Davlatshoh Bey
| Dilmachogullari beyi | |
|---|---|
|
Mansab davri 1145/1146 – 1192 | |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Vafoti | 1192 |
| Bolalari | Husamiddin Tugrul |
| Otasi | Togan Arslon Bey |
Davlatshoh Bey (turkcha: Devletşah) – 1145/1146—1192-yillarda Dilmachoʻgʻillari hukmdori. Davlatshoh Bitlis va Erzenni boshqargan Dilmachoʻgʻillaring oxirgi begi boʻlgan. Umrining oxirida yoki vafotidan soʻng darhol beylik ikkiga boʻlingan (Erzen va Bitlis), soʻngra Bitlis Ahlatshohlar tomonidan bosib olinadi.
Tarjimai holi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Davlatshoh markazi Erzen shahrida joylashgan Dilmachoʻgʻillari beyligi hukmdori Togan Arslonning kenja oʻgʻli edi. 1137-yilda Toʻgʻon Arslon vafot etgach, uning toʻngʻich oʻgʻli Husamiddin Kurti hukmdorga aylanadi. Kurti 1143-yilda Erzenda vafot etgan[1] va uning oʻrniga Toʻgʻan Arslonning keyingi oʻgʻli Shamsiddin Yoqut Arslon taxtga oʻtirgan. Davlatshohni Mosul otabegi Imoduddin Zangiyga garovga yuboradi[2]. 1145/1146-yilda Yoqut Arslon vafot etgach, Dilmachoʻgʻillarining vaziri va Davlatshohning oʻgay otasi Ziyovuddin Ayyub Davlatshohni Mosuldan olib Erzenga olib keladi va Davlatshoh hukmdor boʻladi[1][3]. 1149-yilda Ziyoeddin Eyyub Davlatshohni Mardin artukiylari bilan ittifoqchiligini mustahkamlab, uni Temurtosh ben Il-Goziyning qizi Nura Xotunga uylantiradi. Biroq Nura 1151-yilda vafot etgan, shundan soʻng Davlatshoh Izziddin Saltukning qizlaridan biriga uylangan[4][1][2].
1161-yilda gruzinlar Ani shahriga bostirib kirgach, Ahlatshoh Sukman, Temurtosh oʻgʻli Iziddin Saltuk (Najmiddin Alp) va Davlatshoh birlashib, Gruziyaga yurishga qaror qilishadi. Yurish oldidan Gruziya elchilari Sukmanning ittifoqchilari bilan kelishishgan. Ammo Sukman ittifoqchilari gruzinlar bilan kelishib, kelmaslikka qaror qiladi. XII asr tarixchisi Sadr ad-Din Ali al-Husayniyning yozishicha, Sukman bundan ranjib, ularni kutmay, yolgʻiz chiqib ketgan. Ogʻir magʻlubiyatga uchraydi, koʻpchilik askarlari halok boʻladi. 1163-yil yanvar-fevral oylarida Davlatshoh, Sukman, Merage hukmdori Ibn Ak-Sunkur al-Ahmadili va Iroq saljuqiy sultoni, Ozarbayjon otabeki Shamsiddin Ildenizning oʻgay oʻgʻli Arslonshoh yana Gruziyaga bostirib borishadi. Ularning qoʻshini ellik mingdan ortiq boʻlgan. Gruziya shaharlarini talon-taroj qilganlar, ayollar va bolalarni asirga olganlar. Taxminan bir oy davom etgan reyd natijasida gruzinlar katta talofatlarga uchraydi. Ittifoq qoʻshinlari gʻalaba qozonib, boy oʻlja bilan qaytishgan. Davlatshoh katta oʻlja bilan qaytadi va bir necha kun davomida gʻalabani Bitlisda nishonlaydi. Keyin Xlatga borib, Sukmandagi bayramlarda ham qatnashadi. Xlatda Sukman „koʻrishga arzigulik kun“ deb taʼriflangan ajoyib marosim bilan kutib olinadi. Gruziyaga amalaga oshirilgan yurishlar orasida Davlatshoh artukiy Xarput Qora Arslon va Mardin Najmiddin Alplarning Yagi-basan Danishmandiyga qarshi yurishida qatnashgan. Ular Sivasga borishga muvaffaq boʻlib, shundan soʻng tinchlik oʻrnatilgan.
