Sitsiliya boʻrisi

Sitsiliya boʻrisi
	Asirlikdagi namuna, XIX asr oxiri. Bu tirik Sitsiliya bo‘risining saqlanib qolgan yagona fotosurati.
	Museo di zoologia Pietro Doderlein zoologiya muzeyida saqlanadigan namuna.
Muhofaza maqomi
	; Qirilib ketgan (20th century) (IUCN)
Biologik klassifikatsiya
Domen:	Eukariotlar;
Olam:	Hayvonlar;
Tip:	Xordalilar;
Sinf:	Sut emizuvchilar;
Oila:	Itsimonlar;
Urugʻ:	Boʻri;
Binar nomi
	†Canis lupus cristaldii;
	; 1900- yillarda Sitsiliya boʻrisining tarqalishi

Sitsiliya bo‘risi (Canis lupus cristaldii) (sitsiliya tilida: lupu sicilianu) Sitsiliyada endemik bo‘lgan yo‘qolib ketgan kulrang bo‘ri turi edi. U materikdagi Italiya bo‘risidan rang jihatdan ochroq bo‘lib, hozirgi arab bo‘risi va yo‘qolib ketgan yapon bo‘risiga o‘lcham jihatdan teng bo‘lgan. Aytilishicha, bu kenja tur 1920-yillarda insonlarning ta’qibiga uchrab yo‘qolib ketgan, garchi 1970-yillargacha bir necha marotaba ko‘rilganligi ta’kidlangan bo‘lsada. Sitsiliya boʻrisi 2018-yilda bir nechta saqlanib qolgan namunalar va bosh suyaklarining morfologik tekshiruvi, shuningdek, mtDNA tahlillari orqali alohida kenja tur ekanligi aniqlangan.

Tashqi koʻrinishi

Sitsiliya bo‘risi yengil, kalta oyoqli kenja tur bo‘lib, yorqin sarg‘ish tusli junli bo'lgan. Materikdagi Italiya bo‘risining old oyoqlarida mavjud bo‘lgan to‘q chiziq Sitsiliya bo‘risida yo‘q yoki sezilarli emas. Muzeyda saqlangan namunalar o‘lchovlariga ko‘ra, kattalarning boshdan tanagacha uzunligi o‘rtacha 105,4 sm va yelka bo‘yining balandligi 54,6 sm bo‘lgan. Bu o'lchovlar ularni materikdagi uzunligi 105,8-109,1 sm va yelka balandligi 65-66,9 sm bo'lgan Italiya bo‘risidan biroz kichikroq bo'lganini anglatadi^[1].

Tarixi

Sitsiliya bo‘risi ehtimol 21,500-20,000 yil avval hosil bo‘lgan yer ko‘prigi orqali Sitsiliyaga kirgan. Uning qisqarishi ehtimol kech Norman davrida, uning o‘lja hayvonlari yo‘qolib ketgan paytda boshlangan. Kenja tur 20-asrda yo‘qolib ketgan, lekin aniq sanasi noma'lum. Ma'lumotlarga ko'ra, so‘nggi sitsiliya bo‘risi 1924-yilda Bellolampo yaqinida o‘ldirilgan deb hisoblanadi. Ammo 1935- va 1938- yillar orasida, Palermo atrofida o‘ldirilgan bir qancha sitsiliya bo‘rilari haqida xabarlar ham mavjud. 1960- va 1970- yillarda bir qancha ko‘rishlar ham xabar qilingan^[1].

2018-yilda Florensiyaning Museo di Storia Naturale di Firenze muzeyida saqlangan holotip - o‘rnatilgan namuna va uning bosh suyagi va yana uchta holotipning tekshiruvi Sitsiliya bo‘risining morfologik o‘ziga xosligini tasdiqladi va bir nechta bosh suyaklari tishlaridan olingan mtDNA tahlillari kenja turining Italiya bo‘risidan farqli bo‘lgan noyob haplotipga ega ekanligini ko‘rsatdi^[1].

2019-yilda o‘tkazilgan mDNA tadqiqoti Sitsiliya bo‘risi va Italiya bo‘risi yaqin qarindosh ekanligini va Himalay bo‘risi va hozirda yo‘qolib ketgan yapon bo‘risidan tashqari barcha zamonaviy bo‘rilarga asos bo‘lgan "Italiya kladi" ni tashkil etganligini ko‘rsatdi. Tadqiqot ikki tur o‘rtasida genetik farqlanish 13,400 yil avval sodir bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu vaqt Sitsiliya va Italiya janubi-g‘arbiy uchidagi oxirgi yer ko‘prigining mavjudligi bilan mos keladi. Yer ko'prigini kech Pleistotsen oxirida Messina bo‘g‘ozini hosil qilish uchun suv bosgan^[2].

2019-yildagi yana bir tadqiqot bu bo‘rining genetik jihatdan Italiya bo‘rilari, kech Pleistotsen bo‘rilari bilan bog‘liq ekanligini tasdiqladi va bir namuna ilgari aniqlanmagan "bo‘riga o‘xshash" mtDNA haplotipiga ega edi^[3]^[4].

