Guliston qalʼasi (Shamaxi)
Guliston qal'asi - Ozarbayjonning Shamaxi tumanida joylashgan 9-12-asrlarga oid qal'a. Qal’adan topilgan eng qadimiy arxeologik topilmalar IX asrga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa-da, XII asr – XIII asr boshlarida Guliston qal’asi tubdan rekonstruksiya qilingan va mustahkamlangan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
El rivoyatlaridan birida bu qasr Shamaxi hukmdori qizi uchun qurdirgan qasr o‘rnida qurilgani aytiladi. Odatda, juda yoqimli, gul bilan to'ldirilgan joylar guliston deb ataladi. Ehtimol, qasr bunyod etilgunga qadar o‘tloq bo‘lgan tog‘ Guliston deb atalgan, keyin esa bu nom uning tepasida qurilgan qal’aga ko‘chirilgan. Shamaxi shoiri Xoqoniy Shirvoniyning “Shamaxi Guliston etagida”, Orif Ardabiliyning “Shamaxi Gulistonida qasr bor” degan hikmatlari bu fikrni tasdiqlaydi [1].
Guliston qal’asida qurilish madaniyatining yuksakligi uning katta davlat ahamiyati bilan bog‘liq edi. Mudofaa qurilishida yarim va yaxshi o'yilgan toshlardan foydalanishdan tashqari, toshning boshqa namunalarining mavjudligi qal'a egalarining yuqori mavqeyini ko'rsatishi kerak edi. Orif Ardabiliy Guliston qal’asini madh etar ekan, “Uning go‘zallikda tengi yo‘q. Devorning baland joylarida tosh haykallar yasalgan" deydi. Bu qal’a qurilishida Shirvonshohlar davrining eng mashhur saroy me’morlari va quruvchilari mehnat qilgani o‘z-o‘zidan ayon.
Guliston qal’asi oddiy mudofaa binosi emas edi. Shirvonshohlar sulolasining yozgi qarorgohi va davlat ahamiyatiga ega qudratli qal’a sifatidagi ikki tomonlama yuksak mavqeyi uning murakkab tuzilmasi va yuksak me’morchiligida namoyon bo‘ladi. Saljuqiylar davridagi tarixiy voqealar shiddatli kechganligi sababli bu qal’ani mustahkamlashga katta e’tibor berganlar. Tarixchi va shoirlar asarlaridan ma’lumki, 11-asr oxiri — 12-asr boshlarida hukmronlik qilgan Shirvonshoh II Manuchehrning singlisi Shohbonu Xotun “ Guliston qal’asini qayta tiklagan ”, 12-asr oxirida esa Shirvonshoh I Axsiton uni yangidan mustahkamlagan.
Qal’aning mustahkamligi, og‘ir qamallarga chidamliligi o‘sha davr asarlarida madh etilgan. Shamaxini mudofaa qilishda Guliston qal’asining katta rol o‘ynaganini buyuk ozarbayjon shoiri Xoqoniy Shirvoniyning quyidagi satrlaridan his qilish mumkin:
Bizim Gülüstan qalamız Büqbeys dağına bənzəyir
Kəbə Büqbeysin ətəyində olduğu kimi,
Şamaxı da Gülüstanın ətəyindədir.
Ko'p marta Shirvonshohlarning so'nggi boshpanasi bo'lgan bu afsonaviy qal'a o'rta asrlarda Shirvon uchun son-sanoqsiz tarixiy janglarning markazi bo'lgan. Uning devor va minoralari turli davrlarda xazariylar, arablar, saljuqiylar, moʻgʻullar, safaviylar va usmonlilarning yurishlarini koʻrgan. Ozarbayjon taqdiri Manuchehr, Axsiton, Xalilulloh, Shoh Ismoil, Shoh Tahmosb kabi atoqli shaxslar bilan bogʻliq boʻlganligi sababli Guliston qalʼasining tarixiy ahamiyati juda katta. Tarixchilarning yozishicha, Shoh Tahmosb I XVI asr o‘rtalarida Guliston qal’asiga so‘nggi katta zarba bergan. A.Jenkinson [2] fikricha, Safaviylar-usmonlilar urushlari girdobida dunyodagi eng qadimiy qalʼalardan biri hisoblangan Guliston qalʼasi vayron qilingan.
Mavqeyi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Guliston qal'asi Shamaxi shahriga juda yaqin (3 km) va o'tmishda uning panoramasini boyitgan. Shamaxi asrlar davomida xavfsizlik nuqtai nazaridan bu tog‘ qo‘rg‘oniga tayanib kelgan. Guliston qal’asi Shamaxi boshidagi qalqonga o‘xshaydi.
