Kontent qismiga oʻtish

Ijtimoiy harakat

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Sotsiologiya
Asosiy mavzular
Istiqbolli qarashlar
Sohalari
Metodlar
Sotsiologlar
Roʻyxatlar

Ijtimoiy harakat – bu bir guruh insonlar tomonidan maʼlum bir maqsadga erishish uchun tashkillashtiriladigan harakat. Harakat ishtirokchilari odatda maʼlum bir ijtimoiy yoki siyosiy maqsadga erishish uchun harakat qilishadi[1][2]. Bu harakat ijtimoiy oʻzgarishlarni amalga oshirishga, uni oʻzgartirishga yoki umuman bekor qilishga qaratilgan boʻlishi mumkin. Ijtimoiy harakatlar aholining quyiroq qatlamlariga, aholining kuchliroq yuqori qatlamiga qarshilik koʻrsatish imkonini beradigan tashkiliy tuzilmalar va strategiyalar sifatida taʼriflangan[3]. Bu harakatlar aholining pastki qatlamidan boshlanuvchi ijtimoiy oʻzgarishlarni amalga oshirishni maqsad qiladi[4][5]. Siyosatshunoslik va sotsiologiya sohasida ijtimoiy harakatlar haqida turli nazariyalar ishlab chiqilgan va empirik tadqiqotlar oʻtkazilgan[6]. Masalan, siyosatshunoslik sohasidagi ayrim tadqiqotlar ijtimoiy harakatlar bilan yangi siyosiy partiyalarning shakllanishi oʻrtasidagi aloqani yoritib bergan[7], shuningdek, ijtimoiy harakatlarning siyosatga taʼsir oʻtkazishi haqida ham eslab oʻtilgan[8]. Sotsiologlar ijtimoiy harakatni bir nechta turlarga ajratgan. Bunda koʻlami, ishlash usuli, qamrov doirasi va vaqt oraligʻi kabi jihatlar inobatga olingan[9]. Baʼzi olimlarning fikricha, zamonaviy Gʻarb ijtimoiy harakatlari XIX asrda taʼlim-tarbiyaning keng tarqalishi (adabiyotning ommaviyroq yoyilishi), sanoatlashuv va urbanizatsiya jarayonlari natijasida ishchi kuchining harakatchanligi oshgani tufayli yuzaga kelgan[10]. Baʼzi fikrlarga koʻra, zamonaviy Gʻarb madaniyatida keng tarqalgan soʻz erkinligi, taʼlim va iqtisodiy mustaqillik hozirgi davrdagi ijtimoiy harakatlarning misli koʻrilmagan miqdorda koʻpayishiga sabab boʻlmoqda. Shuningdek bu harakatlar oʻtgan davrlarda kuzatilmagan darajada koʻp va keng qamrovli. Soʻnggi yuz yil mobaynida paydo boʻlgan koʻplab ijtimoiy harakatlar, Keniyadagi Mau Mau harakati kabi, Gʻarb mustamlakachiligiga qarshi kurashish uchun vujudga kelgan. Ijtimoiy harakatlar doimiy ravishda demokratik siyosiy tizimlar bilan uzviy bogʻliq boʻlib kelgan. Baʼzan ijtimoiy harakatlar mamlakatlarni demokratlashtirish jarayonida katta rol oʻynagan. Oʻtgan 200 yil mobaynida ijtimoiy harakatlar ommaviy norozilik ifodasi sifatida keng tarqalgan[11]. Zamonaviy ijtimoiy harakatlarda insonlar ommaviy ravishda harakat qilishlari uchun zamonaviy texnologiyalar va internetdan foydalanishmoqda[12]. AQSh[12] va Kanadada[13] ommaviy harakatlar uchun tashviqotda ijtimoiy tarmoqlardan qanday foydalanilayotganini oʻrganishga qaratilgan tadqiqotlar boshlangan[14].

Tavsiflar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mario Dianining taʼkidlashicha, deyarli barcha taʼriflar quyidagi mezonlarni oʻz ichiga oladi: „umumiy jamoaviy oʻzlikni his qilgan holda siyosiy yoki madaniy kelishmovchilikda ishtirok etayotgan koʻplab shaxslar, guruhlar va/yoki tashkilotlar oʻrtasidagi norasmiy munosabatlar tarmogʻi“[15]. Jamiyatshunos Charles Tilly ijtimoiy harakatlarni oddiy odamlar jamiyatning elita qatlamiga jamoaviy talablar qoʻya oladigan bir qator bahsli chiqishlar va namoyishlardan iborat jarayon sifatida taʼriflaydi[11]. Tillyning fikricha, ijtimoiy harakatlar oddiy odamlarning ommaviy siyosatda ishtirok etishining asosiy vositasi hisoblanadi[16]. U ijtimoiy harakatning uchta asosiy elementi mavjudligini taʼkidlaydi[11]:

  1. Harakatlar – hokimiyat organlariga jamoatchilik talablarni yetkazishga qaratilgan uzoq muddatli, tashkillashtirilgan jamoatchilik harakati;
  2. Uyushmalar tashkil etish, ommaviy yigʻinlar, yurishlar, mitinglar, namoyishlar oʻtkazish, imzo toʻplash harakatlari, ommaviy axborot vositalariga bayonotlar berish, OAV orqali chiqishlar qilish, risola va varaqalar tarqatish.
  3. WUNC namoyishlari – ishtirokchilar va/yoki ularning vakillari oʻzlarining birligi, soni va masʼuliyatlarini jamoatchilikka uyushgan holda namoyish etishi (WUNC inglizcha: worthiness, unity, numbers va commitments soʻzlarining bosh harflaridan olingan).

