Manduca quinquemaculata
| Manduca quinquemaculata | |
|---|---|
| |
| Erkak — tepadan koʻrinishi | |
| |
| Erkak — pastdan koʻrinishi | |
| Ilmiy tasnifi | |
| Katta oila | Animalia |
| Filium | Arthropoda |
| Sinfi | Insecta |
| Tartibi | Lepidoptera |
| Oilasi | Sphingidae |
| Geni | Manduca |
| Turi | M.quinquemaculata
|
| Binomial nomi | |
| Manduca quinquemaculata | |
| Sinonimlar | |
| |
Manduca quinquemaculata — Sphingidae oilasiga mansub jigarrang va kulrang kalxat kuyasi. Koʻpincha pomidor shox qurti deb atalib, tomorqalardagi asosiy zararkunanda boʻlishi mumkin; Pomidor shox qurti Manduca sexta tamaki shoxi qurti bilan chambarchas bogʻliq Odatda ularni chalkashtirishadi. Bu chalkashlik ikkala turning bir xil morfologiyaga egaligi va Solanaceae oilasiga mansub turli oʻsimliklarning barglari bilan oziqlanishi sababli yuzaga keladi. Har ikkala turni tamaki yoki pomidor barglaridan topish mumkin.
Diapazon[tahrir | manbasini tahrirlash]
M. quinquemaculata Shimoliy Amerika va Avstraliyada uchraydi. Pomidor shox qurtining yaqin qarindoshi boʻlgan tamaki shox qurti janubda keng tarqalgan, pomidor shox qurtlari esa shimoliy shtatlarda koʻproq tarqalgan.[2]
Lichinka[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pomidor shoxli qurtlari Solanaceae oilasiga mansub turli oʻsimliklarni isteʼmol qilishi maʼlum boʻlib, ular odatda pomidor, baqlajon, qalampir, tamaki, durman va kartoshka bilan oziqlanadi. Urgʻochilar oʻsimliklarning poyasi yaqinidagi yosh barglarga tuxum qoʻyishni afzal koʻradilar.[3] Kechqurun yoki erta tongda quyosh nuri kamroq tushsa, ular barglar bilan uzoqroq oziqlanadi.[4]
Voyaga etgani[tahrir | manbasini tahrirlash]
Voyaga yetganlar oziqlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kattalar gulli oʻsimliklarning nektarlari, jumladan, Datura meteloides,[5] Oenothera caespitosa, va Mirabilis multiflora bilan oziqlanadi. Ular ular oziqlanadigan oʻsimliklarning aksariyati katta, xushboʻy oq gullarga ega.[6]
Hayot sikli[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ovipozitsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Urgʻochilar bahor oxirida oʻsimlik barglari yuzasiga yakka-yakka tuxum qoʻyadi. Lichinkalar taxminan bir haftadan keyin chiqadi.[7] Urgʻochi oʻz nasli duch keladigan yirtqichlar xavfi darajasini baholab tuxum qoʻyish joyini hal qiladi. Nicotiana attenuata tamaki oʻsimligida oʻsimlikning poyasiga yaqin yosh barglar yirtqichlardan koʻproq himoyalangan va u yerda yashagan lichinkalar oʻsimlikning boshqa joylarida yashagan lichinkalarga qaraganda koʻproq massaga ega boʻladi; Urgʻochilar barglarga tuxum qoʻyishni afzal koʻradilar.[3] Tuxumlari katta va rangi och yashildan oppoq ranggacha boʻladi.[4]
Lichinka[tahrir | manbasini tahrirlash]
M. quinquemaculata lichinkalari toʻliq oʻsganida uzunligi 10 sm (3,9 dyuym) gacha yetadigan yirik yashil lichinkalardir.[7] Lichinkalarning orqa uchida quyuq, uchli proyeksiyasi bor, bu ularga „shox qurti“ nomini beradi.[7] Pomidor shox qurti M.quinquemaculatani tamaki shox qurti M. sexta bilan adashtirib yuborish mumkin boʻlsa-da, bu turlarning lichinkalarini lateral belgilariga asosan ajratib koʻrsatish mumkin.[8]
Lichinkalar bahorning oxiridan yozning boshiga qadar tuxumdan chiqadi. Ular voyaga yetish uchun beshta bosqichda rivojlanadi.[3][7] Birinchi avlod yil boshida paydo boʻladigan issiq iqlim sharoitida lichinkalar ikki avlodi bir yozda birga yashashi mumkin.[4] Toʻliq oʻsgandan soʻng, lichinkalar oʻz oʻsimliklarida gʻumbakka aylanadi.[7]
Gʻumbak[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lichinkalar erta kuzda gʻumbakka aylanadi, yaʼni ular hayot siklining navbatdagi bosqichiga kiradilar, bu yerda ular gʻumbakka aylanadi va undan yetilgan kuya boʻlib chiqadi.[7] M. quinquemaculata gʻumbakdan soʻng oʻz uy oʻsimliklari yaqinidagi tuproqda qishlaydi, keyingi yozda esa voyaga yetgan shaklda paydo boʻladi.[9][4]
Voyaga yetganlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Voyaga yetganlar katta, qanotlari 13 santimetrgacha yetadi.[7] Kuyaning qanotlari jigarrang va kulrang, old qanotlari katta, orqa qanotlari kichikroq, yengil va quyuq zig-zag naqshli chiziqlar bilan qoplangan. Qorinlari jigarrang va oq rangda boʻlib, har bir tomonida beshta sariq dogʻdan iborat boʻlib, ularga „besh dogʻli kalxat kuya“ nomini beradi.[10][4] M.quinquemaculata va M. sexta kuyalarini qorin boʻshligʻidagi dogʻlar soniga koʻra farqlash mumkin.[8] Voyaga yetganlar tuproqdan chiqqandan koʻp oʻtmay, juftlashadi va urgʻochilar tuxumlarini oʻsimliklarga qoʻyib, hayot siklini yangilaydi.[7]
-
Pomidor shox qurti lichinkasi -
yaqin tamaki shoxi qurti — qizil shoxga va V shaklidagi oq belgilarning yoʻqligiga eʼtibor bering -
Ayol — tepadan koʻrinishi -
Ayol — pastdan koʻrinishi
Zararkunandalarga qarshi kurash[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lichinkalar pomidor va tamaki kabi ekinlarning zararkunandalari boʻlganligi sababli, ularning populyatsiyasini nazorat qilish uchun biologik nazorat vositalari va tuzoqlardan foydalanilgan. Lichinkalar pomidor oʻsimliklari orasidan terib olinadi.[4] Kechasi ultrabinafsha qora chiroqdan foydalanish ularni topishga yordam beradi, chunki ular yorqin yashil rangda porlaydi. Baʼzi dehqonlar lichinkalar xavfini kamaytirish uchun pomidor yonida turlarni qaytaradigan marigoldlarni ekishadi.[11] Lichinkalarni eng keng tarqalgan qush turlari ham isteʼmol qilishi mumkin.
Parazitlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Parazitoid ari Trichogramma M.quinquemaculata tuxumlariga hujum qiladi. Trichogramma M.quinquemaculataʼning tabiiy dushmani boʻlib, odamlar tomonidan biologik nazorat vositasi sifatida ham foydalanilgan.[12]
Ikkinchi parazit ari, Braconidae oilasiga mansub Cotesia congregata ham M. quinquemaculatani oʻldiradi. Voyaga yetgan urgʻochilar oʻz tuxumlarini shox qurti teri ichiga qoʻyadi. Tuxumdan chiqqandan soʻng, ari lichinkalari M. quinquemaculata aʼzolari va toʻqimalaridan chiqib, undan oziqlanib boshlaydi. Arilar pilladan chiqqandan soʻng, zaiflashgan M. quinquemaculata oʻladi. Yuqorida aytib oʻtilgan parazit ari kabi, bu arilar ham pomidor shox qurti bilan biologik kurash vositasi sifatida taklif qilingan.[13][14]
Tasvirlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
-
Pomidor shox qurti lichinkasi -
M. quinquemaculata xilma-xilligi -
Bosh detali
-
M. quinquemaculata jonli -
Pomidor oʻsimligida ultrabinafsha bilan yoritilgan pomidor qurti
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „CATE Creating a Taxonomic eScience — Sphingidae“ (Archive.is saytida 3-avgust 2012-yil sanasida arxivlangan). Cate-sphingidae.org. Retrieved 2011-11-01.[permanent dead link]
- ↑ Whitney, Cranshaw. Garden insects of North America : the ultimate guide to backyard bugs, Shetlar, David J., Second, Princeton, New Jersey, 2017. ISBN 9780691167442. OCLC 1002303962.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Kessler, Andre; Baldwin, Ian T. (2002). „Manduca quinquemaculata's Optimization of Intra-Plant Oviposition to Predation, Food Quality, and Thermal Constraints“. Ecology. 83-jild, № 8. 2346–2354-bet. doi:10.2307/3072065. JSTOR 3072065.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Cranshaw, W. S.. „Hornworms and "Hummingbird" Moths - 5.517 - Extension“ (inglizcha). Extension. Qaraldi: 25-oktabr 2017-yil.
- ↑ Grant, Verne; Grant, Karen A. (1983). „Behavior of Hawkmoths on Flowers of Datura meteloides“. Botanical Gazette. 144-jild, № 2. 280–284-bet. doi:10.1086/337374.
- ↑ Hodges, Scott A. „Some preliminary Observations on Hawkmoth Pollination of Oenothera caespitosa and Mirabilis multiflora“. 244–249-bet.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(yordam) - ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 Wold-Burnkess, S. J.; Hutchison, W. D.. „Tomato Hornworm“ (inglizcha). VegEdge (9-iyun 2015-yil). 25-oktabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-oktabr 2017-yil.
- ↑ 8,0 8,1 Villanueva. „Tobacco Hornworm“ (1998-yil iyun). Qaraldi: 21-oktabr 2006-yil.
- ↑ Banham, F. L. (1970). „Notes on diapause in the tomato hornworm (Lepidoptera: Sphingidae), in British Columbia“. Journal of the Entomological Society of British Columbia. 67-jild. 16–17-bet.
- ↑ „Five-spotted hawkmoth Manduca quinquemaculata (Haworth, 1803) | Butterflies and Moths of North America“ (inglizcha). www.butterfliesandmoths.org. Qaraldi: 25-oktabr 2017-yil.
- ↑ „Marigolds“. Davis Wiki (1999-yil 22-fevral). Qaraldi: 1-noyabr 2011-yil.
- ↑ Wilson, J. Keaton; Woods, H. Arthur (2016). „Innate and Learned Olfactory Responses in a Wild Population of the Egg Parasitoid Trichogramma (Hymenoptera: Trichogrammatidae)“. Journal of Insect Science (inglizcha). 16-jild, № 1. 110-bet. doi:10.1093/jisesa/iew108. PMC 5155552. PMID 27965403.
- ↑ Gray. „Beneficial insects in the garden: #04 Braconid Wasp on Hornworm (Cotesia congregatus)“. aggie-horticulture.tamu.edu. Qaraldi: 25-oktabr 2017-yil.
- ↑ „Parasitism of the Tomato Hornworm“. projects.ncsu.edu. 7-sentabr 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-dekabr 2022-yil.