Ludwik Rajchman
Lyudvik Vitold Raychman (1881-yil 1-noyabr — 1965-yil 13-iyul) polshalik shifokor va bakteriolog edi. U UNICEFning asoschisi[1] hisoblanadi va 1946-yildan 1950-yilgacha uning birinchi raisi sifatida ishlagan.
Oilasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
U Varshava filarmoniyasi asoschisi va birinchi direktori Aleksandr Raychman va sotsialistik va ayollar huquqlari faoli Melaniya Xirsfeld oilasida tugʻilgan. U nasroniylashgan polyak yahudiylari oilasidan edi. Ota-onasi agnostik boʻlsa-da, Lyudvik tugʻilganda choʻqintirishgan.[2] U taniqli polshalik matematik Aleksandr Raychman va polshalik sotsiolog Xelena Radlinskaning ukasi va polshalik mikrobiolog Lyudvik Xirshfeldning birinchi amakivachchasi boʻlgan. Lyudvik Raychman — polshalik kompyuter olimi, magnit yadroli xotira ixtirochisi Yan A. Raychmanning otasidir.
Hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Raychman Varshavada rus bosqinining ogʻir sharoitlarida oʻsgan. U yoshligida singlisi Yelena bilan oʻz „mamlakati“dagi (oʻsha paytda Polsha rasman yoʻq edi) ijtimoiy adolatsizliklardan yaxshi xabardor boʻlib, oʻsmirlik chogʻida yosh ishchilarga dars berish bilan shugʻullangan. Voyaga yetganida u Polsha sotsialistik partiyasiga (PPS) qoʻshildi va 1905-yil qoʻzgʻolonida qatnashdi va hatto hibsga olindi. Bir necha oylik qamoqdan keyin u bir muddat Xarkovga surgun qilindi.
Lyudvik Raychman Krakovdagi Yagellon universitetida tibbiyot fakultetida tahsil olgan va u yerda oʻzining boʻlajak rafiqasi Marja Boyanchik bilan uchrashgan, u ham tibbiyot fakulteti talabasi edi. Lui Paster bilan ishlagan Odo Bujvid oʻrgatganidek, u bakteriologiyaga qiziqib qoldi. Raychman Parijdagi Paster institutida doktoranturadan keyingi tahsil oldi, soʻng qisqa muddat Krakovga qaytib keldi (uning Polshaning Rossiya tomonidan bosib olingan qismiga borishi taqiqlangan), Londondagi taniqli bakteriologik laboratoriyaga tayinlandi. Raychman va uning rafiqasi va uch farzandi Birinchi jahon urushi davomida Londonda qolishdi, shu vaqt ichida Raychman urushdan keyin Polsha mustaqilligi uchun lobbichilik qiluvchi PPS faoli sifatida ham band edi. 1918-yil oktyabr oyida oila Varshavaga qaytib keldi va Raychman (oilaviy aloqalari tufayli Polsha elitasi bilan yaxshi tanish edi) yangi Polsha hukumatini keyinchalik „Państwowy Zakład Higieny“ (Milliy Gigiena instituti) deb oʻzgartirilgan epidemiologik markaz yaratishga koʻndiradi. Varshavada hozirgi kungacha Polshaning asosiy sogʻliqni saqlash instituti sifatida mavjud.
Raychman Sharqiy Yevropani vayron qiluvchi tif epidemiyasining bir nechta toʻlqinlariga qarshi kurashda juda faol boʻlgan va shuning uchun rivojlanayotgan Millatlar Ligasi tomonidan payqalgan va 1921-yilda uni Jenevada (Shveysariya) LN uchun Sogʻliqni saqlash tashkiloti tashkil etish uchun nomlagan. Sogʻliqni saqlash tashkiloti asosan LNning eng muvaffaqiyatli tashabbuslaridan biri sifatida qabul qilinadi. Raychman oʻz mandatini bajarish uchun koʻp sayohat qildi va ayniqsa, Xitoyda karantin va sogʻliqni saqlash tizimi zaruratidan hayratda qoldi: shuning uchun u Xitoy hukumatiga maslahatchi boʻldi va Chang Kay-shek oilasi va ayniqsa, TV Soong bilan yaqinroq boʻldi.1924-yilda Artur Svitser (Millatlar Ligasi matbuot boʻlimi xodimi) va Institut Jan-Jak Russo oʻqituvchilari Adolf Ferrier va Pol Meyxofer bilan birgalikda u Jeneva xalqaro maktabiga asos soldi — bu dunyodagi birinchi turdagi.[3][4]
1930-yillarning boshlarida Raychman oʻzining doʻsti Jan Monnetni Xitoy moliya vaziri TV Soong bilan tanishtirdi va shu tariqa 1934-yilda Xitoy taraqqiyot moliya korporatsiyasining tashkil etilishiga hissa qoʻshdi. Shu bilan birga, u Jenevada oʻzining antifashistik va tinchlantiruvchi munosabati va harakatlari bilan mashhur boʻldi. U endi 1938-yilda uni oʻz vazifalaridan chetlatgan Millatlar Ligasining fransiyalik tinchlantiruvchi direktori Jozef Avenolni siyosiy jihatdan mamnun qilmadi.
