Jazoir tillari
Jazoirning rasmiy tili 1963 yilgi konstitutsiyaga koʻra, zamonaviy adabiy arab tili hisoblanadi. Shuningdek, 2002 yil 8 mayda konstitutsiyaga kiritilgan oʻzgartirishlar berber tilini „milliy“ til sifatida tan oldi. Jazoirliklarning 99% dan ortigʻi Jazoir arab va berber tillarida, 72% jazoirlik arab tilida va 27,4% jazoirliklarda berber tilida soʻzashadilar. Fransuz tili, rasman tan olinmagan boʻlsa-da, Jazoir mustamlakachilik tarixi sababli madaniyat, hukumat, ommaviy axborot vositalari (gazetalar va televideniye) va taʼlim olishda keng qoʻllaniladi va Jazoirda amalda ham deyarli rasmiy tili sifatida qaralishi mumkin. Kabil, mamlakatda eng koʻp gapiriladigan til berber tili hisoblanib, kabil tilida qisman ikkinchi rasmiy til (baʼzi cheklovlar bilan) ishlatilinadi.
„Jazoirdagi fransuz tili sindromi“ kitobi muallifi Malika Rebay Maamri shunday yozadi: „Kundalik hayotda va ko‘chalarda og‘zaki nutq Jazoir shevasi va fransuzcha so‘zlarning aralashmasi bo‘lib qolmoqda“. Tillarning koʻpligi va ushbu tillarni kiritish qiyinligi tufayli Maamri „bugungi kunda Jazoirdagi lingvistik vaziyatda bir nechta bayonotlar va pozitsiyalar hukmronlik qilmoqda“ deb taʼkidladi.
Hozirda gapiriladigan tillar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arab tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arab tili Jazoir aholisining 73% ning ona tilidir; lekin maktabdagi taʼlim uchun ona tili deb hisoblanmaydi, shuning uchun aholining aksariyati adabiy arab tili yoki Jazoir arab tilida gaplashadi. Jazoir arab tilida (yoki Darija) umumiy aholining 85% va arab aholisining 83% gapiradi.
1963 yilgi Jazoir konstitutsiyasi arab tilini rasmiy til deb belgiladi va bu 1976 yilgi konstitutsiyaga kiritildi. 1976 yilgi konstitutsiyaning 3-moddasiga koʻra u yerda shunday deyilgan: „Jazoir arab tili milliy va rasmiy tildir“. Ikkala konstitutsiyada ham berber va fransuz tillari qayd etilmagani. Britaniyaning rasmiy foydalanishi uchun geografik nomlar boʻyicha doimiy qoʻmita (PCGN) shunday dedi: „arab tili Jazoirning oʻziga xosligi va dinini ifodalovchi til sifatida erta tanlangan va berber va fransuz tillariga rasmiy munosabat asosan salbiy boʻlgan“.Lekin Kobiliyada arab tili keng ishlatilinmaydi.
Jazoirda, boshqa arab davlatlaridagidek arab tili yozma arab tilidan keskin farq qiladi; Jazoir arab tilisi ancha soddalashtirilgan boʻlib unlilar tizimi, sezilarli darajada o‘zgartirilgan lug‘at va yozuvda kelishikli qoʻshimchalar ifodalanadi. Jazoir arab tilisida sezilarli darajada umumiy turlanish mavjud; Jijelian arab tili, xususan, qof harfining kaf deb talaffuz qilinishi va Berber tilidan olingan soʻzlarning koʻpligi bilan ajralib turadi va baʼzi portlarning lahjalari Al-Andalusdan qochqinlar tomonidan olib kelingan Andalusiya arab tilining taʼsiridan dalolat beradi. Jazoir arab tili Magʻrib arab lahjalari kontinuumining bir qismi boʻlib, ularning chegaralari boʻylab Marokash va Tunis lahjalari bilan birlashadi.
Sahroi Kabirda badaviylarning ancha konservativ dialektlari gapiriladi, ular Sahara nomi ostida birlashtirilgan. Tindufdan kelgan koʻplab Sahro qochqinlari Hasaniya lahjasida gaplashadilar.
Jazoirdagi koʻpchilik yahudiylar baʼzan oʻz jamoalarida yahudiy-arabcha deb ataladigan arab lahjalarida gapirishadi.
1962-yilda Jazoir mustaqillikka erishgach, Misr va Suriyadan arab oʻqituvchilarini olib kelib, oʻz bilimini oshirishga harakat qildi. Martin Regg Kon Toronto Star gazetasida koʻplab oʻqituvchilar malakaga ega emasligi haqida xabar berdi. 1963 yilda Jazoirdagi 1 300 000 savodli odamdan 300 000 kishi adabiy arab tilini oʻqiydi. Mohamed Benrabah, „Tilni saqlash va tarqatish: Jazoirda fransuz“ kitobi muallifi, bu yil davomida „standart arab tilining til bilimi nisbatan past boʻlganini“ aytdi. Jazoirdagi fransuz tili sindromi“ kitobi muallifi Malika Rebay Maamri 2009 yilga kelib, „ Klassik arab tili hali ham yuqori darajadagi taʼlim darajasida oʻzlashtirilmagan“, deb aytdi.
