Obyektivlashtirish
Ob’yektivlashtirish (lotincha: objectivus „ob’yektiv“) — ob’yektivlashtirish, ob’yektga aylanish, fikrlash jarayoni, buning natijasida sub’ektiv holat sifatida paydo boʻlgan hissiyot ob’yektni idrok etishga aylanadi. Ob’yektivlashtirish — bu bizning baʼzi ichki sezgilarimizni tashqi koʻrinishga chiqarish, mavjudlikning tashqi, ob’yektiv shakliga ega boʻlish. Bu atama sub’ektiv, aqliy narsaga nisbatan yoki qandaydir ichki, yashirin, yashirin mohiyatga nisbatan qoʻllaniladi. Psixologiyada bu idrok etilayotgan axborot manbalari joylashgan tashqi olamdagi idrok obrazlarining lokalizatsiya jarayoni va natijasidir[1].
Aqliy ob’yektivlik — bu aqliy faoliyatning barcha tashqi koʻrinishlari — amaliy faoliyat, harakatlar, belgilar va boshqalar. Inson faoliyatining barcha mahsuloti va usullari, soʻzning keng maʼnosida madaniyat, shuningdek, aqliy ob’yektivlik vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, ixtiyoriy impulslarning ob’yektivligi sifatida, istaklar va boshqalar. Nutq ong va tafakkurni ob’yektivlashtirishning eng muhim shakli hisoblanadi. Klassik falsafa tafakkur va nutq oʻrtasidagi munosabatni ifoda nazariyasi ruhida talqin qilgan: tafakkur tildan oldin ham, undan tashqarida ham mavjud boʻlib, tilda u borliqning faqat tashqi shaklini oladi, obyektivlashadi. 20-asr falsafasi tilni ong va tafakkurning oʻzini shakllantirish sharti, har qanday maʼnaviy faoliyat muhiti sifatida tan olishga intiladi. Agar mumtoz falsafa uchun til ongli ravishda fikrlash orqali uning ob’yektivlashuvi sifatida qurilgan boʻlsa, neoklassiklar til tafakkur uchun chegaralar va imkoniyatlarni belgilaydi, balki unga nafaqat tashqi mavjudlik shaklini beradi, deb hisoblashadi. Aqlning namoyon boʻlishi ham imo- ishoralar, intonatsiyalar, yuz ifodalari boʻlib, ular koʻpincha aqliy ifodaning beixtiyor shakllaridir. Irratsionalistik falsafa ularni talqin qilishni juda muhim deb biladi, chunki ular inson haqida oʻzi tushunganidan koʻra koʻproq narsani ochib beradi (V. Dilthey).
„Obyektivlashtirish“ atamasi boshqa maʼnoda falsafa tarixida turli tushunchalarda qoʻllanilgan. A. Shopengauer mavjud boʻlgan hamma narsani dunyo irodasining boshqa ob’yektivlashuvi sifatida koʻradi. Iroda oʻzini jonsiz tabiatdagi turli kuchlardan boshlab, ob’yektivlashtirishning turli darajalarida namoyon boʻladi (tortishish, oʻtmaslik), bu yerda tirik tabiatdan farqli oʻlaroq, irodaning ob’yektivlashuvi individuallashtirilmaydi. Tirik tabiat va inson jamiyati Shopengauer tomonidan erkinlikning individuallashtirilgan ob’yektivliklarining uzluksiz toʻqnashuvi sifatida qaraladi. "Hayot falsafasi" uchun hayot — bu oʻz-oʻzidan paydo boʻladigan irratsional ijodiy impuls boʻlib, uning ob’yektivlashuvi, xususan, madaniyatning barcha mahsulotlari (V. Dilteya uchun — din, falsafa va sanʼat).
20-asr falsafasida ichki va subyektivni obyektivlashtirishni uning begonalashuvi, tashqi mavjudlik shakllarini esa yolgʻon deb talqin qilish, mohiyatini buzib koʻrsatish tendentsiyasi kuchaymoqda. Uning ildizlari klassik falsafada. Hegel uchun tabiat va tarix mutlaq gʻoyaning oʻzgalik shakllari boʻlib, u mavjudlikning tashqi shakliga ega boʻlib, ularda oʻzini begonalashtiradi, garchi bu yerda begonalashish hali buzilish emas. Til va tafakkur oʻrtasidagi munosabatga kelsak, obyektivlashtirishning botinning asl mohiyatini buzish sifatida talqini F. Tyutchevning mashhur soʻzlari bilan ifodalangan : „Aytilgan fikr yolgʻondir.“ G. Simmel „madaniyat fojiasi“ni aynan hayotning ijodiy mohiyati va bu turtki gavdalanishi, ob’yektivlashtirilishi kerak boʻlgan muzlatilgan institutsional shakllar oʻrtasidagi ziddiyatda koʻrdi. Ijodkorlik va ob’yektivlashtirish oʻrtasidagi shunga oʻxshash ziddiyat N. A.Berdyaev oʻz falsafasida dramatiklashtirilgan. Ob’yektivlik dunyosi erkinlik va ijodkorlikka qarshi turadigan narsadir. U uchun ijodiy harakat ozodlik, ob’yektiv va zaruriy narsalarni engish sifatida mumkin[2].
Garchi bizning davlatlarimizni ob’yektivlashtirish tendentsiyasi mutlaqo tabiiy boʻlsa-da, bu har doim ham qonuniy emas: Ob’yektivlashtirish umumiy xususiyatga ega boʻlganda, hamma maʼlum bir haqiqatni tan olgandagina shunday boʻladi — keyin qandaydir ob’yektivlik haqida gapirish mumkin. Ammo, koʻplab jamoaviy illyuziyalar (engil qarashlar, tarixiy haqiqat hissiyotlari) mavjud boʻlganligi sababli, ob’yektivlashtirish fanning umumiy qonunlariga mos keladigan taqdirdagina ilmiy ob’yektivlikka ega boʻlishi mumkin. Ob’yektivlik sub’ektiv qiymat yoki umumiy qiymat (jamoaviy vakillik) sifatida yoki, nihoyat, umumiy qiymat (ilmiy ob’yektivlik) sifatida qabul qilinadi.