Ekzistensial psixologiya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Ekzistensial psixologiya – bu psixologiyaning yoʻnalishi boʻlib, u maʼlum bir inson hayotining oʻziga xosligidan kelib chiqadigan, umumiy sxemalarga tushirib boʻlmaydigan, ekzistensializm falsafasiga muvofiq paydo boʻlgan yoʻnalishi. Uning qoʻllaniladigan boʻlimi ekzistensial psixoterapiyadir. Ekzistensial psixologiya psixologiyada gumanistik yoʻnalish sifatida tasniflanadi.

Ushbu tendentsiyaning paydo boʻlishiga Soren Kerkegor, Martin Xaydegger va Jan Pol Sartrning ekzistensialist falsafasi va Edmund Gusserlning fenomenologik psixologiyasi taʼsir koʻrsatgan.

Ekzestensial psixologiyaning tasniflash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hozirgi vaqtda ekzistensial psixologiyaning quyidagi asosiy yoʻnalishlari koʻrib chiqilmoqda[manba kerak] :

  • Lyudvig Binsvanger tomonidan ekzistensial tahlil.
  • Medard Boss va Elis Xolzhey- Kunts tomonidan Dasein tahlili (dasein analyze).
  • Viktor Frankl tomonidan ekzistensial tahlil (logoterapiya).
  • Alfrid Lenglet tomonidan ekzistensial tahlil.
  • Jeyms Bugenthal, Irvin Yalom, Rollo May tomonidan ekzistensial konsultatsiya.

Ekzestial psixologiyaning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

R.May fikriga koʻra ekzistensial psixologiya rivojlanishining birinchi bosqichini fenomenologiya deb hisoblash kerak[1]. Ekzistensial psixologiyaning fenomenologik bosqichi vakillari Yevgeniy Minkovski, Ervin Shtraus, V. E. fon Gebsattel[2].

Fenomenologik nuqtai nazaridan ekzistensial psixologiya shaxsni (mijozni) dastlabki tushunchalari va qadriyatlari doirasida koʻrib chiqishdan bosh tortishi bu ularning asosiy gʻoyasidir[3].

Ikkinchidan, ekzistensial psixologiya rivojlanishi bosqichi, R. May L.Binsvanger, A. Storcha, M. Boss, J. Balli, Roland Kuhn, J. van den Bergma, F. Buttendika va boshqalar[2] asarlarida ifodalangan.

Rus ildizlarida ekzistensializm[tahrir | manbasini tahrirlash]

L. N. Tolstoy , F. M. Dostoevskiy va boshqa rus mutafakkirlari Yevropa, keyin esa Amerika madaniyati va falsafasi rivojiga katta hissa qoʻshgan va hozirgacha har ikki qitʼaning ekzistensial-gumanistik yondashuvlarining yetakchi vakillariga taʼsir koʻrsatmoqda[4]. Rus diniy ekzistensializmi oʻz vaqtida Yevropanikidan ham oldinroq paydo boʻladi[5].

Dunyoni tushunish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekzistensial psixologiya va umuman ekzistensializm uchun muhim tushuncha bu inson dunyosi tushunchasi boʻlib, u (dunyo), R. Meyning fikriga koʻra, shaxs mavjud boʻlgan mazmunli bogʻlanishlar tuzilishi va u mavjud boʻlgan dunyoqarashdir. Ekzistensial psixologiyada dunyo aynan inson dunyosi sifatida tushuniladi. Inson dunyosi, hayvonlar va oʻsimliklarning yopiq dunyosidan farqli oʻlaroq, oʻzining ochiqligi bilan ajralib turadi. U L.Binsvangerning soʻzlariga koʻra, statik narsa emas, inson shunchaki moslashadi; aksincha, bu oʻziga xos dinamik model boʻlib, uning yordamida inson shakllanish va rejalashtirish jarayonida, oʻzini oʻzi anglaydi[6]. Ekzistensial tahlilchilar dunyoning 3 ta rejimini (bir vaqtning oʻzida mavjud boʻlgan tomonlarini) aniqlaydilar[7] :

