Artuklu bekligi
| Artuklu bekligi Artukoğulları Beyliği | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 1200-yillarda Onadoʻli. | ||||
| Poytaxti | Mardin Harput Hasankeyf | |||
| Til(lar)i | Turk tili | |||
| Dini | Islom | |||
| Boshqaruv shakli | Mutlaq monarxiya | |||
| Sulola | Artukoğulları | |||
| Bek | ||||
| - 1098—1104(ilk) | Sökmen Bey | |||
| - 1407—1409 (soʻngi) | Şihabeddin Ahmet | |||
| Tarix | ||||
| - 1102 | Beklikka asos solindi. | |||
| - 1102-1231 | Hasankeyf Artuklu bekligi | |||
| - 1185-1224 | Harput Artuklu bekligi | |||
| - 1104-1409 | Mardin Artuklu bekligi | |||
| - 1409 | Beklik Qora qoʻyunlilar davlati tomonidan bosib olindi. | |||
Artuklu bekligi yoki Artuklular — Mardin, Harput va Hasankeyf hududlarida 1102-1409-yillar orasida hukm surgan ogʻuz turkman bekligi[1].
Artuklular 1102-yilda janubiy va sharqiy Onadoʻlida tashkil etilgan turk bekligi. Beklik oʻz nomini asoschisi Sökmen Beyning otasi Artuk Beydan olgan. 1086-yili Quddusni egallagan Artuk bey oʻsha yili shu yerda vafot etgan. Keyinchalik Artuklular uchta qismga boʻlinib: Hasankeyf, Mardin va Harputdan boshqarilgan.
Hasankeyfdagi Artuklu bekligiga Artuk Beyning oʻgʻli Sökmen Bey asos solgan boʻlib, markazi dastlab Hasankeyf, soʻngra Diyorbakir boʻlgan. Ushbu beklik 1231-yilda Ayyubiylar davlati tomonidan bosib olingan.
Mardindagi Artuklu bekligining asoschisi İlgazi Beydir. Vaqti-vaqti bilan moʻgʻullar va Koʻniya sultonligiga vassal boʻlgan. 1409-yilda Qora qoʻyunlilar davlati tomonidan bosib olingan.
Harput Artuklu bekligining asoschisi Mardin Artuklularidan Melik İmameddin Ebubekirdir. Ushbu beklik 1224-yilda Koʻniya sultonligi sultoni Alouddin kayqubod tarafidan bosib olingan.
Artuklulardan qolgan tarixiy obidalardan biri Malabadi koʻprigi boʻlib, u hozirgacha saqlanib qolingan. Malabadi koʻprigi 1147-yilda qurilgan.
Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]
1071-yilda Manzikert jangida Vizantiya imperiyasi magʻlubiyatga uchragandan soʻng, koʻplab turkman qabilalari Vizantiya hududidan tortib olingan yerlar Onadoʻliga koʻchib oʻrnasha boshlaganlar. Alp-Arslon sarkardalari Vizantiya yerlarini bosib olib, mustaqil yoki yarim mustaqil bebliklarni tuzdilar[1].
Aynan oʻsha vaqtda Onadoʻliga Oʻrta Osiyodan koʻchib borgan oʻgʻuzlarning koʻplab qabilalari singari, duger qabilasi ham joylashdi[2][3][4]. Ushbu qabila boshligʻi Artuk Bey boʻlib, Alp-Arslonga xizmat qilgan va Manzikert jangida Vizantiya qoʻshinini yengishda katta hissa qoʻshgan[2][1][5]. Qabila qayerdan kelganligini aniq aniqlashning iloji yoʻq, ammo Artukning ajdodlari Qoraqum gʻarbidagi Shexrimon degan shaharda yashagan degan tahminlar mavjud[2].
Sökmen Bey va İlgazi Bey saljuqiylarga Onadoʻlida yangi hududlarni egallashda yordam berishgan va Hasankeyf, Mardin va Diyorbakirga joylashganlar. Mardin beki Sökmen Bey 1104-yilda Harran jangida xristianlarni magʻlub etdi. İlgazi Bey Mardinda Sökmen Beyning oʻrnini egalladi va 1118-yilda qozi İbnü'l-Aşşabning istagi bilan Halapni egalladi. 1119-yilda Ager Sanguinis jangida xristian davlati Antakya knyazligi İlgazi Bey tarafidan magʻlub etildi.
1121-yilda İlgazi Bey 15,000-20,000 atrofida askarlari bilan Gruziya ustiga hujum boshladi, ammo bu jum muvafaqqiyatsiz yakunlandi. İlgazi Bey 1122-yilda vafot etdi. Keyin beklik taxtiga jiyani Belek Gazi oʻtirdi. Belek Gazi vafotidan soʻng Artuklu bekligi Mardin, Harput va Hasankeyf hududlariga boʻlib, boshqarildi.
Harput bekligi 1224-yilda Koʻniya sultonligi sultoni Alouddin kayqubod tarafidan bosib olindi. Hasankeyf bekligi 1231-yilda Ayyubiylar davlati tomonidan ishgʻol etildi. Mardin bekligi esa yillar davomida Ayyubiylar davlati, Koʻniya sultonligi, Hulokuiylar davlati, Temuriylar imperiyasiga vassal boʻlib, oʻz mustaqilligini maʼlum darajada saqlab qoldi. 1409-yilga kelib beklik Qora qoʻyunlilar davlati tomonidan butunlay tugatildi[6].
Artuklu bekligi beklari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hasankeyf beklari
- Müineddevle Sökmen Bey (1098-1104)
- İbrahim (1104-1109)
- Rükneddin Davud (1109-1144)
- Ebulharis Fahreddin Karaaslan (1144-1167)
- Nureddin Muhammed (1167-1185)
- Mesud Kutbeddin (1185-1200)
- Salih Nasreddin Mahmud (1200-1222)
- Mesud Rükneddin Mevdud (1222-1231)
Harput beklari
- İmadeddin Ebubekir (1185-1203)
- Nizameddin Ebubekir (1203-1223)
- Nizameddin İbrahim (1223-1224)
- Şemsüddevle Süleyman (1224)
- İzzeddin Ahmed (1224-1234)[7]
Mardin beklari
- Necmeddin İlgazi (1104-1122)
- Hüsameddin Timurtaş (1122-1154)
- Necmeddin Alpı (1154-1176)
- Kutbeddin İlgazi (1176-1184)
- Hüsameddin Yavlak Yörükaslan (1184-1201)
- Mansur Nasreddin Artuk Arslan (1201-1239)
- Said Necmeddin Gazi (1239-1260)
- Muzaffer Ebulfeth Fahreddin Karaaslan (1260-1292)
- Semseddin Davud (1292-1294)
- Mansur Necmeddin Gazi (1294-1312)
- Adil İmadeddin Ali Alpı (1312)
- Salih Şemseddin (1312-1363)
- Mansur Ahmed (1363-1367)
- Salih Mahmud (1367)
- Muzaffer Davud (1367-1376)
- Zahir Mecdeddin İsa (1376-1407)
- Salih Şihabeddin Ahmed (1407-1409)
Halep beklari
- İlgazi Bey (1117-1121)
- Eburebi Bedriddevle Süleyman (1121-1123)
- Belek Gazi (1123-1124)
- Timurtaş (1124)* İzzeddin Ahmed (1224-1234)[8]
Rasmlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Elazığda Artuklularga oid maqbara.
Istanbul Turk va Islom sanʼati muzeyida Artuklularga oid meʼmoriy asar.
Istanbul Turk va Islom sanʼati muzeyida Artuklularga oid meʼmoriy asar.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Запорожец 2011, Глава VI, § 1.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Väth 1987, s. 23.
- ↑ Sevim 1991.
- ↑ Cahen (a) 1986.
- ↑ Väth 1987, s. 24.
- ↑ Cahen (b) 1986.
- ↑ Öztuna, Yılmaz, "Devletler ve Hanedanlar" Cilt:2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara (1996), s.43
- ↑ Öztuna, Yılmaz, "Devletler ve Hanedanlar" Cilt:2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara (1996), s.43-44
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Bar Hebraeus Chronography / Translated from Syriac by E. A. Wallis Budge. — London, 1932.
