Seyfulg'abit Ma'jitov

Seyfulǵábit Majitov (1865—1938) koʻp yillik ijodiy xizmati bilan qoraqalpoq adabiyotida katta shoir, dastlabki dramaturg, proza boshlovchilarning biri sifatida tanıla oldi. Shu bilan birga, u jurnalist, pedagog, tarjimon sifatida ham mashhur. Binobarin uning ijodkorligi atroflicha keng va boy. Dastlabki qoraqalpoq maktablarining bitta satr oʻquv qurollarin, birinchi qoraqalpoq alifbosin tuzuvchisi S. Majitov demakdir. U asrlar davomida aholi hayoti bilan uzviy aloqada yashab kelayotgan qoraqalpoq adabiyotini, zangar, rus adabiyotlarini sevlarib oʻrgandi.

Hayoti

S. Majitov 1865-yili Qozon guberniyasınıń Aravaning ikki yogʻochiha tumani Olovem qishlogʻinda yoʻqsil diyxan semyasında tugʻilgan. Seyfulǵabittiń otasi Majit Ábdulrákip oʻgʻili oʻzlar semyasın otvyortkashılıktan aman saqlash uchun uchun tugʻilgan qishlogʻin tashlap, Rossiyaning sharqiga qaray koʻchadi. Oqtóbege kelib jamgʻarmasiıs bosadi. Oʻzi uchun qulayli kasb izlegen Majit Orenburg-Oqtóbe-Beshqala orasida korwan qatnatıwshı savdogarlarding birinie yollanib ishlaydi. Solay etib korwan joʻrligida Ustirt qirgʻoqlari birinchi marta Beshqalanıń biri Qoʻngʻirotqa keladi. Qoʻngʻirotta Tollik boʻyindagi Kullaren qishlogʻina 1880 yili jamgʻarmasiıs bosadi. Unin ega gap bilimga ega savodli 15 yashar bolasi Seyfulǵábit Kullarenniń uy xizmatinie qabul qililadi. U hisobchi, yordamchi orqaga haydahir xizmatlarida ishlaydi. 1912 yili Qoʻngʻirot shahrina koʻchib keladi. Bu yerda u yangi tiptegi muǵallimler bilan tanısadı. Rossiyada zangar tilida shıǵatuǵın gazeta — jurnallarni oldirib oʻqib turadi. S. Majitov uzliksiz oʻqib, oʻrganib borishi sababdan olamdagi har xil tarixiy voqealardan, Rossiya hayotidan, birinchi dunyo yuzilik mushtlashdiń barısınan, mardum ichidagi harakatlardan voqif boʻlib turadi.

S. Majitovtıń qoraqalpoq folklorın, sinfikalıq adabiyotini rus, zangar, oʻzbek boshqada tugʻishgan xalqlar adabiyotini, zahmatkash xalık hayotin bitta qancha yaxshi bilishliki, poeziyaga boʻlgan qiziqishlik uni XX asrning dastlabki yillarida -oq shoir boʻlib yetilishishine olib keldi.

Ijodi

S. Majitovtıń dastlabki sheʼriyatlik badiiy asarlarini asosan jamoatlik -siyosiy lirika, falsafiy lirika va masallar deb uchlarke bólip qarash mumkin. Uning dastlabki ashulalariga „ Gúzde sharwa“, „ Yolqov diyxanǵa“, „ İniyat boʻllarısqa“, „ Nima yomon“, „ Doʻstlik nafi“, „ Gʻaming bar“, „ Bahor paslı“, „ Qish“, „ Yerdi bejer“, „ Darkor“, „ Yigitcha“ hokazo ashulalari kiradi. „ Yolqov diyhanǵa“ yallasinda :

