Saab JAS 39 Gripen

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Saab JAS 39 „Gripen“ (shvedcha: Saab JAS 39 Gripen) SAAB Avionics tomonidan ishlab chiqilgan shved toʻrtinchi avlod koʻp roʻlli qiruvchi samolyotdir[1]. JAS qisqartmasi Jakt – qiruvchi, A ttack – hujum samolyoti, S pa ning – razvedka samolyoti, „Gripen“ „Griffin“ degan maʼnoni anglatadi.

1997-yildan beri Shvetsiya havo kuchlarida xizmat qiladi. 2011-yildan boshlab Vengriya, Chexiya, Janubiy Afrika va Tailand havo kuchlari bilan chet elda xizmat qiladi. Shuningdek, 1 ta qoʻsh JAS 39D ingliz imperiyasi sinov uchuvchilar maktabi (ETPS) tomonidan sinov uchuvchilarni tayyorlashni yaxshilash uchun ishlatiladi[2].

Yaratilish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gripen koʻp maqsadli qiruvchi samolyoti 1980-yillarning oʻrtalarida Shvetsiya mudofaasi uchun yaratilgan. Sifat jihatidan yangi darajada yaratilgan, bir vaqtning oʻzida tutqich, razvedka va hujum samolyoti boʻlishi mumkin boʻlgan yangi avlod qiruvchi samolyotiga ehtiyoj bor edi, va shunday qiruvchi samolyot kontseptsiyasi dastlab moslashuvchanlikni oʻz ichiga olgan. Shved sharoitida yangi qiruvchi samalyot ishlab chiqildi. Yomon tayyorlangan aerodromlardan ucha olishi va qisqa parvozga ega boʻlishi, qulay va texnik xizmat koʻrsatish oson boʻlishi va jangovar harakatlar uchun maksimal darajada optimallashtirilgan boʻlishi kerak boʻlishi kerak edi.

Qiruvchi samolyotni yaratishni moliyalashtirish 1980-yilda boshlangan, taktik va texnik talablar 1981-yilda tasdiqlangan va 1982-yilda Shvetsiya hukumati JAS-39 deb nomlangan toʻliq qiruvchi dasturni ishga tushirishga qaror qildi. 1985-yilda dvigatel sinovlari boshlandi, 1987-yil 26-aprelda 39-1 qiruvchi samolyotining birinchi prototipi chiqarildi va 1988-yil 9-dekabrda Gripen birinchi marta havoga koʻtarildi.

Sinov dasturi davomida samolyotning airodinamikasi, xususan parvozni boshqarish tizimi (FCS) va samolyotning barqarorligi pastligi haqida xavotirlar paydo boʻldi. 1989-yil 2-fevralda bu muammo prototipning Linköpingga qoʻnishga urinish paytida qulab tushishiga sabab boʻldi; bu uncha jiddiy xalokat xisoblanmagan yengil jatoxati bilan tugadi. Sinovchi uchuvchi Lars Rodestryom tirsagini sindirib oldi. Halokatga samolyotning uzunlamasiga dumalab tushishi sabab boʻlgan, buning natijasida balandlikni boshqarish tizimidagi muammolaryaxshi emasligi deb xisoblangan[3]. Halokatga javoban Saab va AQShning Calspan firmasi samolyotga dasturiy taʼminotni oʻzgartirishdi. Ushbu yaxshilanishlarni sinab koʻrish uchun oʻzgartirilgan Lockheed NT-33A treneridan foydalanildi, bu esa avariyadan 15 oy oʻtgach parvoz sinovlarini davom ettirish imkonini berdi. 1993-yil 8-avgustda ishlab chiqarilgan samolyot, dum raqami 39102 Stokgolmdagi suv festivalida havo namoyishi paytida halokatga uchradi. Sinovchi uchuvchi Rodestryom past balandlikda burilish vaqtida samolyot boshqaruvini yoʻqotib qoʻydi va dvigatel toʻxtab qoldi. Keyinchalik Saab muammo uchuvchi tomonidan nazorat tayoqchasi yordamida kiritilgan tezkor buyruqlarning kuchli kuchaytirgichni tezlik bilan qilinganda dab topildi. Keyingi tergov va kamchiliklarni tuzatish sinov parvozlarini bir necha oyga kechiktirdi va 1993-yil dekabr oyida qayta tiklandi. Ikkinchi prototip „39-2“ 1990-yilda chiqarildi, oʻsha yili „39-4“ va „39-3“ prototiplarini sinovdan oʻtkazish boshlandi va 1991-yilda eksperimental seriyaning soʻnggi prototipi chiqarildi. 1992-yilda birinchisi ishlab chiqarilgan JAS-39A 39101 seriya raqamlisi ishlab chiqildi, u ham sinovlarga kiritilgan. Dastur doirasidagi barcha ilmiy-tadqiqot ishlari 1996-yil oxirida yakunlandi, bu vaqtga kelib, sinovlarda qatnashgan 6 ta samolyot 2300 soat parvoz qilib, 1800 dan ortiq parvozni amalga oshirdi.

