Averrhoa carambola
| Averrhoa carambola | |
|---|---|
| |
| Ilmiy tasniflash | |
| Oʻsimliklar | |
| Yuksak oʻsimliklar | |
| Gulli oʻsimliklar | |
| Ikki urugʻpallalilar | |
| Rosids | |
| Oxalidales | |
| Oxalidaceae | |
| Averrhoa | |
A. carambola
| |
| Binar nomi | |
| Averrhoa carambola | |
Averrhoa carambola — Oxalidaceae oilasiga mansub tropik Janubi-Sharqiy Osiyoda oʻsuvchi daraxt turi[1]. Uning bir qator umumiy nomlari bor, jumladan karambola, yulduz mevasi va besh burchakli meva[2]. Bu daraxtning boʻyi 5 to 12 m (16 to 39 ft) gacha yetadi. Gullari kichik va qoʻngʻiroq shaklida, beshta gulbarglari oq rangga ega. Gullari tropik iqlimda yil davomida ochilib turadi. Daraxt yeyiladigan mevalari uchun tropik va semitropik mintaqalarda yetishtiriladi.
Taksonomiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Averrhoa va Sarcotheca turkumidagi turlar Oxalidaceae oilasiga mansub yagona yogʻochlikka ega, daraxtsimon oʻsimliklardir. Oxalis oilasida 900 ga yaqin tur mavjud, ularning aksariyati tropik va yarim tropik mintaqalardan kelib chiqqan koʻp yillik oʻtlar yoki bir yillik oʻsimliklardir, ammo ular dunyoning boshqa qismlarida ham oʻsadi. Averrhoa turkumining baʼzi turlari Averrhoaceae oilasiga kiritilgan[3]. Averrhoa carambola Averrhoa turkumiga mansub ikkita turdan biri boʻlib, ikkalasi ham isteʼmol qilish mumkin boʻlgan mevalarga ega. A. bilimbining mevalari juda nordon boʻlib, xom holda isteʼmol qilinmaydi, A. karambolaning shirin mevalari esa xom holda isteʼmol qilinadi.
Bu nasl Yevropa adabiyotida Averroes deb ataladigan mashhur arab shifokori Abu 'l-Valid Muhammad bin Ahmad bin Rushd (Ibn Rushd nomi bilan mashhur) sharafiga nomlangan[4][5].
Sinonimlarga quyidagilar kiradi:[6]
- Averrhoa pentandra Blanco, Fl. Filip., 392. 1837-yil.
- Averrhoa acutangula Stokes, Bot. Mat. Med. jild. 2, 543. 1812-yil.
- Connaropsis philippica Villar, Blanko, Fl. Filip. ed. jild. 3, ilova. 33. 1880-yil.
Daraxt va mevalari juda koʻp turli nomlarga ega[4]. Ingliz tilida yulduz mevasi, besh burchakli meva deb ataladi,[7][8] Malayziya va Filippinda uning koʻplab nomlari bor[5]. Indoneziyada bu oʻsimlik belimbing deb ataladi. Fransuz tilida daraxt karamboli yoki mevali karambola deb nomlanadi[2][6].
Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Averrhoa carambola — buta shaklida boʻlgan kichik, sekin oʻsadigan doimiy yashil daraxt. Shoxlari osilib, yogʻochligi oq rangda boʻlib, qizgʻish rangga oʻzgaradi[9]. U keng, yumaloq toj hosil qiluvchi koʻplab shoxlari boʻlgan buta shakliga ega. Murakkab barglari yumshoq, oʻrta-yashil, ular shoxlar atrofida muqobil tarzda spiral tarzda joylashgan. Barglarning ustki tomonlari silliq, pastki qismi esa mayda tukli va oq rangga ega. Barglar yorugʻlikdan taʼsirlanadi va tunda bir-biriga yopishadi. Ular keskin zarbaga ham sezgir va silkitilganda ham yopilib qoladi. Gullar shoxlarning uchida yoki baʼzan kattaroq poyada mayda toʻda boʻlib joylashgan, har bir toʻda qizil poya bilan daraxtga biriktirilgan. Mevalar toʻq sariq-sariq rangga, mumsimon teriga ega. Suvli mevalar pishganida ichi sargʻish va tiniq tuzilishga ega, kesilganda esa yulduzsimon boʻladi. Mevalar oksalat kislotasi hidiga ega, bu oʻsimliklar orasida qattiqdan yumshoqgacha, taʼmi ham juda nordondan engil shiringacha oʻzgaradi. Baʼzi madaniy shakllar urugʻsiz meva beradi[10][11].
Tarqalish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Averrhoa carambolaning xilma-xillik markazi Janubi-Sharqiy Osiyo boʻlib, bu hududda oʻsimlik qadim zamonlardan beri yetishtiriladi[1][12][13]. U Hindiston yarimoroli va Shri-Lankaga avstroneziya savdogarlari tomonidan tomonidan kiritilgan boʻlishi mumkin[14]. Uning vatani Janubi-Sharqiy Osiyo, ammo bu oʻsimlik yovvoyi tabiatda topilmagani uchun uning qayerdan kelib chiqqanligini aniqlash qiyin.
Foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Averrhoa karambola yulduz shaklidagi mevasi bilan tanilgan. Uning mevasi kesilganida yulduz shakliga kiradi. Isteʼmol qilishdan tashqari, meva anʼanaviy Osiyo tibbiyotida suvchechak, ichak parazitlari, bosh ogʻrigʻi va boshqa kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi. Yulduzli mevalarda oksalat mavjud boʻlib, ularning koʻpligi xavfli boʻlishi mumkin. Yulduzli meva sharbati choyshabdagi dogʻlarni ketkazish uchun foydalanilishi mumkin[15].
Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Averrhoa carambolaning meva taʼmi, tuzilishi va shakli bilan farq qiluvchi bir qancha navlari bor, baʼzilari juda nordon, boshqalari esa shirin. Oʻsimlik Malayziya, Tayvan, Tailand, Isroil, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Braziliya, Filippin, Xitoy, Avstraliya, Indoneziya va Hindistonda oʻstiriladi[16]. Gullar meva berish uchun oʻzaro changlanishi kerak, shuning uchun urugʻli oʻsimliklar oʻzgaruvchan. Oʻsimliklar urugʻlardan unib chiqqandan keyin taxminan bir yil ichida gullashi va meva berishi mumkin. Yirik oʻsimliklar tropik joylarda yil davomida gullaydi, agar atrof-muhit sharoitlari mos boʻlsa, oʻsimliklar bir vaqtning oʻzida gullar, xom va pishgan mevalarga ega boʻlishi mumkin. Boshqa iqlim va atrof-muhit sharoitlarida oʻsimliklar bahorda gullaydi[16].
Toksikologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oxalidaceae oilasining boshqa turlari singari, uning mevalari zaharli modda boʻlgan oksalat kislotasiga boy.
Meva tarkibidagi karamboksin[17][18] deb ataladigan neyrotoksin tufayli zaharlangan bemorlar haqida maʼlumotlar bor. Bunday toksin odatda buyraklar tomonidan filtrlanadi, ammo buyrak etishmovchiligi bilan ogʻrigan bemorlar meva sharbatini ichgandan soʻng[19] baʼzi hollarda oʻlimga olib keladigan ogʻir alomatlarni koʻrsatishi mumkin.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Gepts, Paul „Tropical environments, biodiversity, and the origins of crops“,. Genomics of Tropical Crop Plants Moore: . Springer, 2008 — 1-20 bet. ISBN 9780387712192.
- ↑ 2,0 2,1 „Taxonomy - GRIN-Global Web v 1.10.3.6“. npgsweb.ars-grin.gov. Qaraldi: 24-fevral 2019-yil.
- ↑ „GRIN-Global Web v 1.10.3.6“. npgsweb.ars-grin.gov. Qaraldi: 24-fevral 2019-yil.
- ↑ 4,0 4,1 Deborah, Pauline; Waller, Ridling (4–fevral 2006–yil), „Glow with stars“, The Hindu, Chennai, India, 10 August 2009da asl nusxadan arxivlandi
{{citation}}: CS1 maint: date format () - ↑ 5,0 5,1 Quattrocchi, Umberto (2000), CRC world dictionary of plant names : common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology, Boca Raton: CRC Press, 241-bet, ISBN 0-8493-2673-7
- ↑ 6,0 6,1 mf_use, source, akzanz, rehm, akzname, taxid:mf,,botnam,0,,Averrhoa%20carambola,11132 „Averrhoa carambola L“ ipk-gatersleben.de.
- ↑ „Globinmed - Globinmed“. globinmed.com.
- ↑ House of Commons of the Parliament of Great Britain. Parliamentary Papers, House of Commons and Command, Volume 54, 1884 — 203 bet. 2013-yil 30-mayda qaraldi.
- ↑ Author, L.D. Kapoor (1990), CRC handbook of ayurvedic medicinal plants, Boca Raton, Fla.: CRC Press, 58-bet, ISBN 0-8493-0559-4
{{citation}}:|last=has generic name (yordam) - ↑ „Averrhoa carambola - Meet the Plants - National Tropical Botanical Garden Plant Database“. 2012-yil 26-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-dekabr 2008-yil.
- ↑ Editors, P.K. Warrier; Illustrations, R. Vasudevan Nair (2002), Indian medicinal plants : a compendium of 500 species, Madras: Orient Longman, 224-bet, ISBN 81-250-0301-0
{{citation}}:|last=has generic name (yordam) - ↑ Duke, James A.. CRC Handbook of Alternative Cash Crops. CRC Press, 1993 — 59–60 bet. ISBN 9780849336201.
- ↑ Arora, R.K.. Diversity in Underutilized Plant Species – An Asia-Pacific Perspective. Bioversity International, 2014 — 59 bet. ISBN 9789292550073.
- ↑ Blench, Roger „Remapping the Austronesian expansion“,. Discovering history through language: Papers in honour of Malcolm Ross Evans: . Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2009.
- ↑ Hargreaves, Dorothy. Tropical Trees of the Pacific. Kailua, Hawaii: Hargreaves, 1970 — 56 bet.
- ↑ 16,0 16,1 Ray, P.K. (2002), Breeding tropical and subtropical fruits, New Delhi: Narosa Pub. Pub. House, 307–09-bet, ISBN 3-540-42855-0
- ↑ Garcia-Cairasco, N., Moyses-Neto, M., Del Vecchio, F., Oliveira, J. A. C., dos Santos, F. L., Castro, O. W., Arisi, G. M., Dantas, M., Carolino, R. O. G., Coutinho-Netto, J., Dagostin, A. L. A., Rodrigues, M. C. A., Leão, R. M., Quintiliano, S. A. P., Silva, L. F., Gobbo-Neto, L. and Lopes, N. P. (2013). „Elucidating the Neurotoxicity of the Star Fruit“. Angew. Chem. Int. Ed. 52-jild, № 49. 13067–13070-bet. doi:10.1002/anie.201305382. PMID 24281890.
{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list () - ↑ Carolino, R. O. G (2002), Atividade Biológica e Purificação Parcial da Neurotoxina da Fruta Averrhoa carambola L. (Oxalidaceae)., Ribeirão Preto, SP, Brazil: Departamento de Bioquímica da Faculdade de Medicina de Ribeirão Preto - USP
- ↑ Chang, J.M.; Hwang, S.J.; KUO; et al. (2000). „Fatal outcome after ingestion of star fruit (Averrhoa carambola) in uremic patients“. Am J Kidney Dis. 35-jild, № 2. 189–193-bet. doi:10.1016/s0272-6386 (00)70325-8. PMID 10676715.
{{cite magazine}}: Check|doi=value (yordam)