Chorvaǵıń xududi -taqır yotganing qalay

Urańda ǵálleń yoʻqlar muqovasiń ham solay

Qarziń ismińdı oldi joyga qaramay,

Obroʻ barda uyquńdı ochsang boʻlmay ma

Uyiń tur qiysayıp xolos jıǵılmaga,

Sondıǵın qopqoqsiz oʻtin boʻllarmaga

Endi vaqt keldi bitta oʻylarlanbaga

Obroʻ barda uyquńdı ochsang boʻlmay ma

Shoir bunda yoʻqsil diyxan tomonida turib, bu qirgʻoqlari zahmatkash aholi hayotin, uning arzish -orzularini, kelajakka aqidasin, obodon turmush uchun intilishshılıǵın aks qildiradi. Uning „ Mahál degan nima“, „ Mard yaxshi“, „ İnan makkam“, „ Kech boʻllarmasın“, „ İlingen bar“, „ Tirik qoʻrqoq“, „ Hunar“ usagan falsafiy mundarijadagi ashulalarinda Abdulla Toʻqay, shu jumladan Sharq sinfikleri Ájiniyaz, Berdaq, Maqtumqulı, Navoiy, Fizulı, Omar Hoyyam asarlarining progressivlik dasturining ijobiy taʼsiri, qoraqalpoq folklorı, aholi nafarligini oʻziga teran oʻzlashtirgenligi seziledi. S. Majitovtıń „ Mard yaxshi“ yallasi bilan Berdaqtıń „ Yaxshiraq“ yallasin solishtira oʻqish Berdaq poeziyasini davom ettiruvding novator namunasin ochishga konkret misol boʻllara oladi.

Muqaddamgı qoraqalpoq adabiyoti, hajv va yumorga qancha boy boʻlsa ham uning jonrlıq shakllarinın biri masallar onshelli koʻp emas. Adabiyotimizda masalnavisliktıń paydo boʻlish va qoliplashish protsesin bitta tarafidan bitta tarafidan qoraqalpoq folklorına, sinfikalıq adabiyotiga, ikkinchi tarafidan rus va boshqa tugʻishgan xalqlar adabiyotining taʼsirinie aloqador deb hisoblashga boʻladi.

Bunda S. Majitovtıń „ Uchlar baliq“, „ Tilla yegan bóri“, „ Tulki bilan Qoplon“, „ Birlik nafi“, „ Nadan moʻllarla“ usagan bitta qancha masallarni yaratishi bu jonrning adabiyotimizda belgili shakl sifatida 20 -yillarda shakllanganini koʻrsatadiki. Shoirding masallari taʼsirchan turmushlık epizodlar asosida jaholatliktı, muxolafattı, maqtonchoqlik va sabiylik usagan insonparvarlikke zararli koʻrinishlarni oshkoralaydi, koʻpchilikti hunar oʻrganish, ongli boʻlmoq, birlik menen is etish, kichik feʼllik va jasorat usagan gumanistlik hususiyatlardi egallashga chorlaydi.

S. Majitovtıń ádebiy xizmati asosan xalqning kundalikli hayotini, arzish -orzularini, baxtli turmush uchun intilishshılıǵın rasmlaydigan siyosiy -jamoatlik, falsafiy lirikadan qasida aytıs, hajvlik ashulalardan iborat boʻldi. Folklor S. Majitovtıń tamalgı oʻqish, úwreniw mektebi boʻldi. Binobarin uning dastlabki koʻpchilik ashulalari aholi poeziyasi namunasinde yozilgan.

XX asrning 20 -yillariga qadar qoraqalpoq zahmatkashlari deyarli omi, yangi muǵallim kadrlari yettispeytuǵın boʻlmishliktan sobiq kadrlar orasinan isteʼdodli progressiv guruhin muǵallim etib tayorlash maqsetinde koʻpchilik yoshlar 1920 yili Xiywada ochilgan muǵallimler tayorlash kursiga oʻqishga yuborildi. Bu kurstı tugatgan S. Majitov Qoʻngʻirot okruglik maorif shu’basining boshligʻi boʻlib ishladi. S. Majitov 1924 yili Oʻrta Osiyo xalqlarining ona -tilida oʻqish kitoblarini tuzishga qatnashish uchun Tashkentke chaqirilib, unga qoraqalpoq tilida oʻqish kitoblarini tuzish vazifasi topshirıldı. U Tashkentte 1925—1926-yillari ushbu kitoblarni yozuv bilan shugʻullanani va qoraqalpoq tilida dastlabki „ Álipbe“ (1925) va shu asnoda „ Egedeler savodı“ (1925) darsliklarini tuzadi. Bu kitoblab bilim va tarbiya berishda dastlabki oʻqish vositasi sifatida katta ahamiyatga ega boʻldi. S. Majitov bundan soʻng Qoraqalpogʻistonnın oʻsha vaqtdagı markazi Toʻrtkúlge ishga chaqiriladi, u „ Xoli Qoraqalpogʻiston“ gazetasida javobli sekretar boʻlib xizmat etadi. Soń Xipchaq tumaninda suvlar xoʻjaligi boʻllariminde ishlaydi. 1935—1937-yillar uning hayotinida bitta qancha zalvorli yillar boʻldi. U 1938 yili 73 yoshida halok boʻldi.

