Artuklu bekligi
| Artuklu bekligi Artukoğulları Beyliği | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 1200-yillarda Onadoʻli. | ||||
| Poytaxti | Mardin Harput Hasankeyf | |||
| Til(lar)i | Turk tili | |||
| Dini | Islom | |||
| Boshqaruv shakli | Mutlaq monarxiya | |||
| Sulola | Artukoğulları | |||
| Bek | ||||
| - 1098—1104(ilk) | Sökmen Bey | |||
| - 1407—1409 (soʻngi) | Şihabeddin Ahmet | |||
| Tarix | ||||
| - 1102 | Beklikka asos solindi. | |||
| - 1102-1231 | Hasankeyf Artuklu bekligi | |||
| - 1185-1224 | Harput Artuklu bekligi | |||
| - 1104-1409 | Mardin Artuklu bekligi | |||
| - 1409 | Beklik Qora qoʻyunlilar davlati tomonidan bosib olindi. | |||
Artuklu bekligi yoki Artuklular — Mardin, Harput va Hasankeyf hududlarida 1102-1409-yillar orasida hukm surgan ogʻuz turkman bekligi[1].
Artuklular 1102-yilda janubiy va sharqiy Onadoʻlida tashkil etilgan turk bekligi. Beklik oʻz nomini asoschisi Sökmen Beyning otasi Artuk Beydan olgan. 1086-yili Quddusni egallagan Artuk bey oʻsha yili shu yerda vafot etgan. Keyinchalik Artuklular uchta qismga boʻlinib: Hasankeyf, Mardin va Harputdan boshqarilgan.
Hasankeyfdagi Artuklu bekligiga Artuk Beyning oʻgʻli Sökmen Bey asos solgan boʻlib, markazi dastlab Hasankeyf, soʻngra Diyorbakir boʻlgan. Ushbu beklik 1231-yilda Ayyubiylar davlati tomonidan bosib olingan.
Mardindagi Artuklu bekligining asoschisi İlgazi Beydir. Vaqti-vaqti bilan moʻgʻullar va Koʻniya sultonligiga vassal boʻlgan. 1409-yilda Qora qoʻyunlilar davlati tomonidan bosib olingan.
Harput Artuklu bekligining asoschisi Mardin Artuklularidan Melik İmameddin Ebubekirdir. Ushbu beklik 1224-yilda Koʻniya sultonligi sultoni Alouddin kayqubod tarafidan bosib olingan.
Artuklulardan qolgan tarixiy obidalardan biri Malabadi koʻprigi boʻlib, u hozirgacha saqlanib qolingan. Malabadi koʻprigi 1147-yilda qurilgan.
Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]
1071-yilda Manzikert jangida Vizantiya imperiyasi magʻlubiyatga uchragandan soʻng, koʻplab turkman qabilalari Vizantiya hududidan tortib olingan yerlar Onadoʻliga koʻchib oʻrnasha boshlaganlar. Alp-Arslon sarkardalari Vizantiya yerlarini bosib olib, mustaqil yoki yarim mustaqil bebliklarni tuzdilar[1].
Aynan oʻsha vaqtda Onadoʻliga Oʻrta Osiyodan koʻchib borgan oʻgʻuzlarning koʻplab qabilalari singari, duger qabilasi ham joylashdi[2][3][4]. Ushbu qabila boshligʻi Artuk Bey boʻlib, Alp-Arslonga xizmat qilgan va Manzikert jangida Vizantiya qoʻshinini yengishda katta hissa qoʻshgan[2][1][5]. Qabila qayerdan kelganligini aniq aniqlashning iloji yoʻq, ammo Artukning ajdodlari Qoraqum gʻarbidagi Shexrimon degan shaharda yashagan degan tahminlar mavjud[2].
Sökmen Bey va İlgazi Bey saljuqiylarga Onadoʻlida yangi hududlarni egallashda yordam berishgan va Hasankeyf, Mardin va Diyorbakirga joylashganlar. Mardin beki Sökmen Bey 1104-yilda Harran jangida xristianlarni magʻlub etdi. İlgazi Bey Mardinda Sökmen Beyning oʻrnini egalladi va 1118-yilda qozi İbnü'l-Aşşabning istagi bilan Halapni egalladi. 1119-yilda Ager Sanguinis jangida xristian davlati Antakya knyazligi İlgazi Bey tarafidan magʻlub etildi.
1121-yilda İlgazi Bey 15,000-20,000 atrofida askarlari bilan Gruziya ustiga hujum boshladi, ammo bu jum muvafaqqiyatsiz yakunlandi. İlgazi Bey 1122-yilda vafot etdi. Keyin beklik taxtiga jiyani Belek Gazi oʻtirdi. Belek Gazi vafotidan soʻng Artuklu bekligi Mardin, Harput va Hasankeyf hududlariga boʻlib, boshqarildi.
Harput bekligi 1224-yilda Koʻniya sultonligi sultoni Alouddin kayqubod tarafidan bosib olindi. Hasankeyf bekligi 1231-yilda Ayyubiylar davlati tomonidan ishgʻol etildi. Mardin bekligi esa yillar davomida Ayyubiylar davlati, Koʻniya sultonligi, Hulokuiylar davlati, Temuriylar imperiyasiga vassal boʻlib, oʻz mustaqilligini maʼlum darajada saqlab qoldi. 1409-yilga kelib beklik Qora qoʻyunlilar davlati tomonidan butunlay tugatildi[6].