- Bosworth C. E. New Islamic Dynasties. — Edinburgh: Edinburgh University Press, 2014. — 605 с. — ISBN 978-0-7486-9648-2
- Лэн-Пуль С. Мусульманские династии. Хронол. и генеал. табл. с ист. введ. / Перевод: В. В. Бартольд. — M.: Вост. лит, 2004. — 310 с. — ISBN 5020184462
- Запорожец В. М. Сельджуки. — M.: Воениздат, 2011. — 295 с.
- Alptekin C. (1992) (tr). Belek b. Behrâm. 5 (Islam Ansiklopedisi nashri). pp. 402—403. https://islamansiklopedisi.org.tr/belek-b-behram.
- Alptekin C. (1991) (tr). Artuklar. 3 (Islam Ansiklopedisi nashri). pp. 415—418. https://islamansiklopedisi.org.tr/artuklular.
- Altun A. (1991) (tr). Artuklar (Artuklu Sanatı). 3 (Islam Ansiklopedisi nashri). pp. 418—419. https://islamansiklopedisi.org.tr/artuklular#2-artuklu-sanati.
- Sevim A. (2009) (tr). Sökmen b. Artuk. 37 (Islam Ansiklopedisi nashri). pp. 392—394. https://islamansiklopedisi.org.tr/sokmen-b-artuk.
- Sevim A. (2000) (tr). İlgazi, Necmeddin. 22 (Islam Ansiklopedisi nashri). pp. 89—90. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilgazi-necmeddin.
- Sevim A. (1991) (tr). Artuk b. Eksük. 3 (Islam Ansiklopedisi nashri). pp. 414—415. https://islamansiklopedisi.org.tr/artuk-b-eksuk.
- Sevim A. Ünlü Selçuklu komutanları : Afşin, Atsız, Artuk, ve Aksungur. — Andoza:An.: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990. — 115 s. — ISBN 978-975-16-0248-0
- Atçeken Z., Yaşar B. Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi. — Eğitim Yayınevi, 2016. — 352 s. — ISBN 978-975-8890-15-6
- El-Azhari T.K. (2014) (en). The Policy of Balak the Artukids against Muslims and Crusaders. A Turkmen Identity dilemma in the Middle East1090-1124. 4 (International Journal of Humanities and Social Science nashri). N. Y.: Globeedu Group. pp. 286—293. ISSN 2321–9203.
- Cahen Cl. Artukids / In Houtsma, Martijn Theodoor. — Leiden: E.J. Brill, 1986. — Vol. 1. — P. 662—667. — (E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936).
- Cahen Cl. Balak / In Houtsma, Martijn Theodoor. — Leiden: E.J. Brill, 1986. — Vol. 1. — P. 983. — (E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936).
- Cahen Cl. La Syrie du nord à l'époque des croisades et la principauté franque d'Antioche. — P. Geuthner, 1940. — 802 p.
- Cahen C. (1935) (fr). Le Diyar Bakr au temps des premiers Urtukides. CCXXVII (Journal Asiatique nashri). P.: Peeters Publishing. pp. 219—276. ISSN 0021-762X. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k93327d/f1.item.
- Hillenbrand C. (1981) (en). The Career of Najm al-Dīn İl-Ghāzī. 58 (Der Islam nashri). B.: Walter de Gruyter. pp. 250—292. ISSN 1613-0928.
- Hillenbrand C. (1981) (en). The Establishment of Artuqid Power in Diyār Bakr in the Twelfth Century (Studia Islamica nashri). Leiden: E.J. Brill. pp. 129–153. doi:10.2307/1595383. ISSN 0585-5292. http://www.jstor.org/stable/1595383.
- Strange Guy Le Palestine Under the Moslems: A description of Syria and the Holy Land from A. D. 650 to 1500. — Boston: Houghton, Mifflin and Company, 1890. — 644 p.
- Sussheim K. Ilghazi / In Houtsma, Martijn Theodoor. — Leiden: E.J. Brill, 1987. — Vol. 3. — С. 1118—1119. — (E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936).
- Väth Gerhard Die Geschichte der artuqidischen Fürstentümer in Syrien und der Ǧazīra'l-Furātīya (496—812/1002—1409). — Andoza:B.: Schwarz, 1987. — 265 s.
| ||||||||