S. Majitovtıń poeziyasi oʻzining yozgan oʻqish kitoblarinda, yaʼni „ Álipbe“ „ Egedeler savodı“ kitoblarinda, 1930 yili chiqqan „ Qoraqalpoq adabiyoti yigʻintıǵı“ yugʻurmasinda, „ Xoli Qoraqalpogʻiston“ gazetasida, „ Qizil muǵallim“ jurnalinda bosilib chiqdi. S. Majitovtın bittaaz ashulalari „ Qoʻpolı“ degan ádebiy taxallus menen yozma xabarlandı. Uning „ Xolilik tongı“, „ Xolilikti kúsew“, „ Chiroyli zamon“, „ Harıp edik“ usagan ashulalari 20 -yillardagi poeziyaga qoʻshgan hissasi boʻldi. Bu shıgarmalardagi yangilik ularnin revolyutsiyalıq motivinde emas, ol shoirdın chevarlik menen yangi zamonni yangichasiga jırlay bilishlikinda, mundarijani koʻrkam tavsilotlar qirgʻoqlari ochib olishinda boʻldi.

Sollanib oldida qizil tugʻ turishgan,

Tong bilan yoltırar, tilla bugʻlar urgan,

Hamma shaffof nomgan tongga umtılgan,

Umtıldı, bárshe aholi, bizga nima boʻldi.

Biror kishiga yaqin odamlart qubılısı boʻlgan „ Tong“ keng turdagi jamoatlik qubılıstıń majozsi sifatida yallatıń koʻrkamliligin támiynlewge ishtirok qilishdirılgan.

Lirikalıq qahramon qalbindegi qoraqalpoq zahmatkashlarining moziy hayotina ayonısh, yangi zamon haqidagi oʻylar -hislar, xotin-qizlar xoliligi, ilm-fan -bilim egallash, halol mehnat ishlash va t. b.jamoatlik -siyosiy qubılıslar shoir poeziyasi mavzutikasınan oʻrin oldi. S. Majitovtıń 20 -yillardagi ijodkorligida didaktikalıq ashulalar belgili oʻrinni egallaydi. Didaktikalıq ashulalarinda shoir qoraqalpoq folklorınıń, sinfik poeziyasining eng yaxshi dasturlarini davom ettirdi. Aholi nafarlıgidan chevar foydalanni. Shoirding oʻgʻilken yangiligi qoraqalpoq poeziyasida falsafiy ashulalar yozuvni eʼtiboran berdi. Bu davrdagi poeziyadan shoir ijodkorligining yana bitta xarakterli xossasi aholilik motivinde, musiqalılıǵınıń kuchliligida, bandlarding oxirgi satrlarining belgili bitta uygʻunqa jámlenip chiroyli shaklni hosil qilishinda dashga boʻladi. Lirikada dramalıq unsurlarding keng qoʻllanilish qubılısı S. Majitov ijodkorligida da ozlab kezlashadi. Dramalıq unsurlar ritorikalıq soʻrov turida „ Xolilik tongı“, „ Diyxanga is battı ma“ ashulalarinda shu jumladan masallarinda, bolalarga moljallangan ashulalarinda kezlashadi.