Sidney Tarrow ijtimoiy harakatni shunday taʼriflaydi: „Umumiy maqsadlar va birdamlikka ega boʻlgan odamlarning elitalar, hokimiyat organlari, boshqa guruhlar yoki madaniy qoidalarga qarshi uzoq muddatli va muntazam ravishda olib boradigan jamoaviy kurashi“. Tarrow ijtimoiy harakatlarni siyosiy partiyalar va targʻibot guruhlaridan alohida ajratib koʻrsatgan[17].

Sotsiologlar John McCarthy va Mayer Zald ijtimoiy harakatni shunday taʼriflaydilar: „Aholining muayyan qismida jamiyatning ijtimoiy tuzilishi yoki iqtisodiy neʼmatlar taqsimotining ayrim jihatlarini oʻzgartirishni aks ettiruvchi fikrlar tizimi“[18].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Scott, John; Marshall, Gordon (2009), „Social movements“, A Dictionary of Sociology (inglizcha), Oxford University Press, doi:10.1093/acref/9780199533008.001.0001, ISBN 978-0-19-953300-8, qaraldi: 2020-03-06
  2. ↑ „social movement | Definition of social movement by Webster’s Online Dictionary“. www.webster-dictionary.org. Qaraldi: 2020-yil 6-mart.
  3. ↑ Opp, Karl-Dieter. Theories of Political Protest and Social Movements: A Multidisciplinary Introduction, Critique, and Synthesis (en). Routledge, 2009-04-08. ISBN 978-1-134-01439-2. 
  4. ↑ Deric., Shannon. Political sociology : oppression, resistance, and the state. Pine Forge Press, 2011-01-01 — 150-bet. ISBN 9781412980401. OCLC 746832550. 
  5. ↑ Berger, Stefan; Nehring, Holger „The History of Social Movements in Global Perspective“. ndl.ethernet.edu.et.
  6. ↑ Adams, Natasha „How to Map a Movement“ (en-AU). The Commons Social Change Library (2024-yil 8-aprel). Qaraldi: 2024-yil 19-aprel.
  7. ↑ Pugh, Jeff (2008). "Vectors of Contestation: Social Movements and Party Systems in Ecuador and Colombia". Latin American Essays XXI: 46–65. https://www.researchgate.net/publication/270512275. 
  8. ↑ de, Leon, Cedric. Party & society : reconstructing a sociology of democratic party politics. Wiley, 31 December 2013. ISBN 9780745653686. OCLC 856053908. 
  9. ↑ Commons Librarian „What is a Social Movement? Social Movement Definitions“ (en-AU). The Commons Social Change Library (2023-yil 12-dekabr). Qaraldi: 2024-yil 19-aprel.
  10. ↑ Weinberg, 2013
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Tilly, 2004
  12. ↑ 12,0 12,1 Obar, Jonathan (2012). "Advocacy 2.0: An Analysis of How Advocacy Groups in the United States Perceive and Use Social Media as Tools for Facilitating Civic Engagement and Collective Action". Journal of Information Policy 2: 1–25. doi:10.5325/jinfopoli.2.2012.1. 
  13. ↑ Obar, Jonathan (2013-04-22). "Canadian Advocacy 2.0: A Study of Social Media Use by Social Movement Groups and Activists in Canada". Canadian Journal of Communication. 
  14. ↑ Buettner, R. and Buettner, K. (2016). "A Systematic Literature Review of Twitter Research from a Socio-Political Revolution Perspective". 49th Annual Hawaii International Conference on System Sciences. Kauai, Hawaii: IEEE. doi:10.13140/RG.2.1.4239.9442. 
  15. ↑ Diani, Mario (1992). "The concept of social movement". The Sociological Review 40 (1): 1–25. doi:10.1111/j.1467-954X.1992.tb02943.x. ISSN 0038-0261. 
  16. ↑ Tilly, 2004, p.3
  17. ↑ Tarrow, 1994
  18. ↑ McCarthy, John; Zald, Mayer N. (May 1977). "Resource Mobilization and Social Movements: A Partial Theory". The American Journal of Sociology 82 (6): 1217–1218. doi:10.1086/226464.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ijtimoiy_harakat&oldid=5343788" dan olindi