Berber tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
Berber tillari Jazoirning bir qancha qismlarida soʻzlashadi, lekin koʻplari Kabilida, Ores togʻlarida va Saharada (Tuareg) soʻzlashadi. Finikiyaliklar kelishidan oldin, Berberlar Jazoir boʻylab tarqalib ketishgan, chunki Tifinaghning dastlabki yozuvlari keyinchalik tasdiqlaydi. Punik, lotin va arab tillarining oʻsishiga qaramay, berber tili 1830 yilda fransuz bosqinidan keyin ham Jazoirning asosiy tili boʻlib qoldi.
Arab tili Jazoirning yagona rasmiy tili boʻlib qolmoqda, garchi berber tili yaqinda milliy til sifatida tan olingan.
Fransuz tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
CIA World Factbook’da fransuz tili Jazoirning lingua franca ekanligi taʼkidlangan. PCGN taʼkidlashicha, „aslida fransuz tili Jazoirning lingua francasidir“ va hukumat fransuz tilini yoʻq qilishga qaratilgan saʼy-harakatlariga qaramay, u hech qachon lingua franca boʻlishni toʻxtatmagan. Jazoir fransuz tilida soʻzlashuvchilar soni boʻyicha ikkinchi oʻrinda turadi. 2008 yilda 11 200 000 jazoirlik (33%) fransuz tilini oʻqish va yozishni bilgan.
1963 va 1976 yilgi konstitutsiyalarda fransuzlar va berberlar haqida so‘z yuritilmagan. PCGN taʼkidlashicha, fransuzlar va berberlarga nisbatan rasmiy munosabat juda past. Kabiliyada fransuz va berber tillarida gaplashiladi.
Fransuz tili standart maktab oʻquv dasturining bir qismi boʻlib, hamma uchun tushunarlidir. 18.000.00 jazoirliklar fransuz tilini va oʻqishi biladi. Etnologning hisob-kitoblariga koʻra, 111 000 kishi bu tilda birinchi til sifatida gaplashadi, asosan qolgan fransuz-jazoirliklar va fransuz tilida soʻzlashuvchi xonadonlardagi odamlar. Jazoirliklarning uchdan ikki qismi fransuz tilini „oqilona keng“ tushunchaga ega va yarmi ikkinchi til sifatida gapiradi. Fransuz tili ommaviy axborot vositalarida va tijoratda keng qoʻllaniladi, kundalik hayotda Jazoirning yirik shaharlarida, Jazoir arablari bilan deglosik kombinatsiyasida gapiradilar.
Mamlakatda eng koʻp oʻrganiladigan til fransuz tili boʻlib, koʻpchilik jazoirliklar kundalik hayotda ishlatmasalar ham uni tushunishadi hamda bemalol gapira olishadi.
Ingliz tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ingliz tili global lingua franca maqomi tufayli oʻrta maktabdan boshlab oʻqitiladi. Biroq, oz sonli jazoirliklar ingliz tilida gaplashadi, ularning aksariyati yoshlardir.
Rus tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rus tilini oʻrganish Jazoirda 1958-yildan [1], mamlakatni fransuzlar boshqargan paytdan boshlanadi. Biroq mustaqillik eʼlon qilingandan keyin madaniy aloqalar yanada mustahkamlandi.
2003 yildan boshlab, ANDRda rus tili mamlakatning eng yirik universiteti — Algiers universitetida oʻrganiladi . Talabalar materialni toʻrt yil davomida oʻrganadilar. Har yili oʻndan bir oz koʻproq rusiyzabon jazoirlik maktabni bitiradi. Bundan tashqari, Rossiya Tashqi ishlar vazirligining saʼy-harakatlari tufayli 2000-yillarning oʻrtalarida Oran universitetida SSSR davrida mavjud boʻlgan til kurslari qayta tiklandi [2] [1] . Koʻpincha rus tilini tibbiyot sohasi vakillari, davlat xizmatchilari va geologlar oʻrganadilar [1] .
Jazoirda rus tilini oʻrganishning oʻziga xos xususiyatlaridan biri bu faqat fransuz tili darsliklarining mavjudligi. Arab tilida soʻzlashuvchi talabalarni vositachi til orqali oʻqitish kamchiliklardan holi emas — masalan, fransuz tilida feʼl shakliga mos keladigan grammatik kategoriya yoʻq. Ushbu yondashuv tilni oʻqitish va oʻrganish samaradorligini pasaytiradi, shuning uchun faqat arab tilidagi oʻquv dasturlari ishlab chiqilmoqda.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Etnologda Jazoir tillari
- Joshua loyihasi (barcha xalqlar, tillar va boshqalar))
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Бурнисса Али. Лингводидактические основы обучения виду русского глагола арабских студентов-филологов на начальном этапе : автореферат дис. ... кандидата педагогических наук : 13.00.02. Москва: Гос. ин-т рус. яз. им. А.С. Пушкина, 2005 — 3, 14 bet.
- ↑ Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedмид