Samarqand qamali (1497)

Samarqand qamali (1497)
Temuriylar-O‘zbek urushlarining bir qismi
Sanalar 1497-yil may Urush yeri Samarqand, O'zbekiston Natija Boburning g‘alabasi
Qoʻmondonlar
Zahiriddin Muhammad Bobur Sulton Ali Mirzo	Muhammad Shayboniy Sulton Boysunqor Mirzo

1497-yil may oyida Bobur va Sulton Alining qoʻshinlari Samarqand shahrini qamal qilib, muvaffaqiyatli egalladi:

Qamal

Bobur oʻz qoʻshinini Sulton Boysunqor Mirzo hududiga boshlab kirib, bir nechta muvaffaqiyatlardan soʻng Samarqanddan uncha uzoq boʻlmagan Yam qishlogʻida qarorgoh qurdi. Keyin baʼzi toʻqnashuvlar sodir boʻldi. Bobur o‘z qarorgohini Yomdan shahridan to‘rt-besh chaqirim naridagi Yuratxonga ko‘chirdi va u yerda qirq-ellik kun turdi. Koʻp ogʻir janglar boʻlib oʻtdi, ikkala tomondan ham sezilarli talafotlar boʻldi. Shunday holatlarning birida Bobur shaharliklarning yolgʻon taklifiga binoan, bir qancha eng jasur askarlarini Sevishganlar gʻori tomoniga joʻnatadi. Ammo ular qamalga tushib, oʻldirilgan boshqalari asirga olinib, keyin oʻlimga mahkum etilgan. U o‘sha yerda qolgan paytda, barcha qo‘shni mamlakat aholisi unga bo‘ysunib, o‘z qalʼalarini unga topshirishdi.

Bobur Yurotxon bekatidan avval Kulbe yayloviga, soʻng shaharning boshqa tarafidagi Ko‘hik tepaligi yoniga ko‘chdi. Samarqandliklar qo‘shinning bir joydan ikkinchisiga qarab yurishini ko‘rgach, qo‘shin chekinmoqda, deb o‘ylab, o‘zlarining go‘yoki muvaffaqiyatlaridan ragʻbatlanib, Ko‘hik daryosidan (bugungi kunda Zarafshon daryosi deb nomlanadi) o‘tuvchi ikki ko‘prik tomon ham askarlarni, ham fuqarolarni oʻsha yoʻnalishda ko‘p to‘pladilar. Bu harakatni kuzatgan Bobur qulay paytni kutib turadi va ularga otliq qo‘shinlar bostirishni buyuradi. Bu taktika butunlay muvaffaqiyatli boʻldi. Kuchlar teng emasdi va koʻpchilik, ham ot, ham piyoda asirga olindi. Yuqori lavozimdagi zobitlar va askarlar bilan oʻsha davrdagi odatdagidek xushmuomala qilishgan.Biroq bunday imtiyozlar oddiy fuqarolarga nisbatan qoʻllanilmasdi. Qamalchilarga xandaqqa qadar toʻsiqsiz oldinga oʻtishlari va devorlar ostidan oziq-ovqat olib ketishlariga ruxsat berildi. Ammo shaharning oʻzi qoʻlga olinmadi va yana qish yaqinlashib qoldi. Shunga qaramay, Bobur hududni tark etmaslikka qaror qildi. Shuning uchun u shahar oldidan nari chiqishga va qoʻshinlar uchun qoʻshni qalʼalarda vaqtinchalik kulbalar qurishga qaror qildi, bu esa Samarqandni qamalda ushlab turishga yordam berardi. Shu maqsadda shtab-kvartira uchun Xoja Didor qalʼasi qurildi va uning ichida va atrofida zudlik bilan qurilish ishlari boshlandi. Ular tugagach, harbiylar ularning ichiga kirdi. Biroq, baʼzi sarkardalar qishki turar joyni yaxshiroq taʼminlash uchun oʻz odamlari bilan uzoqroqdagi shaharlarga ketishdi, shunday qilib, qoʻshinlar ancha tarqalib ketdi.

O‘zbeklarning yordam ko‘rsatishga urinishi

Ana shunday ogʻir paytda o‘zbeklar Boburning dushmani bo‘lmish Muhammad Shayboniy boshchiligidagi Boysunqor Mirzo iltimosiga binoan gʻalayon koʻtarishdi. Bobur qo‘shinlari tarqalib ketgan bo‘lsa-da, jasorat ko‘rsatishga qaror qildi va o‘zi bilan birga bo‘lgan qo‘shinlarni safga to‘plab, dushmanga qarshi yo‘lga chiqdi. Shayboniy uni gʻaflatda qoldirish umidida boʻlgan biroq hushyorligini koʻrib, tavakkal qilmay, Samarqand tomon yoʻl olgan. Bu shafqatsiz kuchlardan samaraliroq yordam kutgan Boysunqor Mirzo hafsalasi pir boʻlib, achchiqlanib, oʻz his-tuygʻularini yashira olmadi, shu bois Shayboniyga u kutgan ijobiy munosabatni koʻrsatmaydi. Lekin Shayboniy shu qisqa safari mobaynida oʻljaning boyligini va himoyachilarining zaifligini darhol tushundi. Bir necha kundan keyin Turkistonga qaytib ketdi. Bu oʻsha keyinchalik Bobur va Samarqand taqdiriga kuchli taʼsir koʻrsatgan mashhur insonning birinchi to'qnashuvi edi.