Artuklu bekligi beklari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hasankeyf beklari
- Müineddevle Sökmen Bey (1098-1104)
- İbrahim (1104-1109)
- Rükneddin Davud (1109-1144)
- Ebulharis Fahreddin Karaaslan (1144-1167)
- Nureddin Muhammed (1167-1185)
- Mesud Kutbeddin (1185-1200)
- Salih Nasreddin Mahmud (1200-1222)
- Mesud Rükneddin Mevdud (1222-1231)
Harput beklari
- İmadeddin Ebubekir (1185-1203)
- Nizameddin Ebubekir (1203-1223)
- Nizameddin İbrahim (1223-1224)
- Şemsüddevle Süleyman (1224)
- İzzeddin Ahmed (1224-1234)[7]
Mardin beklari
- Necmeddin İlgazi (1104-1122)
- Hüsameddin Timurtaş (1122-1154)
- Necmeddin Alpı (1154-1176)
- Kutbeddin İlgazi (1176-1184)
- Hüsameddin Yavlak Yörükaslan (1184-1201)
- Mansur Nasreddin Artuk Arslan (1201-1239)
- Said Necmeddin Gazi (1239-1260)
- Muzaffer Ebulfeth Fahreddin Karaaslan (1260-1292)
- Semseddin Davud (1292-1294)
- Mansur Necmeddin Gazi (1294-1312)
- Adil İmadeddin Ali Alpı (1312)
- Salih Şemseddin (1312-1363)
- Mansur Ahmed (1363-1367)
- Salih Mahmud (1367)
- Muzaffer Davud (1367-1376)
- Zahir Mecdeddin İsa (1376-1407)
- Salih Şihabeddin Ahmed (1407-1409)
Halep beklari
- İlgazi Bey (1117-1121)
- Eburebi Bedriddevle Süleyman (1121-1123)
- Belek Gazi (1123-1124)
- Timurtaş (1124)* İzzeddin Ahmed (1224-1234)[8]
Rasmlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
-
Elazığda Artuklularga oid maqbara. -
Istanbul Turk va Islom sanʼati muzeyida Artuklularga oid meʼmoriy asar. -
Istanbul Turk va Islom sanʼati muzeyida Artuklularga oid meʼmoriy asar.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Запорожец 2011, Глава VI, § 1.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Väth 1987, s. 23.
- ↑ Sevim 1991.
- ↑ Cahen (a) 1986.
- ↑ Väth 1987, s. 24.
- ↑ Cahen (b) 1986.
- ↑ Öztuna, Yılmaz, "Devletler ve Hanedanlar" Cilt:2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara (1996), s.43
- ↑ Öztuna, Yılmaz, "Devletler ve Hanedanlar" Cilt:2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara (1996), s.43-44
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Bar Hebraeus. Chronography, London, 1932.
- Bosworth C. E.. New Islamic Dynasties. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2014. ISBN 978-0-7486-9648-2.
- Лэн-Пуль С.. Мусульманские династии. Хронол. и генеал. табл. с ист. введ.. М.: Вост. лит, 2004. ISBN 5020184462.
- Запорожец В. М.. Сельджуки. М.: Воениздат, 2011.
- Alptekin C. Belek b. Behrâm(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 1992. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Alptekin C. Artuklar(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 1991. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Altun A. Artuklar (Artuklu Sanatı)(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 1991. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Sevim A. Sökmen b. Artuk(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 2009. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Sevim A. İlgazi, Necmeddin(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 2000. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Sevim A. Artuk b. Eksük(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 1991. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Sevim A.. Ünlü Selçuklu komutanları : Afşin, Atsız, Artuk, ve Aksungur. An.: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990. ISBN 978-975-16-0248-0. (Wayback Machine saytida 2022-02-07 sanasida arxivlangan)
- Atçeken Z., Yaşar B.. Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi. Eğitim Yayınevi, 2016. ISBN 978-975-8890-15-6.
- El-Azhari T.K. The Policy of Balak the Artukids against Muslims and Crusaders. A Turkmen Identity dilemma in the Middle East1090-1124(ingl.) // International Journal of Humanities and Social Science. — Andoza:N. Y.: Globeedu Group, 2014. — Vol. 4, Andoza:Бсокр. — P. 286—293. — ISSN 2321–9203.
- Cahen Cl.. Artukids, E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936. Leiden: E.J. Brill, 1986 — 662—667 bet.
- Cahen Cl.. Balak, E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936. Leiden: E.J. Brill, 1986 — 983 bet.
- Cahen Cl.. La Syrie du nord à l'époque des croisades et la principauté franque d'Antioche. P. Geuthner, 1940.
- Cahen C. Le Diyar Bakr au temps des premiers Urtukides(frans.) // Journal Asiatique. — s. Missing parameter/s! (Andoza:P.): Peeters Publishing, 1935. — Andoza:Бсокр. — P. 219—276. — ISSN 0021-762X.
- Hillenbrand C. The Career of Najm al-Dīn İl-Ghāzī(ingl.) // Der Islam. — Andoza:B.: Walter de Gruyter, 1981. — Vol. 58. — Andoza:Бсокр. — P. 250—292. — ISSN 1613-0928.
- Hillenbrand C. The Establishment of Artuqid Power in Diyār Bakr in the Twelfth Century(ingl.) // Studia Islamica. — Leiden: E.J. Brill, 1981. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 0585-5292. — DOI:10.2307/1595383.
- Strange Guy Le. Palestine Under the Moslems: A description of Syria and the Holy Land from A. D. 650 to 1500. Boston: Houghton, Mifflin and Company, 1890.
- Sussheim K.. Ilghazi, E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936. Leiden: E.J. Brill, 1987 — 1118—1119 bet.
- Väth Gerhard. Die Geschichte der artuqidischen Fürstentümer in Syrien und der Ǧazīra'l-Furātīya (496—812/1002—1409). B.: Schwarz, 1987.