Madaniy ahamiyati

Anjelo De Gubernatisga ko‘ra, XIX asr Sitsiliyasida bo‘rilar haqidagi xurofotlar keng tarqalgan. Bo‘rining boshi uni kiyganlarning jasoratini oshiradi, deb ishonilgan, Girgenti viloyatida esa bolalar kuchli va jangovar yigit bo‘lib o‘sishi uchun bo‘ri terisidan tikilgan poyabzal kiygan^[5].

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Angelici, F. M.; Rossi, L. (2018). "A new subspecies of grey wolf (Carnivora, Canidae), recently extinct, from Sicily, Italy". Bollettino del Museo Civico di Storia Naturale di Verona 42: 3–15. https://museodistorianaturale.comune.verona.it/media/_Musei/_StoriaNaturale/_Allegati/Biblioteca/Bollettino/Bollettino%2042(2018)/01._Angelici_Rossi_42.pdf.
↑ Reale, S.; Randi, E.; Cumbo, V.; Sammarco, I.; Bonanno, F.; Spinnato, A.; Seminara, S. (2019). "Biodiversity lost: The phylogenetic relationships of a complete mitochondrial DNA genome sequenced from the extinct wolf population of Sicily". Mammalian Biology 98: 1–10. doi:10.1016/j.mambio.2019.06.002. https://www.biorxiv.org/content/10.1101/563684v1.
↑ Angelici, Francesco M.; Ciucani, Marta M.; Angelini, Sabrina; Annesi, Flavia; Caniglia, Romolo; Castiglia, Riccardo; Fabbri, Elena; Galaverni, Marco et al. (2019). "The Sicilian Wolf: Genetic Identity of a Recently Extinct Insular Population". Zoological Science 36 (3): 189–197. doi:10.2108/zs180180. PMID 31251487. https://curis.ku.dk/portal/da/publications/the-sicilian-wolf(ac6ea1d8-cfb1-4df7-b262-822331105c95).html.
↑ Ciucani, Marta Maria; Ramos-Madrigal, Jazmín; Hernández-Alonso, Germán; Carmagnini, Alberto; Aninta, Sabhrina Gita; Sun, Xin; Scharff-Olsen, Camilla Hjorth; Lanigan, Liam Thomas et al. (2023-08-18). "The extinct Sicilian wolf shows a complex history of isolation and admixture with ancient dogs". iScience 26 (8): 107307. doi:10.1016/j.isci.2023.107307. ISSN 2589-0042. PMID 37559898. PMC 10407145. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=10407145.
↑ A. De Gubernatis, Zoological Mythology: Or, The Legends of Animals, Volume 2, Trübner & Company, 1872, pp. 146-147

[rossi2018-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Angelici, F. M.; Rossi, L. (2018). "A new subspecies of grey wolf (Carnivora, Canidae), recently extinct, from Sicily, Italy". Bollettino del Museo Civico di Storia Naturale di Verona 42: 3–15. https://museodistorianaturale.comune.verona.it/media/_Musei/_StoriaNaturale/_Allegati/Biblioteca/Bollettino/Bollettino%2042(2018)/01._Angelici_Rossi_42.pdf.

[2] Reale, S.; Randi, E.; Cumbo, V.; Sammarco, I.; Bonanno, F.; Spinnato, A.; Seminara, S. (2019). "Biodiversity lost: The phylogenetic relationships of a complete mitochondrial DNA genome sequenced from the extinct wolf population of Sicily". Mammalian Biology 98: 1–10. doi:10.1016/j.mambio.2019.06.002. https://www.biorxiv.org/content/10.1101/563684v1.

[3] Angelici, Francesco M.; Ciucani, Marta M.; Angelini, Sabrina; Annesi, Flavia; Caniglia, Romolo; Castiglia, Riccardo; Fabbri, Elena; Galaverni, Marco et al. (2019). "The Sicilian Wolf: Genetic Identity of a Recently Extinct Insular Population". Zoological Science 36 (3): 189–197. doi:10.2108/zs180180. PMID 31251487. https://curis.ku.dk/portal/da/publications/the-sicilian-wolf(ac6ea1d8-cfb1-4df7-b262-822331105c95).html.

[4] Ciucani, Marta Maria; Ramos-Madrigal, Jazmín; Hernández-Alonso, Germán; Carmagnini, Alberto; Aninta, Sabhrina Gita; Sun, Xin; Scharff-Olsen, Camilla Hjorth; Lanigan, Liam Thomas et al. (2023-08-18). "The extinct Sicilian wolf shows a complex history of isolation and admixture with ancient dogs". iScience 26 (8): 107307. doi:10.1016/j.isci.2023.107307. ISSN 2589-0042. PMID 37559898. PMC 10407145. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=10407145.

[5] A. De Gubernatis, Zoological Mythology: Or, The Legends of Animals, Volume 2, Trübner & Company, 1872, pp. 146-147

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]