  • atrofdagi dunyo – moddiy – „biologik“ va „jismoniy“ dunyo, insonni oʻrab turgan muhit, ob’ektlar dunyosi. Inson tugʻilishi bilan „tashlangan“ va u hayoti davomida moslashadigan dunyo.
  • ichki dunyo – bir xil turdagi mavjudotlar dunyosi, insonga yaqin odamlar dunyosi, odamlar oʻrtasidagi munosabatlar dunyosi, ular davomida ular oʻzgaradi.
  • oʻz dunyosi – oʻzini oʻzi anglash, tushunish dunyosi, „shaxsiy men“ning dunyo.

Olamni bunday tushunishdan, xususan, dunyoning biriga urgʻu berilsa, boshqalari chiqarib tashlansa, dunyoda borliq haqiqati yoʻqoladi (pasayadi) degan xulosa kelib chiqadi[8]. Koʻpincha bu insonni tushunishning ilmiy, shu jumladan psixologik, sotsiologik va boshqa yondashuvlarida sodir boʻladi.

Vaqtni tushunish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekzistensial psixologiya va umuman ekzistensializm A. Bergsonning nuqtai nazaricha vaqtni tushunish boʻyicha – bu „borliqning yuragi“; inson tajribalarining oʻziga xos xususiyati[9] deya taʼrif beradi. Ekzistensial terapevtlarning taʼkidlashicha, ayniqsa chuqur psixologik tajribalar insonning vaqtga nisbatan pozitsiyasini „buzadi“. Masalan, qattiq tashvish va tushkunlik vaqtni yoʻq qiladi, kelajakni imkonsiz qiladi[10]. "Qoʻrqqaningizda, vaqt sekin oʻtadi; lahzaning oʻzi juda dahshatli tuyiladi, vaqt nihoyat toʻxtaydi ", deydi Soren Kerkegor. Shuning uchun Rollo Mey, Martin Xaydegger va Karl Yaspers oʻzlarining fundamental ishlarida Kerkegorning „Qoʻrquv tushunchasi“ risolasiga alohida eʼtibor berishadi.

Inson tushunchasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekzistensial psixologiyada, R. May, inson doimo mavjud boʻlish jarayonida, potentsial inqirozda[11] idrok qilinadi, bu Gʻarb madaniyatiga xos boʻlib, unda tashvish, umidsizlik, oʻzidan begonalashish va ziddiyatlarni boshdan kechiradi[12].

Ekzistensial psixoterapiya va psixologiyaning asosiy tushunchasi, R.May aytganidek – bu „insonni borliq sifatida tushunish“[13],dir