Dizayn[tahrir | manbasini tahrirlash]

Samolyot „Duck“ aerodinamik dizayni boʻyicha oʻrtada oʻrnatilgan delta qanoti bilan ishlab chiqarilganligi ancha yaxshi natijani berdi. Samolyotning korpusi radar belgisini kamaytirishni hisobga olgan holda yaratilgan boʻlib, korpusning 30% kompozitlardan iborat.

Unda General Electric F 404 dan ishlab chiqilgan bitta Volvo Aero RM-12 ta aylanma turbojetli dvigatel mavjud. 2 ta S shaklidagi havo aerodinamikasi ancha yaxshi tasir koʻrsatishida boʻlganligidaadir.

JAS 39E/F modifikatsiyasi General Electric F414[en] dvigatelidan foydalanadi, u M=1.1 tovushdan tez parvoz tezligini keyingi yondirgichni yoqmasdan jangovar yuk bilan taʼminlaydi[4].

Oʻzgartirishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangilangan ikki oʻrindiqli JAS-39D Gripen
  • JAS 39A-birinchi ishlab chiqarish.
  • JAS 39B-ikki barobar.
  • JAS 39C-bitta oʻrindiqli modernizatsiya qilingan, havoda yonilgʻi quyish qobiliyatiga ega.
  • JAS 39D-modernizatsiya qilingan ikki oʻrindiqli.
  • JAS 39NG texnologiyani namoyish qiluvchi vositadir.
  • JAS 39E/F-modernizatsiya qilingan, yangi avlod, AFAR, yangi dvigatellar, kengaytirilgan parvoz masofasi va maksimal uchish ogʻirligi.

Xarajatlar va operatsion xarajatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gripenning narxi koʻpincha eʼtibor va mish-mishlarga sabab boʻlgan. 2008-yilda Saab oʻsha yil uchun foydaning pasayishini eʼlon qildi va buni qisman samolyot uchun marketing xarajatlarining oshishi bilan izohladi[5]. 2008-yilda Saab Norvegiyaning Gripen NG smetasini oshirib yubordi va mavjud operatorlarning haqiqiy koʻrsatkichlaridan yuqori deb eʼtiroz bildirdi. 2007-yilda Yevropa Ittifoqining Xavfsizlik tadqiqotlari instituti hisobotida aytilishicha, Gripen uchun umumiy tadqiqot va ishlanma xarajatlari 1,84 milliard yevroni tashkil etgan[6]. Janeʼs Information Group tomonidan 2012-yilda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, Gripenning operatsion xarajatlari bir nechta zamonaviy qiruvchi samolyotlar orasida eng pasti edi, uning narxi bir parvoz soatiga 4700 dollarga baholangan[7]. Shvetsiya Mudofaa vazirligi 2013–2042-yillar oraligʻida 60 ta Gripen E/F qiruvchi samolyotlarini yangilashdan iborat boʻlgan butun dasturning narxini 90 milliard SEK ga baholadi. Shvetsiya Qurolli Kuchlari hisob-kitoblariga koʻra, 2042-yilgacha 100 C/D versiyadagi samolyotlarni saqlash 60 milliard SEK (2013-yilda 6,6 milliard yevro), chet elga yetkazib beruvchidan samolyot sotib olish esa 110 milliard SEK (12,1 milliard yevro)ga tushadi[8].

Xizmatda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saab JAS 39 Gripendan foydalanadigan mamlakatlar.
  •  Shvetsiya: 98 JAS 39C/D 2016-yil holatiga koʻra 2013-yilda 60 dona JAS 39E buyurtma qilingan, yetkazib berishni boshlash 2019-yilga rejalashtirilgan edi.
  •  Vengriya: 2016-yil holatiga 14 ta (12 JAS 39C va 2 JAS 39D)[9] .
  •  Chexiya:2016-yil holatiga 14 ta (12 JAS 39C va 2 JAS 39D)[10].
  • Andoza:Country data ЮАР: 17 JAS 39C i 9 JAS-39D 2016-yildan boshlab[11].
  •  Tailand: 12 JAS 39C/D 2016-yildan boshlab[12]. Jami 12 ta qiruvchiga buyurtma berildi: 8 ta JAS 39C va 4 ta JAS 39D[13].
  • Andoza:Country data Великобритания: Bitta JAS 39D Empire Test Pilots' School tomonidan boshqariladi[2].
  •  Braziliya:Birinchi toʻrtta JAS 39E 2021-yil noyabr oyida Braziliya havo kuchlariga yetkazib berildi[14].