Ishsiz qolgan RaYchman hukumatga Yaponiyaga qarshi mudofaa tayyorlashda yordam berish uchun Xitoyga bordi, xususan, AQShdan samolyotlar sotib oldi. Uning oilasi Fransiyaning gʻarbiy mintaqasi boʻlgan Sarteda „shato“ sotib olib, Fransiyaga koʻchib oʻtdi. Nemislar Fransiyaga bostirib kirganida butun oila u yerda edi. Raychman quvgʻindagi Polsha hukumati prezidenti, shaxsan oʻzi tanigan general Sikorskini koʻrgani bordi. Sikorski uni polshalik qochqinlar boʻyicha mas’ul etib tayinladi va unga AQShdan yordam soʻrab prezident Ruzveltga maktub yubordi; u, shuningdek, Raychmanga diplomatik pasport berdi, bu unga Fransiyadan Ispaniya va Portugaliya orqali qochishga va oxir-oqibat Vashingtonga etib borishga imkon berdi. Urush paytida Raychman gumanitar masalalar ustida ishlagan[5], shuningdek, TV Soongning rivojlanish masalalari boʻyicha maslahatchisi boʻlgan: haqiqatan ham u mashhur „Xitoy lobbisi“ ga tegishli ekanligi aytilgan. Urushning oxiriga kelib, UNRRA unga Yevropa ozod boʻlgandan soʻng (ayniqsa, tif epidemiyasi qoʻrqib ketgan) sogʻliqning keskin holatini qanday hal qilish haqida hisobot yozishni topshirdi. Urush oxirida Lublindagi yangi (kommunistik) Polsha hukumati undan Polshani UNRRA tarkibida vakillik qilishni soʻradi. Taʼkidlanishicha, Raychman bu hukumat bilan hamkorlik qilish borasida jiddiy ikkilanib yurgan, ammo oxir-oqibat u oʻz mamlakatiga yordam berish istagi bilan gʻolib boʻlgan va u aslida UNRRA orqali juda samarali qilgan.
UNRRA BMTning Jenevada boʻlib oʻtgan yigʻilishida yordam koʻrsatish harakatlariga chek qoʻyishini eʼlon qilganida, Raychman assambleya oldida turib, butun dunyo boʻylab bolalarga yordam berishga bagʻishlangan Fond yaratishga chaqirdi. Uning taklifi qabul qilindi va 1947-yil boshida UNICEF bolalarga, xususan, ovqatlanish va emlashda yordam bera boshladi. Raychman 1950-yilgacha UNICEF boshqaruvi raisi boʻlib qoldi va oʻz ishi uchun maosh olishdan bosh tortdi. Sovet bloki mamlakatlarida paydo boʻlgan sovuq urush va stalinizm sharoitida Raychman Makkarti davrida chaqirildi: u toʻsatdan Fransiyaga joʻnadi va hech qachon AQShga qaytmadi. Shu bilan birga, Polsha kommunistik maʼmurlari uning Polsha pasportini olib qoʻyishdi va 1956-yilda Stalinizmdan keyingi davr boshlangunga qadar u qayta rasmiylashtirilmadi. Oʻshandan beri Raychman Polshaga tez-tez borib turdi, xususan, rasmiylar tomonidan ilmiy vazifalaridan chetlashtirilgan singlisini koʻrish uchun. Uning soʻnggi tashrifi 1963-yilda Varshavaga, 1918-yilda oʻzi asos solgan sogʻliqni saqlash institutiga tashrif buyurish edi. Raychman 1965-yilda Parkinson kasalligining asoratlari tufayli vafot etdi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Carol, Bellamy „Fifty years for children“,. The State of the World's Children 1996. Oxford [England]: Oxford University Press for UNICEF, 1996. ISBN 0-19-262747-3. 4-aprel 2017-yilda qaraldi.
- ↑ Hirszfeld, Ludwik. Ludwik Hirszfeld. University Rochester Press, 2010 — xx bet. ISBN 9781580463386.
- ↑ https://cdn.ymaws.com/alumni.ecolint.ch/resource/resmgr/magazines_newsletters/echo_17_web.pdf (Wayback Machine saytida 24-aprel 2021-yil sanasida arxivlangan) [formatsiz URL PDF]
- ↑ „OHCHR | Keynote speech by Mr. Zeid Ra'ad al Hussein, United Nations High Commissioner for Human Rights at the Conference on "Education for Peace" Palais des Nations, Geneva, 14 January 2015“.
- ↑ Jakub Polit, „Chiny“. Wydawnictwo Trio, Warszawa 2004. p. 407. ISBN 83-88542-68-0