R.May fikriga koʻra, ekzistensialistlarning asosiy deklaratsiyasi shundan iboratki: inson borligʻiga qanchalik kuchli kuchlar taʼsir qilmasin, inson oʻz hayotining aniqligini bilishi va shu orqali unga munosabatini oʻzgartirishi mumkin. Shaxsning kuchi – bu qanchalik ahamiyatsiz boʻlmasin, maʼlum bir pozitsiyani egallash, aniq qaror qabul qilish qobiliyatida. Ana shu maʼnoda inson borligʻi pirovard natijada erkinlikdan iborat: P. Tillich, „Inson haqiqatan ham qaror qabul qilish paytidagina shaxsga aylanadi“[14].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Mey R. Proisxojdenie ekzistensialnoy psixologii // Ekzistensialnaya psixologiya. Ekzistensiya / Per. s angl. M. Zanadvorova, Yu. Ovchinnikovoy. – M.: Aprel Press : EKSMO-Press, 2001. – S. 11.
    Mey R. Istoki ekzistensialnogo napravleniya v psixologii i ego znachenie // Ekzistensialnaya psixologiya. Ekzistensiya / Per. s angl. M. Zanadvorova, Yu. Ovchinnikovoy. – M. : Aprel Press : EKSMO-Press, 2001. – S. 106.
  2. ↑ 2,0 2,1 Mey R. Istoki ekzistensialnogo napravleniya v psixologii i ego znachenie // Ekzistensialnaya psixologiya. Ekzistensiya / Per. s angl. M. Zanadvorova, Yu. Ovchinnikovoy. – M. : Aprel Press : EKSMO-Press, 2001. – S. 106.
  3. ↑ Mey R. Istoki ekzistensialnogo napravleniya v psixologii i ego znachenie // Ekzistensialnaya psixologiya. Ekzistensiya / Per. s angl. M. Zanadvorova, Yu. Ovchinnikovoy. – M. : Aprel Press : EKSMO-Press, 2001. – S. 111.
  4. ↑ Andryushin V. V. Istoriya razvitiya ekzistensialno-gumanisticheskix shkol na postsovetskom prostranstve // hpsy.ru, 21.08.06.
  5. ↑ Lifinseva T. P. Filosofiya dialoga Martina Bubera
  6. ↑ Mey R. Otkritie Bitiya.: Institut Obщegumanitarnix Issledovaniy, 2004. – S. 137—143.
  7. ↑ Mey R. Otkritie Bitiya. – M. : Institut Obщegumanitarnix Issledovaniy, 2004. – S. 145—148.
  8. ↑ Mey R. Otkritie Bitiya. – M. : Institut Obщegumanitarnix Issledovaniy, 2004. – S. 149.
  9. ↑ Mey R. Otkritie Bitiya. – M. : Institut Obщegumanitarnix Issledovaniy, 2004. – S. 157.
  10. ↑ Mey R. Otkritie Bitiya. – M. : Institut Obщegumanitarnix Issledovaniy, 2004. – S. 159.
  11. ↑ Mey R. Otkritie Bitiya. – M. : Institut Obщegumanitarnix Issledovaniy, 2004. – S. 61.
  12. ↑ Mey R. Otkritie Bitiya. – M. : Institut Obщegumanitarnix Issledovaniy, 2004. – S. 64-65.
  13. ↑ Mey R. Vklad ekzistensialnoy psixoterapii // Ekzistensialnaya psixologiya. Ekzistensiya / Per. s angl. M. Zanadvorova, Yu. Ovchinnikovoy. – M. : Aprel Press : EKSMO-Press, 2001. – S. 141.
  14. ↑ Mey R. Proisxojdenie ekzistensialnoy psixologii // Ekzistensialnaya psixologiya. Ekzistensiya / Per. s angl. M. Zanadvorova, Yu. Ovchinnikovoy. – M. : Aprel Press : EKSMO-Press, 2001. – S. 34.

Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Ekzistensial psixologiya. Mavjudlik / Per. ingliz tilidan. M. Zanadvorova, Yu. Ovchinnikova. – M .: Aprel matbuoti : EKSMO-Press, 2001. – 624 p. – („Psixologik toʻplam“ seriyasi). – ISBN 5-04-088227-0 .
  • Shumskiy V. B. Ekzistensial psixologiya va psixoterapiya: nazariya, metodologiya, amaliyot : oʻqish. nafaqa. – M .: Ed. uy „Oliy iqtisodiyot maktabi“, 2010. – 182 p. – ISBN 978-5-7598-0794-0 .
  • Sapogova E. E. Voyaga etishning ekzistensial psixologiyasi. – M.: Maʼno, 2013. – 768 b. – ISBN 978-5-89357-321-3 .
  • Kazantsev V. V. Ekzistensializm: Oʻzgarishlar davrida hayotdan maqsadni izlash – https://kazancev.com.ua/lifetarget (Wayback Machine saytida 2020-06-04 sanasida arxivlangan)

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekzistensial_psixologiya&oldid=4212476" dan olindi