Ispaniyaning yadroviy dasturi
Ispaniyaning yadroviy dasturi, shuningdek,Islero loyihasi (ispancha: Proyecto Islero ) Fransisko Franko hukmronligi davrida,shuningdek,Ispaniyada demokratik boshqaruvning boshida amalga oshirilgan,Ispaniyaning o'z yadro qurolini yaratish bo'yicha dasturi edi.Ammo bu dastur 1981-yilda Amerika Qo'shma Shtatlari bosimi ostida yopildi[1].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1955-yilda Ispaniya “Tinchlik uchun atomlar” dasturi doirasida AQSh bilan yadroviy hamkorlik shartnomasini imzoladi.1958-yil dekabr oyida Fransisko Franko Madrid shahrida Xuan Vigon yadroviy energiya markazini ochdi.1956-yilda mustaqillikka erishgan Marokash bilan munosabatlari qiyinlashgani sababli,Ispaniya Oliy Bosh shtabi Marokashning Seuta,Melilla,Ispaniya Sahroi yoki boshqa ispan mulklariga da'volarini oldini olish uchun yadroviy bomba ishlab chiqishni ko'rib chiqdi.1963-yilda hukumat xalqaro hamjamiyatning ortiqcha e'tiborini jalb qilmasdan atom bombasini yaratish imkoniyatlari to'g'risida maxfiy hisobotni topshirdi.Palomares ustidagi samolyot halokati ham bu borada ma'lumot manbai bo'ldi.
Loyihaning nomi buqa jangchisi Manoleteni o'ldirgan buqaning taxallusi edi[2].Loyiha rahbari etib Pensilvaniya shtat universiteti va Chikagodagi (AQSh) Argonna milliy laboratoriyasida yadro fizikasi bo‘yicha tahsil olgan va ilmiy tadqiqotlarda katta tajribaga ega bo‘lgan muhandis va havo kuchlari general-mayori Gilermo Velarde tayinlandi.Ish ikki bosqichga bo'lingan:atom bombasining o'zini loyihalash va yadro reaktorini qurish,reaktor yoqilg'i elementi zavodi va plutoniy qazib olish zavodi qurish rejalashtirilgan edi.Bomba yasashni osonlashtirish uchun ular unda plutoniydan foydalanishga qaror qilishdi.1966-yilda Velarde boshchiligidagi ispan fiziklari Palomaresdagi avariyani tahlil qilib,1952-yilda AQShda Stanislav Ulam va Edvard Teller tomonidan ishlab chiqilgan va 1954-yilda Sovet Ittifoqida Andrey Saxarov tomonidan takrorlangan termoyadroviy bombalarning asosi bo'lgan Teller-Ulam sxemasini mustaqil ravishda 1966-yilda Fransiyada kash etildi.
1966-yilda Franko Velarde bilan uchrashuv o'tkazdi,unda u "metallda" yadroviy bomba yig'ishni buyurdi,lekin loyiha bo'yicha nazariy ishni noma'lum muddatga qoldirildi.Franko Ispaniya yadro bombasini sir saqlashning iloji yo'qligiga ishondi,ular ertami-kechmi uning chet elda mavjudligini bilib olishadi va keyingi iqtisodiy sanksiyalarning oldini olishni xohlashdi.General tadqiqotni qurolli kuchlar ishtirokisiz davom ettirishga ruxsat berdi va o‘sha paytda muzokaralar olib borilayotgan yadro qurolini yaratishni taqiqlovchi xalqaro shartnomani imzolamaslikka va’da berdi.1968-yil 1-iyulda deyarli ellikka yaqin davlat Yadro qurolini tarqatmaslik to'g'risidagi shartnomani imzoladi,ammo Ispaniya ular orasida emas edi.O'sha yili Yadro energetikasi kengashi binosida (hozirgi Energetika, atrof-muhit va texnologik tadqiqotlar markazi) qurol-yarog' darajasida plutoniy ishlab chiqarishga qodir birinchi Ispaniya yadro reaktori o'rnatildi va keyingi yili ushbu materialning birinchi grammlari ishlab chiqarildi.
1971-yilda Oliy Bosh shtab boshlig'i Manuel Diez-Alegriyaning iltimosiga binoan Velarde yana Islero loyihasini boshladi.Plutoniy Vandelos atom elektr stantsiyasida tinchgina ishlab chiqarilishi kerak edi - fransuz texnologiyasidan foydalangan holda,chunki Sharl de Goll Ispaniyaning atom bombasini qo'llab-quvvatlagan va Sahroi Kabir cho'li sinov maydoni sifatida ko'rib chiqilgan.1977-yilda Soriyadagi Yadro tadqiqotlari markazining rejalashtirilgan ishlab chiqarish quvvati ma'lum bo'ldi:yiliga 140 kilogramm plutoniy,bu yiliga 23 ta bomba yasash uchun etarli edi. Ammo AQSh bosimi kuchaydi va 1981-yilda Ispaniyaning demokratik hukumati loyihani bekor qilishga va materiallarni MAGATE inspektorlariga topshirishga rozi bo'ldi[1].1987-yilda Ispaniya Yadro qurolini tarqatmaslik to'g'risidagi shartnomani imzoladi va bu loyihani ramziy ravishda tugatdi[2][3].