Rejalashtirilgan yetkazib berish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shveytsariya[tahrir | manbasini tahrirlash]

2011-yil 30-noyabrda Shveytsariya hukumati 22 ta qiruvchi samolyotni yetkazib berish boʻyicha tender gʻolibini eʼlon qildi. Saab AB (JAS 39 Gripen E), Dassault Aviation (Rafale) va Eurofighter (Eurofighter Typhoon) Shveytsariya havo kuchlariga yangi samolyotlar yetkazib berish uchun raqobatlashdi. Ushbu samolyotlar 2008—2009-yillarda sinovdan oʻtkazildi va baholandi shundan soʻng ancha vaqt sinaldi, biroq tender gʻolibini aniqlash qarori 2011-yil oxiriga qoldirildi.

Shveytsariya havo kuchlari komissiyasining qiyosiy tahlili shuni koʻrsatdiki, JAS 39NG Gripen Eurofighter Typhoon uchun 6,48 ball va Dassault Rafale uchun 6,98 ballga qarshi atigi 5,33 ball toʻplagan holda sinovlardan oʻta olmadi[15]. Biroq, tanlovda asosiy koʻrsatkich texnik xususiyatlar emas, balki narxi xammani biroz tajubga soldi, va uning narx, mutaxassislarning fikricha, 22 Gripen Shveytsariyaga 2,5-2,8 milliard frankga (2,7-3,0 milliard dollar) tushadi. Shu bilan birga, frantsuz kompaniyasi 2,7 milliard frank miqdorida atigi 18 ta samolyot sotib olishga rozi boʻldi[15].

Shveytsariya 2017-yilgacha havo kuchlari bilan xizmatga kirishadigan 22 ta Gripens sotib olishni rejalashtirib qoʻyganlar qatorida boʻlgan[16]. 2014-yil 18-mayda milliy referendum boʻlib oʻtdi, unda mamlakat fuqarolaridan Gripensni sotib olish uchun yoki unga qarshi ovoz berish soʻraldi va bu referendum natijalariga koʻra, 53,4 Gripen E sotib olishga qarshi ovoz berildi.

Braziliya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Braziliyaga 36 ta samolyot yetkazib berish boʻyicha FX tenderi 2001-yilda boshlangan. Dastlabki uchta daʼvogar Dassault Rafale (Frantsiya), Eurofighter Typhoon Germaniya, Buyuk Britaniya, Italiya, Ispaniya va JAS 39NG Gripen; Shvetsiya edi.

2009-yilda harbiylar Saab AB dan samolyotga qaror qilishdi. Biroq harbiylar va prezident oʻrtasidagi qarama-qarshilik noroziliklar tufayli Shvetsiya samolyotining gʻalabasi rad etildi. 2011-yilda tender yana davom etdi. 2013-yilda, bu safar braziliyaliklar shved Gripenigajuda qiziqishi ortganini aytib sotib olishga aniq qaror qilishdi. Rafale narxi juda yuqori boʻlgani uchun va FA-18EF Snouden bilan Amerika inqirozi tufayli rad etildi. Shunday qilib, 2013-yil 18-dekabrda JAS 39NG Gripen 12 yillik tender gʻolibi sifatida chiqdi.

Dastlabki 36 ta samolyot Shvetsiya tomonidan yetkazib beriladi. Qolganlari litsenziya boʻyicha Braziliyada ishlab chiqariladigan boʻldi. Biroq, Braziliyada 2016-yilda mamlakat prezidenti; D.Russeffga impichment eʼlon qilinishi natijasida yuzaga kelgan hozirgi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni hisobga olib mudofaa uchun byudjet mablagʻlarini ajratishdagi sustkashliklar bilan bogʻliq boʻlgan taqdirda, bu shartnoma xaqiqiy emasligi koʻrina boshladi.

JAS 39 ning Hindiston MMRCA tenderida ishtirok etishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hindiston MMRCA Hindiston havo kuchlari uchun tender /Qachon?/Andoza:Сравнительные ТТХ самолётов принимавших участие в индийском тендере MMRCA

Bolgariya[tahrir | manbasini tahrirlash]

2017-yilning 26-aprelida Bolgariya Mudofaa vazirligi Saab JAS 39 CD Gripen rusumli samolyotni narxlarini hisobga olgan holda qiruvchi samolyotlarni yetkazib berish boʻyicha tender gʻolibi deb eʼlon qilindi. Yangi samolyotning narxi raqobatchilardan past boʻlib chiqdi: F-16 AB Blok 15 Typhoon, ham ishlatilgan. Umumiy xarajat 8 birlik uchun 1 milliard leva (510 million yevro)ni tashkil etdi, bir xil miqdordagi F-16 yoki Tayfunlar uchun 1,5 milliard leva[17][18](765 million yevro) ni tashkil qiladi.

Parvoz simulyatorlarida[tahrir | manbasini tahrirlash]

JAS 39 sxemasi

Texnik xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Ekipaj: 1 yoki 2 kishi
  • Uzunlik: 14,1—14,8 m
  • Qanotlari kengligi: 8,4 m
  • Balandligi: 4,5 m
  • Qanot maydoni: 30 m²
  • Boʻsh vazni : 6800 —7100 kg
  • Oddiy uchish ogʻirligi: 8500 kg
  • Maksimal uchish ogʻirligi: 14 000 kg
  • Yukning ogʻirligi: 5300 kg
  • Ichki tanklardagi yoqilgʻi massasi: 2000 kg
  • PTBdagi yoqilgʻi massasi:
  • Dvigatel: Volvo Aero RM12
    • quruq dvigatel ogʻirligi : 1036 kg
    • maksimal tortishish: 1 × 5100 kgf
    • yondirgichdan keyingi quvvat: 1×8160 kgf [19]

Parvoz xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Yuqori balandlikdagi maksimal tezlik: 2200 km/soat (M=2,0)
  • Jang radiusi:R=800 km
  • Xizmat koʻrsatish balandligi : 15 240 m
  • Koʻtarilish tezligi: 255 m/s
  • Qanot yuki: 283 kg/m²
  • Bosimning ogʻirlik nisbati: 0,97
  • Maksimal operatsion ortiqcha yuk: −3/+9 g

Qurollanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Toʻp: 1 × 27 mm Mauser BK27 (oʻq-dorilar – 120 oʻq)
  • Raketalar:
    • „havo-havo“ :
      • 6 × Rb.74 (AIM-9) yoki Rb 98 (IRIS-T)
      • 4 × Rb.99 (AIM-120) yoki MICA
      • 4 × Rb.71 (Skyflash) yoki Meteor
    • „havo yuzasi“ :
      • 4 × Rb.75
      • 2 × KEPD-350
      • 2 × Rbs.15F (kemaga qarshi raketa)
  • Bombalar:
      • 4 × GBU-12 Paveway II
      • 2 × Bombkapsel 90 (klasterli bomba)
      • 8 × Mark 82

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Сергей Птичкин. «Пятерка» авансом // «Российская газета» : № 23 (5102) от 4 февраля 2010. — Пермь, 2010. — Andoza:Бсокр. Архивировано 19 may 2011 года.
  2. ↑ 2,0 2,1 „«Gripen for Empire Test Pilots' School»“. 2012-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 29-mart.
  3. ↑ „Причины крушения прототипа JAS-39“. 2014-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 26-oktyabr.
  4. ↑ Hoyle, Craig „Saab's Demo aircraft to highlight Gripen NG capabilities“. Flightglobal (2008-yil 25-aprel). 2013-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 17-dekabr.
  5. ↑ Steve Rothwell. „Saab Says `Turmoil' in Swedish Budget Hurts Earnings“ (en). Bloomberg (2008-yil 5-sentyabr). 2014-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-oktyabr.
  6. ↑ „Отчет Института исследований безопасности Европейского Союза“ (en). 2013-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-oktyabr.
  7. ↑ Саураб Джоши. „Эксплуатационные затраты истребителя Gripen“ (en). 4 июля 2012. 2014-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-oktyabr.
  8. ↑ „Швеции необходимо не менее 60 истребителей так называемой модели Super-Jas“ (sv). 2013-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 27-oktyabr.
  9. ↑ The Military Balance 2015. p.-140
  10. ↑ The Military Balance 2016. p.88
  11. ↑ The Military Balance 2016.p.468
  12. ↑ „Thai Gripens declared operational“. 2014-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 1-fevral.
  13. ↑ „Thailand declares Gripens operational“. 2011-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 1-fevral.
  14. ↑ „Gripen E Entering Serial Delivery Phase for Brazilian and Swedish Air Forces“ (en) (2021-24-11). 2021-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-noyabr.
  15. ↑ 15,0 15,1 „ВВС Швейцарии забраковали победивший в тендере Gripen“. 2012-yil 17-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-fevral.
  16. ↑ „Швейцария сделала выбор в пользу закупки истребителей JAS-39 «Грипен NG»“. 2014-yil 21-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 1-fevral.
  17. ↑ „Правителството прие като най-изгодна офертата за шведските изтребители «Грипен»“ (bg) (26 апреля 17). 2017-yil 28-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 28-aprel.
  18. ↑ „Болгары выбрали шведские истребители“ (ru) (27 апреля). 2017-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 28-aprel.
  19. ↑ „Gripen — The wings of your nation — Technical Summary“. 2010-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 18-oktyabr.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Saab_JAS_39_Gripen&oldid=4129666" dan olindi