan biri
  • Vladislav Skierkovski, ruhoniy (1886-1941)

Dzialdovodagi Sovet NKVD lageri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovet qoʻshinlari Polsha boʻylab yurish paytida Qizil Armiya kelganidan keyin 1945-yil 18-yanvarda Dzialdovodagi boʻshatilgan fashistlar lageri tiklandi, bu safar NKVD maxfiy politsiyasi tomonidan mahalliy nemis (Reyxsdeytsche), shuningdek Pomeraniya, Varmiya, Masuriya va Mazovze viloyatlaridan kelgan Volksdeutsche mahbuslar uchun sovet konslageri sifatida tiklandi. Lager 1945-yil oxirida tugatildi. Mahbuslar Polshadan yuk poyezdlarida Sovet Ittifoqidagi lagerlarga olib ketilgan[16][17].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Marek Przybyszewski, IBH Opracowania — Działdowo jako centrum administracyjne ziemi sasińskiej (Działdowo as centre of local administration). Internet Archive, 22 October 2010.
  2. ↑ Marcin Hajduk. „4 Pulk Piechoty naciera na Modlin (Attack on Modlin by the 32nd Infantry Division Regiment 4)“. Fall Weiss : Infanterie Regiment 4 Kolberg (now Kołobrzeg, Poland) (2011). Qaraldi: 2014-yil 2-avgust.
  3. ↑ 3,0 3,1 Stefan M. „Brief Chronology Of The Konzentrationslager System“. Source: Das nationalsozialistische Lagersystem by Martin Weinmann, Anne Kaiser, Ursula Krause-Schmitt. International Tracing Service (1949). Qaraldi: 2014-yil 28-iyul.
  4. ↑ Browning, p. 34
  5. ↑ 5,0 5,1 Christopher R. Browning. Remembering Survival: Inside a Nazi Slave-Labor Camp. W. W. Norton & Company, 2011 — 53–54 bet. ISBN 978-0393338874. 
  6. ↑ The Simon Wiesenthal Center. „Responses to Revisionist Arguments“. Accessed November 28, 2006.
  7. ↑ Jewish Virtual Library. „The Development of the Gas-Van in the Murdering of the Jews“. Accessed November 28, 2006.
  8. ↑ Christopher R. Browning. Remembering Survival. Ibidem, 2011 — 54 bet. ISBN 9780393338874. 
  9. ↑ Mroczna historia Lasu Białuckiego. Tworzymy aby żyć, żyjemy aby tworzyć. 14 September 2011. (polyakcha)
  10. ↑ WIŚNIOWSKA, Joanna. „Odkopano szczątki co najmniej 50 osób, w tym dzieci. To ofiary zbrodni wojennej“ (Polish). Wyborcza.pl (2019-yil 6-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 15-iyul. „Title: The remains of at least 50 people, including children, have been unearthed. They are victims of a war crime“.
  11. ↑ „Ashes of at least 8,000 people murdered by Nazis found in Bialuty Forest north of Poland's capital Warsaw“. Australian Broadcasting Corporation (2022-yil 15-iyul). Qaraldi: 2022-yil 15-iyul.
  12. ↑ 12,0 12,1 Praca Zbiorowa. „Nosarzewo Borowe : Truppenübungsplatz "Mielau"“ (pl). Polska Niezwykła: Mazowieckie. Przewodnik. Wydawnictwo Demart publishing (2012-yil 5-iyun). Qaraldi: 2014-yil 1-avgust.
  13. ↑ Iłowo: warto zobaczyć (Iłowo points of interest) Ilowo.wm.pl, 2010-09-27.
  14. ↑ Iłowo-Osada. Hitlerowski Obóz Przejściowy Soldau (KL) Polska Niezwykła: warmińsko-mazurskie. Przewodnik.
  15. ↑ 15,0 15,1 Document 3264-PS. Nazi Conspiracy and Aggression, Volume V. US Government Printing Office, Washington DC: 1946, pp. 1018-1029.
  16. ↑ Zespół. „Działdowo“. Zapomniane Obozy (Forgotten Camps) (2014). 2014-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-avgust.
  17. ↑ Patryk Piekarski & Jacek Zybert. „Działdowo“. Historia. Działdowskie Centrum Caritas (2006). Qaraldi: 2014-yil 19-avgust. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Soldau_konslageri&oldid=3512611" dan olindi