Chennai arxitekturasi
Chennai meʼmorchiligi koʻplab meʼmoriy uslublarni oʻz ichiga olgan shahar. Shahar arxitekturasi Pallavalar tomonidan hind-saratsenik uslubda qurilgan qadimiy Dravid ibodatxonalari, mustamlaka davri inshootlari mavjud, XX- asrdagi temir konstruksiyalar, zamonaviy osmonoʻpar binolargacha mavjud. Chennai port hududida mustamlaka meʼmoriy markaziga ega boʻlib, ilgʻor, yangi hududlar bilan oʻralgan, shuningdek eski ibodatxonalar, cherkovlar va masjidlar bilan oʻralgan hisoblanadi.
2014-yil holatiga koʻra, 426 km² maydonda joylashgan Chennai shahrida taxminan 625 000 ta bino mavjud boʻlib, ulardan taxminan 35 000 tasi koʻp qavatli binolar hisoblanadi (toʻrt yoki undan koʻp qavatli). Ulardan deyarli 19 000 tasi tijorat binolari sifatida belgilangan[1].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Neoklassitsizm, Romanesk meʼmorchiligi, Gotika va Uygʻonish davri kabi yevropa meʼmoriy uslublari Hindistonga yevropalik mustamlakachilar bilan birga kelgan edi va Chennai, Hindiston yarim orolidagi birinchi yirik Britaniya aholi punkti sifatida, ushbu uslubda qurilgan eng qadimgi tuzilmalarga ega. Shuningdek birinchi tuzilmalar qirgʻoq boʻylab joylashgan utilitar omborlar va savdo qal’alari edi. Garchi baʼzi yevropalik mustamlakachilar, xususan portugallar, daniyaliklar va fransuzlar dastlab mahalliy meʼmorchilik uslubidan taʼsirlangan boʻlsa-da, inglizlar shahar meʼmorchiligiga sezilarli taʼsir koʻrsatdilar va shu bilan birga, ular butunlay boshqa meʼmoriy uslublarga amal qilishdi[2].
Zavodlardan boshlab sudlar, oʻquv muassasalari, shahar binolari va dak-bungalovlari kabi bir necha turdagi binolar qurilgan. Cherkovlar va boshqa jamoat binolari yanada nozik arxitekturani namoyish etadi va binolarning aksariyati oʻsha davrning etakchi britaniyalik arxitektorlari tomonidan moslashtirilgan va loyihalashtirilgan edi. Yaʼni, Chennaidagi Pachayapas kolleji Afinadagi Tesey ibodatxonasi asosida yaratilgan. Shuningdek Yevropadan farqli oʻlaroq, binolar asosan gʻishtdan qurilgan va ohak bilan qoplangan, „Jabhalar“ baʼzan toshga oʻxshab ishlangan. Keyinchalik baʼzi binolar toshdan qurilgan va london prototiplari asosida bir nechta cherkovlar yangi oʻzgarishlar bilan qurilgan. Bunga eng birinchi misol Fort-Jorjdagi Avliyo Meri cherkovi hisoblanadi[2].
Hokimiyatning Britaniya tojidan ingliz Sharqiy Hindiston kompaniyasiga oʻtishi, hind millatchiligining kuchayishi va temir yoʻllarning qurilishi mustamlaka meʼmorchiligi tarixida bir qancha muhim bosqichlar boʻldi. Qurilishda beton, shisha, temir va quyma temir kabi yangi materiallar tobora koʻproq qoʻllanilib, yangi meʼmoriy imkoniyatlar ochildi. Mahalliy hind uslublari umumiy uslubga oʻzlashtirildi va arxitekturada tobora koʻproq paydo boʻldi. Bu omillarning barchasi XIX-asrning oxiriga kelib hind-saratsenik meʼmorchilik uslubining rivojlanishiga sabab boʻldi. Viktoriya oʻz mohiyatiga koʻra, asosan, moʻgʻullar va afgʻonlarning islom uslublarining elementlarini va birinchi navbatda gibrid uslubni oʻzida mujassam etadi, shuningdek, hinduizm va moʻgʻullarning turli meʼmoriy elementlarini gotika arklar, gumbazlar, shpallar, minoralar va vitrajlar bilan birlashtirgan. Chepauk saroyi Hindistonda hind-saratsenik uslubida qurilgan birinchi bino ekanligi aytiladi. Shuningdek ushbu meʼmorchilik uslubining yanada koʻzga koʻrinadigan namunalari qatoriga Adliya sudlari, Viktoriya yodgorligi, Prezidentlik universiteti va Madras universiteti kiradi[2].
Arxitektura uslublari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Art Deco uslubi paydo boʻlishidan oldin Gotika uslubi Mumbayda hukmronlik qilganidek, hind-saratsenik meʼmorchilik uslubi esa Chennaida hukmronlik qiladi. Biroq, yangi oqimga aylangan va shahar qiyofasiga taʼsir koʻrsatgan Art Deco zamonaviy meʼmorchilikka oʻz oʻrnini boʻshatdi. Qizigʻi shundaki, Mumbayda Gothic va Art Deconi birlashtirgan oraliq uslub paydo boʻldi va Chennaida Indo-Sarcian va Art Deco uslublarining kombinatsiyasi paydo boʻldi. Masalan: Hindu oʻrta maktabi va Kingston House maktabi. Lekin, koʻplab Art Deco uslubidagi binolar zamonaviy bezaklar bilan oʻzgartirilgan yoki yangi inshootlarga oʻtish uchun butunlay buzib tashlangan. Masalan: klassik Art Deco uslubida qurilgan Oceanic Hotel IT parki uchun yer bilan yakson qilindi.
Hind-saratsenik va mustamlaka uslubi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shahar hind, islom va gotika uslublari uygʻunligida qurilgan eski soborlar va binolar koʻrinishida Britaniya taʼsirini koʻrsatadi, bu esa hind-saratsenik meʼmorchilik uslubini keltirib chiqardi. Koloniya davridagi koʻplab binolar ushbu uslubda qurilgan. Chennaining mustamlakachilik merosi ayniqsa port yaqinida va janubda, Fort-Jorj tomon aniq koʻrinib turadi. Qal’a va port oʻrtasidagi bu oraliqda asosan Madras Oliy sudining binolari va bir nechta klublar joylashgan, ularning baʼzilari Britaniya davridan beri mavjuddir. Qal’aning janubida, Koaum daryosi boʻylab, 1916-yilda inglizlar tomonidan qurilgan Chepauk stadioni joylashgan. Fort Jorj-Taun gavjum savdo maydoniga aylandi, lekin uning arxitekturasi tor yoʻllari va zich joylashgan binolari bilan sezilarli darajada farq qiladi. Kolonial uslubdagi binolarning aksariyati port va Sent-Jorj qal’asi hududida joylashgan, shaharning qolgan qismi asosan beton, shisha va poʻlatni birlashtirgan zamonaviy arxitekturalardan iborat.
Pol Benfild tomonidan ishlab chiqilgan Chepauk saroyi Hindistonda hind-saratsenik uslubda qurilgan birinchi bino hisoblanadi[3]. Lekin, shahardagi hind-saratsen uslubidagi binolarning aksariyati ingliz arxitektorlari Robert Chisholm va Genri Irvine tomonidan ishlab chiqilgan va ularni butun shaharda, ayniqsa Esplanade, Chepauk, Anna Salai, Egmor, Guindi, Aminjikarai va Parkda koʻrish mumkindir. Shahar. Esplanad hududidagi diqqatga sazovor binolar bular: Madras Oliy sudi (1892-yilda qurilgan), Pochta Bosh boshqarmasi, Hindiston Davlat banki binosi va boshqalar hisoblanadi.
Shahar rejalashtirilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Chennay shahrining yoʻllari va hududlari XX-asr oxirida sezilarli oʻzgarishlarga duch kelgan. Ashok-Nagar, Kk-Nagar va Anna-Nagar kabi shaharning gʻarbiy qismida joylashgan koʻplab hududlarni yanada rivojlantirish rejalashtirilgan. Adyar daryosining janubidagi bir nechta hududlar, jumladan Kottarpuram, Besant-Nagar va Adyarning oʻzi 1960-yillarning oʻrtalaridan boshlab ishlab chiqilgan. Bu hududlarning oʻziga xos xususiyati ularning gʻayrioddiy keng yoʻllari edi. Ushbu joylarning aksariyati loyihalashtirilganda chekka hududlarda boʻlgan.
Hozirda shaharni rivojlantirish boʻyicha saʼy-harakatlar janubiy va gʻarbiy chekka hududlarda olib borilayotgan boʻlib, janubi-sharqda oʻsib borayotgan IT-yoʻlak va gʻarbdagi yangi halqa yoʻllaridan foydalanish istagida. Shaharning rivojlanish va shaharsozlik darajasi shundan dalolat beradiki, Chennai shahri 174 km²[4] maydonga ega boʻlib, umumiy urbanizatsiya maydoni 1100 km² dan ortiq[5] maydonni tashkil qiladi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ K. Lakshmi. „-Metrowater cracks the whip“. The Hindu (2014-yil 28-iyun). 2014-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-noyabr.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 „Colonial Architecture“. Architecture of India. Culturopedia.com. 2012-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-noyabr.
- ↑ „Indo-saracenic Architecture“. Henry Irwin, Architect in India, 1841 - 1922. higman.de. 2020-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-noyabr.
- ↑ „Chennaicorporation.com“. Chennaicorporation.com. 2007-yil 9-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-noyabr.
- ↑ „GIS datatbase for Chennai city roads and strategies for improvement“. Gisdevelopment.net. 2012-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-noyabr.