Bolalar uchun baholi badiiy asarlar yaratishda qoraqalpoq adabiyotinda 1920 −30 yillarda S. Majitov katta oʻrin tuttı. S. Majitovtıń bolalarga arnap „ Oʻqish boshqa, raqs boshqa“, „ Yoshlarga“, Oʻqishga kel", „ Nafin bilishlik“, „ Atalar ay“, „ Hunar bilim“, „ Hol soʻrov“, „ Bolalarga“, „ Toza yil“, „ Toʻrt mavsum“, „ Toʻgʻrilik va qolpallıq“, „ Qushlar keldi“, „ Oʻqishdandur“ va t. b. ashulalarini yozdi. U bolalar ashulalarinda yoshlarni oʻqishga, bilim olishga, aholiga halol xizmat etishga úyretedi. Oʻtgan asrning 20 -yillari qoraqalpoq tarixida bolalarning yangichasiga jazm bilim olishi bilan aloqador boʻllarganlıgi hammamizga maʼlumki. Bu jamoatlik -siyosiy, tarixiy ahamiyatga ega boʻlgan qubılıs S. Majitov ijodkorligida da oʻzlar koʻrinishin topdi.

Oldińda tugʻgan turishganda,

Bilim bozorini qurganda,

Dalbay bılǵap chaqirganda

Oq shunqorday iliwge kel.

Yalla satrlari kunning muxim masalasin soʻz etishi bilan gina emas, ol gʻoyalik mundarijani badiiylikning shartlarining biri boʻlgan badiiylashtirmoq vositalarining („ bilim bozorı“, „ dalbay bulgʻash“, „ oq shunqorday iliwge kel“) yordamida aks ettirishi bilan da eʼtiborga mustami. S. Majitovtıń lirikalıq ashulalarinda biror kishiga yaqin odamlartni tasvirlash koʻrkam yozildi. Bolalar uchun yozgan ashulalarinda ham manzarasi, tugʻilgan mardumding biror kishiga yaqin odamlartına teran sevishchilik taʼsirchan ochib berildi. S. Majitov ijodkorligi qoraqalpoq bolalar adabiyotining paydo boʻlishi va shakllanishinde muxim oʻrin tuttı.

S. Majitov ulugʻ masalnavis İ. A. Krılovtıń bitta satr badiiy asarlarini qoraqalpoq tiliga toʻntarib bostirib chiqarni. Muallifding „ Oqquw, shayan va choʻrtan“, „ Moymıl bilan oyna“, „ Diyxan bilan moymıl“ t. b. masallarının qoraqalpoq kitob oʻqiwshılarınıń orasida kengnen ayonlashishinda S. Majitovtıń xizmati katta.

S. Majitov aholi shoirlarining tarixiy badiiy asarlar yaratish yoʻli bilan qoraqalpoqlarding oʻtgan hayotinien „ Harıp edilarń“, „ Boʻlib oʻtdi“ degan tarixiy jırların yozdi. Bu asarlarining asosiy mazmunini yangi umrga yangichasiga nuqtai nazar, bilim madaniyatningtı egallashga xitob, xotin-qizlarding baxtli xayoti quradi.