Keyingi voqealar yilnomalarda parcha-parcha yoritilgan. 1168-yilda Davlatshohning sobiq qarindoshi va ittifoqchisi artukiy Nejmeddin Alp Erzenga qarshi yurish uyushtirib, Davlatshohni oʻz vassaliga aylantirgan[4][2]. 1175-yil iyun-iyul oylarida Davlatshoh Zahireddinning vaziri Bitlisdan Hisn-Keyfaga Qora Arslonning oʻgʻli artukiy Mehmed huzuriga qochib ketgan. Bunga sabab Davlatshoh va Nedjmeddin Alp bilan toʻqnashuviga sabab soliqlarning kattaligi boʻlgan[5] .
Salohiddinning mintaqani egallash niyatidan viloyat beylari xavotirga tushgan. 1183-yilda Davlatshoh, Sukmon, Mosul hukmdori Mesud va Artukid Il-Gozi II unga qarshi ittifoq tuzganlar[4]. Salohiddin artukiylarga tahdidi, Davlatshoh oʻz askarlari bilan Koʻchisorga boradi. Ammo Salohiddin hujumi amalga oshmagani sabab Erzenga qaytgan[2].
Dilmachoʻgʻillari beyligi ikki qismga, sulola esa Erzen va Bitlisga boʻlingan, ammo bu boʻlin ish qachon yuiz vaqti nomaʼlum[2]. 1191 yilda Jazira hukmdori, Salohiddinning jiyani Takiyuddin Omer Ahlatshohlarga hujum qilib, Hlatni qamal qilgan. Maʼlumki, Davlatshoh uning ittifoqchisi boʻlagan[1]. 1191-yil 10-oktyabrda Takiyuddin Oʻmer qamal paytida shaharni egallay olmay halok boʻlgan[6]. 1192-yilda Xlatda hukmronlik qilgan Sayfiddin Bektemir Dilmachoʻgʻillari hukmdorini jazolamoqchi boʻlib, Bitlisni qamal qiladi va natijada shahar Ahlatshohlar qoʻliga oʻtadi. Shunday qilib Dilmachoʻgʻillariing Bitlisdagi hukmronligi poyoniga yetadi[1].
Davlatshoh 1192-yilda vafot etgan boʻlish taxmin qilinadi[4]. Oʻlimidan soʻng Dilmachoʻgʻullarining mulki Erzen va uning atroflari bilan chegaralangan. Davlatshohning oʻrniga kelgan oʻgʻli Husameddin Tugʻrul 1229-yilda Xorazmshoh Jaloliddinga taslim boʻladi[1][4].
Davlatshohning Nuriddin (Nur ad-Din, arabcha: iymon/din nuri)[1] va Faxreddin (Faxr ad-Din, arabcha: فخر الدين gʻurur/imon/imon shon-sharafi) laqablari boʻlgan[4].
Oilasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xotinlari:
- Nura Xotun, Timurtosh ben Il-Goziyning qizi. 1149-yilda nikoh qurgan[1].
- Izziddin Saltukning qizi. 1151-yilda nikoh qurgan[1].
- Vazir Jemaluddavla Abulqosim Nisanoʻgʻlining singlisi. 1162-yilda nikoh qurgan[1].
Oʻgʻli:
- Husamiddin Tugʻrul[1].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Atçeken Z., Yaşar B. „Dilmaçoğulları“,. Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi. Eğitim Yayınevi, 2016 — 156—159 bet. ISBN 978-975-8890-15-6.
- Eastmond A.. Tamta's World, Andoza:Cambr. • Andoza:N. Y., 2017. ISBN 978-1-107-16756-8.
- Hillenbrand C.[en]. .
- Kayhan H. „Dilmaçlı Hâkimiyetinde Bitlis'in Tarihi Gelişimi“,. Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis. Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019 — 117—128 bet. ISBN 978-605-61507-7-7.
- Sevim A. Dilmaçoğulları(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 1994. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Sümer F. AHLATŞAHLAR(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 1989. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Turan O. „7. Dilmaç Oğullari Beyliği“,. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. Ötüken Neşriyat A.Ş., 1973 — 300—305 bet. ISBN 978-605-155-216-3.