Kontent qismiga oʻtish

Fakt

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Fakt (lotincha: factum „bajarilpft“ [1]) — atama, keng maʼnoda haqiqatning sinonimi boʻlib xizmat qilishi mumkin. U hodisa yoki natija;haqiqiy, xayoliy emas;umumiy va mavhumdan farqli ravishda aniq va birlik kabi maʼnolarni anglatadi[2].

Fan falsafasida fakt empirik bilimlarni tasdiqlovchi maxsus jumla[2],tasdiqlanishi mumkin boʻlgan bayonot yoki shartdir. Fakt nazariya yoki gipotezaga qarama-qarshidir. Ilmiy nazariya faktlarni tavsiflaydi va tushuntiradi, shuningdek, yangilarini bashorat qilishi mumkin. Toʻgʻridan-toʻgʻri tasdiqlash yoki rad etish mumkin boʻlmagan gap taxmin yoki fikr deyiladi.

Zamonaviy fan falsafasida faktning ikkita asosiy tushunchasi:faktualizm va nazariya keng tarqalgan. Birinchisi faktlarning nazariy konstruktsiyalardan mustaqilligini taʼkidlab, nazariyaga nisbatan faktlarning avtonomligini tasdiqlaydi. Ikkinchisiga koʻra, faktlar butunlay nazariyaga bogʻliq, nazariy pozitsiyani tanlashga qarab, faktlar oʻzgarishi mumkin. Koʻrsatilgan ikkita tushunchani umumlashtiradigan va bir vaqtning oʻzida faktlarning nazariy yuklanishini va ularning nazariyaga nisbatan avtonom xarakterini tan oladigan keng tarqalgan yondashuvlar ham mavjud [2] .

Fan falsafasida fakt tushunchalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Haqiqat haqida turli xil tushunchalar mavjud. Mantiqiy pozitivizmda faktlar bevosita tajribada berilgan elementar hodisalar yoki hodisalar sifatida koʻrib chiqildi. Faktlar protokol jumlalari — bu voqealar haqidagi elementar bayonotlar shaklida ifodalanadi. Bu gaplarni tekshirish (tekshirish) mumkin va shu tariqa ularning haqiqat yoki yolgʻonligi aniqlanadi [3].Vitgenshteynning fikriga koʻra, haqiqat „boʻlgan narsadir“.

Faktlarga, ularning nazariy yuklanishiga eʼtibor qaratgan holda, boshqa yondashuvning kelib chiqishini nemis falsafasida topish mumkin — hodisaning apriori shakllar bilan shartliligini taʼkidlagan Kantda va faktlarning oʻzi ham xarakterga ega ekanligini taʼkidlagan Gyoteda . nazariyasi [4] . Bu gʻoyalar oʻzining rivojlanishi va batafsil rivojlanishini neokantizm doirasida oldi, uning vakillari faqat faktlarga asoslangan pozitivizmni tanqid qildilar [5] . Kantning apriori haqidagi taʼlimotiga asoslanib, neokantchilar (Kogen, Natorp) ilmiy faktlarni tadqiqotchining nazariy munosabati bilan shartlangan deb hisobladilar [6] . Faktlar tushuntirish sifatida emas, balki tushuntirish predmeti sifatida qaraladi [6] . Koen tomonidan ishlab chiqilgan transsendental usul doirasida faktlar aprior elementlarni (oldindan metafizik darajada bayon qilingan) ong elementlari sifatida talqin qilish natijasida asoslanadi [5].Faktlar, shunday qilib, ong mazmunining mustahkam oʻrnatilgan elementlari xarakteriga ega boʻladi [7].Shu bilan birga, Baden neokantizm maktabi (Vindelband) vakillari, umuman olganda,Marburg maktabining (Kogen, Natorp) ongning apriori shakllari bilan shartlangan faktlarga yondashuvini baham koʻrish bilan birga, ikkinchisidan farqli oʻlaroq, tabiiylik oʻrtasida farqlanadi. ilmiy faktlar va " ruhiy fanlar " faktlari. Ikkinchisi Baden tomonidan nafaqat sof aqlning apriori shakllari, balki amaliy aql tamoyillari — qadriyatlar va ideallar bilan ham shartlangan deb tushuniladi [6] .

Mantiqiy pozitivistlar dasturiga tanqidiy munosabat boʻlgan postpozitivizm doirasida yana faktlarning nazariy yuklanishiga eʼtibor qaratiladi. Fanning faktlardan tashkil topgan empirik asosi ratsional konvensiya, yaʼni qabul qilingan nazariy pozitsiyalarga asoslangan kelishuv sifatida qaraladi. Faktlar nazariya bilan shartlangan deb hisoblanadi va empirik va nazariy dixotomiya soʻroq qilinadi [8] .

Zamonaviy fan falsafasida bu ikkala tendentsiya ham dolzarb boʻlib, koʻpincha faktualizm va nazariya deb ataladi. Birinchisi doirasida faktlarning nazariyaga nisbatan mustaqilligi va mustaqilligi taʼkidlanadi; ikkinchisi doirasida, faktlarning nazariy konventsiyalarga bogʻliqligi. Ikkala ekstremalni ham tanqid qiladigan va bir vaqtning oʻzida faktlarning nazariy yuklanishini va ularning avtonom tabiatini tan oladigan keng tarqalgan yondashuv mavjud [2] .