S. Majitovtıń ádebiy xizmatiniing yuqori gʻoyalik, koʻrkam chevarlik, tematik, jonrlıq yoqdan en bitta rivojlangan davri XX asrning 20 — 30 yillari boʻldi. Zangarsha pesalardıń tuzilishi bilan muqaddamnan tanısqan, zangar tilida qoʻyilgan spektakllarni koʻrgan va navisandalik uqıbına ega S. Majitov maxalliy tomoshachilarga oʻzlar hayotidan olingan pesalardı koʻrsatish hojatinen kelib chiqib qoraqalpoqcha pesalar yozuvga qoʻl urdı. Uning koʻplab kichkina doiradagi pesaları 1920 −24 yillarda Qoʻngʻirot qiziqqanlarining dramtruppalarında qoʻylarilib turni. Bu pesalarınıń bitta satrlarining asl nusxasi saqlanib qolmadi, aksariyati soʻnggi yillari dóretilgen koʻpchilikka maʼlumki pesalarına asosiy material boʻldi. S. Majitovtıń 20 -yillarding ikkinchi yarminida yozilgan „ Ernazar olakóz“ (1926), „ Dars“, „ Yigitcha boʻldik“, „ Soʻnggi selteń“ (1928) pesaları adabiyotimizdagi dastlabki eng yirik dramalıq badiiy asarlar safiga kiradi. „ Ernazar olakóz“ pesasında 1856 yili Xiywa xanına zid qoraqalpoq aholisining qahramoni Ernazar olakóz boshchiligidagi kurash aks ettirilgan. „ Baǵdagúl“ (1934) pesası tomoshachilar tomonidan gʻoyat qiziqishlik menen kutib olindi. Bu pesa saxnaga 40 tan ortigʻiraq qoʻyildi. Pesada yigitcha qizlarning oʻzlar sevgilisinia erishish yoʻlidagi kurashishlari, umrdagi uchratish mumkin boʻlgan keskin ziddiyatlar qahramon obrazlari qirgʻoqlari chevar ochib berilgan. Pesanıń kompozitsiyasında muallifding chevarligi kartinalarning, dalolatnomalarning qoʻylarılıw oʻrinlarida, dakoratsiyalardıń jiyi oʻzgarib turishin taqozo qila bermaydigan darajada qurilmogʻinda, har bitta kartinaning boy harakat, nizoli voqealar bilan támiyn etilishinde seziledi. Koʻrkam dialog, monologlardıń koʻpligi, yalla testlarining aholi taronalariga loyiq yozilishi sababdan pesa qoraqalpoq tomoshachilarini oʻziga koʻp jalb qiladi. Bu 20 −30 yillardagi yangi jonr boʻllargan qoraqalpoq aholi inshosining aholilik iskusstvo dasturining mustami taʼsiriniing yaqqol masalan boʻladi. Qoraqalpoq musiqali draması oʻzining paydo boʻlish va qoliplashish bosqichida musiqiy manbati usulay aholi inshosidan, qoraqalpoq sinfik shoirlaridan oldi. Pesada madaniyatsiz haqiqatlik, gumanistlik oʻylar, yuqori insonparvarlik tarafdorlari Qojan, Baǵdagúl, Sámeke, Názigúl, Aymereke, Matirzalar biri -biridan xarakterlari, psixologiyalari tarafidan ajıralıp turadi. Shu jumladan yakka-yolgʻiz manfaati uchun kurashuvchi, umrda yasashding mohiyati boylik va kayf-safote deb bilishlikchi Shámshet boʻllarıs, Mateke, Oʻylaraz obrazlari chevar, koʻrkam chinlik asosida dóretilgen.

S. Majitovtıń „ Soʻnggi selteń“ pesası Qoraqalpogʻistondagi puxaralar muhorabasina arnalıp yozilgan edilar. U qoraqalpoqlarding oʻtgan hayotinie bogʻlab „ Tozagúl“ („ Tiyra yuraklar“) degan pesa yozib edilar, biroq bu taʼsirchan pesa yakka-yolgʻiz odamga sigʻinishshılıqtıń alaloqibat saxnadan olib tashlandi.

S. Majitov qoraqalpoq dramaturgiyasınıń paydo boʻlishi va shakllanishiga katta hissa ulashdi. Á. Zardaepovtıń dramaturg boʻlib yetilishishine koʻp yordam etti. U qoraqalpoq aholi melodiyasın yaxshi bilgan, oʻzining va Á. Zardaepovtıń pesalarına taronalar yozgan.

S. Majitov oʻzining shoirlik hunarini qoraqalpoq aholi shoirlarining namunasin oʻrganish, ularning yalla namunasinde badiiy asarlar yozuvdan boshladi. Oʻzining ádebiy xizmati bilan dastlab qoraqalpoq aholi shoirlarining biri sifatida tanılıp, yozma adabiyottıń yirik vakili darajasiga koʻtarildi. Degan bilan S. Majitovtıń ijodiy oʻsish yoʻlida bittaaz ziddiyatlar, taʼsirsiz yozilgan shaǵarmalar uchtalarırasadı.