Qal’a shimoli-g‘arbdan janubi-sharqqa qarab kengayib, pasayib boruvchi tog‘ orqa tomonida qurilgan bo‘lib, uning murakkab konfiguratsiyasiga ko‘ra shakllangan. Qal'aning shimoli-g'arbiy burchagida ichki qismi joylashgan. Tog‘ning daryo o‘zaniga qaragan tomoni tik. Boshqa joylarda tog' tizmasini toshlar va tik yonbag'irlar o'rab oladi. Faqat tog'ning shaharga qaragan janubiy yonbag'irlari nisbatan pastroq qiyalikga ega. Qal'aga boradigan yagona aylanma yo'l shu qiyalikda. Shunday qilib, Guliston qal’asi uchun tanlangan tog‘ tabiiy mudofaa afzalliklaridan tashqari, shahar bilan aloqasi jihatidan ham juda qulaydir.
Arxitektura xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kuchli vayron boʻlganligi sababli togʻli hududda tarqalgan Guliston qalʼasining butun yopiq inshootidan alohida minoralar va devor qismlari saqlanib qolgan. Eng monumental burjlari qal'aga olib boradigan yo'lning boshida, vayron bo'lgan kirish darvozasi yonida joylashgan. Ulardan g'arbda yana bir yarim doira burjning qoldiqlari qad ko`targan. Rejasi toʻgʻri burchakli boʻlgan bu burj togʻning gʻarbiy yon bagʻrida joylashgan.
Tog'ning vodiyga qaragan pastki ayvonida ham tosh devorlar mavjud. Bu devor va minora qoldiqlarining barchasi bir vaqtlar tog‘ni kamardek o‘rab turgan mustahkam qal’a devorlari ichida bo‘lgan. Yaqin o‘tmishda Guliston qo‘rg‘onining ko‘proq qurilishi ko‘zga tashlandi va uning me’morchiligi haqida to‘liqroq tasavvur hosil bo`ldi.
Sayohatchi Hoji Chalabiyning o‘tgan asrdagi ta’rifiga ko‘ra, “Shamaxi Guliston qo‘rg‘onida saroylar, ayvonlar qurilgan bo‘lib, ular muhtasham devor va muhtasham minoralar bilan qoplangan. Yo‘nilgan toshdan qurilgan shohning birinchi saroyi sharqiy tomonda, qal’a chetida joylashgan. Juda chiroyli saroy oldida o'tib bo'lmaydigan jarliklar, g'orlardan iborat chuqur qoyalar bor. . . Birinchi saroyning tepasida juda mustahkam qo'sh devor bilan o'ralgan turar-joy uylari xarobalari ko'rinadi. Bundan biroz yuqoriroqda, kichik bir tepalikda, yaxshi o'yilgan toshdan qurilgan va allaqachon qulab tushgan, devor va minoralar bilan o'ralgan va mustahkamlangan ayvon ko'rinadi. Xonalar ostida hammasi tom bilan qoplangan yuzlab yerto‘lalarning izlari hamon ko‘rinadi. Aholi punkti g‘arbida keng va chuqur hovuz qurilgan bo‘lib, uning yonida sayr qilish uchun joy ajratilgan. Turli binolar qal'aning ichki qismini uch qismga ajratadi: pastki, o'rta va yuqori (ichki). . ." Buni batafsil tavsifni qal'a hududida olib borilgan arxeologik qazishmalar ham tasdiqladi [3].
Qal'a ichidagi qurilish qoldiqlarining eng qimmati hozirda qal'aning janubi-sharqiy burchagida joylashgan saroy majmuasidir. Bu majmuadan faqat pastki qavatning yalang devorlari va arxeologlar tomonidan qazilgan xona va yo‘laklar ulkan xarobalari saqlangan. Olimlarning kuzatishlariga koʻra, saroy majmuasini oʻrab turgan hovli yettita burjdan iborat boʻlib, saroy ikki qavatli boʻlgan.
Qal’a devorlari va minoralari kabi saroy xonalari ham yarim yoyilgan toshlardan qurilgan. Biroq, saroy majmuasining yuqori qavatida yaxshi yo`nilgan toshlardan foydalanilgan. Xonalarning tomlari saqlanib qolmagan boʻlsa-da, ular ilgari Shirvon-Absheron meʼmorchiligiga xos boʻlgan tosh gumbaz va arklar ( Shirvonshohlar saroyidagi kabi) bilan qoplangan, deb taxmin qilinadi.
Guliston qal’asining qiziqarli inshootlaridan biri bu yer osti yo‘lagidir. Tadqiqotchilarning fikricha, bu yer osti yo‘li maxfiy zaxira yo‘lidir [2]. Qamal paytida, asosiy suv o'tkazgich kesilganda, qal'a himoyachilari pog'onali tunnel bilan vodiyga tushib, Zog'alavay daryosidan suv olib kelishlari mumkin edi. Qal'aning suv o'tkazgichi uning g'arbida joylashgan Maysari tog'idan sopol quvurlar bilan qurilgan. 14-asrda shoir Orif Ardabiliyning “ Qal’aga sopol quvurlar bilan suv olib kelingan” degan ma’lumotlari arxeologik qazishmalar bilan isbotlangan. Bundan tashqari, qal'aning sharqiy ayvoniga katta suv inshooti - hovuz o'rnatilgan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manba[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Jafar Qiyasi - Nizomiy davri meʼmoriy yodgorliklari, Boku, Nur nashriyoti, 1991 y.