Shaharning qulashi

Bu shahar yetti oy davomida qamalda edi. O‘zbek qo‘shini ketishi bilan Boysunqor Mirzoning so‘nggi umidi uziladi. Bu harakat ham muvaffaqiyatsizlikka uchraganini koʻrib, umidsizlikka tushadi. Hamda bu joyni va oʻz saltanatini faqat bir nechta izdoshlari bilan birga tark etdi va Afgʻonistonning Qunduz shahriga yoʻl oldi. Amudaryoning narigi tomonida Balx va Badaxshon oʻrtasida joylashgan bu tuman oʻsha paytda Hisorlik Sulton Maʼsud Mirzoga tobe boʻlgan, lekin shahzoda Hisordan chekinganidan beri u bilan janjallashib qolgan va aslida mustaqil boʻlgan Xusroshohga tegishli edi. Maʼsud Mirzo o‘z ukasi va raqibi Xusroshohdek kuchli himoyachi bilan qo‘shila olishini orzu qilmasa ham, qochoq shahzoda Boysunqor Mirzo Hisor hududidan o‘tib ketayotib, uni qo‘lga olmoqchi boʻlganlardan qiyinchilik bilan qutulib qoldi. Bir qancha izdoshlari Masʼud qoʻliga tushadi va qatl qilinadi. Nihoyat u Qunduzga yetib bordi va u yerda Xusroshoh tomonidan yaxshi kutib olindi, u oʻsha paytda otasining bosh vaziri boʻlgan boʻlsa-da, oʻzining hokimiyat va istilo rejalari bilan band boʻlib, Boysunqor Mirzoni munosib qurol deb bilgan.

Bobur Boysunqor mirzoning qochib ketganini eshitgan zahoti o‘z qo‘rg‘onlaridan Samarqand tomon shoshildi va hech qanday qarshiliksiz shaharni egalladi. Bu voqealarda Sulton Ali Mirzoning qanday hissasi borligi aniqmas, chunki qamal paytida u haqida hech narsa aytilmagan. Bobur alohida kelishuv tufaylimi yoki o‘zining yuksak qobiliyati tufaylimi, shaharga kirdi. Biroq Sulton Ali bir qancha qaram tumanlarni, xususan, Buxoroga yaqin tumanlarni bosib olgan va ularga ham, shu shaharga ham egalik qilishda davom etgan. Yosh Boburning sabr-toqatini shu tariqa mukofotlagan Samarqand shahri o‘sha davrda dunyodagi eng boy va aholi gavjum shaharlaridan biri edi. U buyuk Temurning poytaxti boʻlgan va u bosib olgan mamlakatlarda hamon oʻz nufuzini saqlab qolgan.

Natija

Beklar ham, uzoq qamalda ko‘rgan zahmatlari evaziga boy talon-toroj qilishni intiqlik bilan kutgan askarlar ham shahar uzoq vaqt qamalda bo‘lgani uchun obdan holdan toyganini koʻrib, nihoyatda norozi bo‘lishdi. Bunday ogʻir sinovlarga tayyorlanmagan, ikki yil ketma-ket dushman qoʻshinlarining harakatlari natijasida vayronagarchilikka uchragan mamlakat shu qadar ayanchli ahvolga tushib qolgan ediki, atrofdagi unumdor dalalardan har qanday taʼminotni tortib olish oʻrniga, hukumat aholini keyingi hosilga qadar yashashi uchun va oʻz yerlariga ekish uchun urugʻlik donlari bilan taʼminlashi zarur edi. Boburning oʻzi taʼkidlaganidek, bunday mamlakatdan qoʻshin uchun badal undirish umuman mumkin emas edi. Natijada, uning askarlari juda koʻp azob-uqubatlarga duchor boʻlishdi va u ularning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli vositaga ega emas edi. Erkaklar jang maydonini tashlab, uyga qaytishni boshladilar. Askarlar koʻrsatgan namunaga tez orada hatto ularning rahbarlari ham ergashdilar. Uning barcha mo‘g‘ul oti tashlab ketdi va nihoyat, Andijonda birinchi martabali mo‘g‘ul zodagonlaridan bo‘lgan Sulton Ahmad Tambol boshqalar singari uni tashlab, uyiga qaytdi.

Ahmad Tambol isyon koʻtarib, Fargʻona podshohligini egalladi, Boburning ukasi Jahongir Mirzoni yangi podshoh sifatida qoʻllab-quvvatladi, unga Uzun Hasan qoʻshildi. Qoʻzgʻolonchilar Andijonni qamal qildilar. Bobur yoʻqolgan saltanatini tiklash uchun yurish qilganida, qoʻshinlari uni Samarqandda qoldirib ketishadi, Samarqandda ham, Fargʻonada ham judo boʻladi. Milodiy 1500-yilda u Samarqandni qaytarib olishni rejalashtirayotganda, oʻzbeklar xoni Muhammad Shayboniyning shahar tomon yoʻl olganini bildi.

Yana qarang

• Samarqand qamali (1494/1496)

Adabiyotlar

• Boburnoma
• Ewans, Martin (2002). „Afghanistan: A Short History of Its People and Politics“. HarperCollins. 26-7-betlar.