Tabiiy fanlardagi faktlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tabiiy fanlarda faktlar nazariyani qurish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Eng umumiy maʼnoda ilmiy fakt ob’ektiv va tekshirilishi mumkin boʻlgan kuzatishdir [9] . Bu yerda ob’ektivlik kuzatuvchidan mustaqillikni bildiradi: tajribani kim oʻtkazmasin, uning kuzatilgan natijalari oʻzgarishsiz qolishi kerak [10].Faktlarga dunyoning ilmiy manzarasi („ilmiy fakt“) doirasida isbotlangan bayonotlar ham kiradi [11].Shu munosabat bilan, ilmiy hamjamiyat jarayonlarning tabiati, natijada bayonot umumeʼtirof etilgan haqiqatga aylanadi [11], shuningdek, nazariyalarni faktlardan ajratib turadigan chegara, aniq ajratish mumkinmi, degan savollarni muhokama qiladi.[11]

Tarixiy fakt

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarix fanida tarixiy faktlarning ikki turi ajratiladi: haqiqiy tarixiy fakt va ilmiy-tarixiy fakt.

Tarixiy fakt-bu sodir boʻlgan va har doim quyidagi xususiyatlarga ega boʻlgan real voqea: vaqt va makonda lokalizatsiya, ob’ektivlik va tuganmaslik. Tarixiy vaqt xronologik kategoriyalar bilan ifodalanadi:yil, mingyillik, davr, davr, bosqich va harakatlar (korrelyatsiyalar, taqqoslashlar, davomiylik va ketma-ketlikning taʼriflari, sinxronlik/asinxronlik korrelyatsiyalari).

Koʻpgina olimlar tarixiy faktlarning 3 toifasini ajratib koʻrsatishgan:

  1. Maʼlum bir fazo-vaqt doirasida joylashgan va moddiylikka ega boʻlgan ob’ektiv mavjud voqelik faktlari (tarixiy hodisalar, hodisalar, jarayonlar);
  2. Manbalarda aks ettirilgan faktlar, voqea haqidagi maʼlumotlar;
  3. Tarixchi tomonidan olingan va tavsiflangan „ilmiy“ faktlar.

Ilmiy-tarixiy fakt-tarixchi olim faoliyati ob’ektiga aylangan tarixiy fakt;oʻtmishdan qolgan izlarga asoslangan xulosaning natijasi[12] .

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Словарь иностранных слов. М.: Рус. яз., 1989. ISBN 5-200-00408-8. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Никифоров 2010.
  3. ↑ Швырев 2010.
  4. ↑ Seamon, Zajonc 1998.
  5. ↑ 5,0 5,1 Круглов 2009.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Мареев 2001.
  7. ↑ Радлов 1911.
  8. ↑ Порус 2010.
  9. ↑ Gower 1997.
  10. ↑ Cassell 1994.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Ravetz 1996.
  12. ↑ Pro A. Dvenadsat urokov po istorii. M.: Rossiysk. gos. gumanit. universitet, 2000, s. 73

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Nikiforov A. L. Fakt // Novaya filosofskaya ensiklopediya / In-t filosofii RAN; Nats. obщestv.-nauch. fond; Preds. nauchno-red. soveta V. S. Styopin, zamestiteli preds.: A. A. Guseynov, G. Yu. Semigin, uch. sekr. A. P. Ogursov. — 2-e izd., ispr. i dopol. — M.: Misl, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.
  • Porus V. N. Postpozitivizm // Novaya filosofskaya ensiklopediya / In-t filosofii RAN; Nats. obщestv.-nauch. fond; Preds. nauchno-red. soveta V. S. Styopin, zamestiteli preds.: A. A. Guseynov, G. Yu. Semigin, uch. sekr. A. P. Ogursov. — 2-e izd., ispr. i dopol. — M.: Misl, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.
  • Shvirev V. S. Protokolnie predlojeniya // Novaya filosofskaya ensiklopediya / In-t filosofii RAN; Nats. obщestv.-nauch. fond; Preds. nauchno-red. soveta V. S. Styopin, zamestiteli preds.: A. A. Guseynov, G. Yu. Semigin, uch. sekr. A. P. Ogursov. — 2-e izd., ispr. i dopol. — M.: Misl, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.
  • Kruglov A. N. Neokantianstvo // Ensiklopediya epistemologii i filosofii nauki. — M.: „Kanon+“, ROOI „Reabilitatsiya“. I. T. Kasavin, 2009.
  • С. Н. Мареев, Е. В. Мареева, В. Г. Арсланов „Глава 5. Неокантианство против позитивизма“, . Философия XX века, Gaudeamus. М.: Академический проект», 2001. ISBN 5-8291-0131-9. 
  • Философский словарь, СПб., 1911. 
  • Cassell, Eric J.. The Nature of Suffering and the Goals of Medicine. Oxford University Press, 1994. 
  • Gower B.. Scientific Method: A Historical and Philosophical Introduction. Routledge, 1997. ISBN 0-415-12282-1. 
  • Ravetz, J. R.. Scientific Knowledge and Its Social Problems. Transaction Publishers, 1996. ISBN 1-56000-851-2. 
  • Goethe’s Way of Science: A Phenomenology of Nature. Albany, NY: State University of New York Press, 1998. ISBN 0-7914-3682-9. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Fakt&oldid=3520233" dan olindi