Avdarma (daryo)

Avdarma (mold. va gagauzcha. Avdarma) — Moldovadagi daryo, Gagauziya muxtor hududiy tuzilmaning Bessarabiya, Komrat va Chadir-Lung tumanlari hududlari boʻylab oʻtadi, Lunga daryosining oʻng irmogʻi (Dunay havzasi) chegaralarida oqadi. Uchinchi darajadagi irmoq hisoblanadi ^[1] .

Nomlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suv havzasi nomi noʻgʻay tilidan kelib chiqqan boʻlib, daryo oqib oʻtadigan Avdarma vodiysi hududining fizik-geografik xususiyatlari bilan bogʻliq. „Avdar“ soʻzi (tarjimada — „aylantirmoq“ va feʼl oʻzagidan ot hosil qiluvchi -ma qoʻshimchasidan hosil boʻlgan) ^[2] . Avdarma nomining kelib chiqishining muqobil varianti „av“ — ov va „darma“ — hovli, panjara, „ov hududi“ degan maʼnoni ham anglatadi^[3] .

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avdarma daryosi Boshqaliya qishlogʻidan 3,0 km janubi-sharqda 185,91 m balandlikdagi yomgʻir suvlaridan hosil boʻladigan manbadan boshlanib, u yerdan oʻz irmogʻini hosil qiladi va shimol-janub yoʻnalishida Chadir-Lunga shahrigacha oqib keladi va Lunga daryosiga 49,57 m balandlikdan quyiladi ^[1] .

Yuqori oqimida daryo havzasi keng, kengayuvchi va sayoz, silliq tushishlari bilan yarim doira shakliga ega. Vodiy oʻrta va quyi oqimlarda aniq aks etgan trapetsa shaklga ega boʻlib, yaqqol ifodalangan. Nishablarning pastki qismi orasidagi kenglik 70 dan 250 m gacha, qirgʻoqlari orasi — 0,8 dan 1,1 km.gacha choʻziladi. Ikkala yonbagʻir ham qishloq xoʻjaligi ekinlarni yetishtirish uchun foydalaniladi. Daryoning manbasidan to Avdarma qishlogʻigacha boʻlgan oqimi tabiiy boʻlib, oʻrta va quyi qismida havzasini toʻgʻrilash va chuqurlashtirish yoʻli bilan tartibga solingan. Daryoning oʻrtacha chuqurligi 0,05 m, tubi qumli-silliq. Oqimning kengligi 0,6 dan 9,3 m gacha, suv toshqini tekisligida — 16,4 m. 2,0 m balandlikdagi loyli substrat oʻt-oʻlan bilan qoplangan. Daryo juda sekin oqadi, tezligi 0,25 m/s ^[1] .

Yomgʻir suvlaridan hosil boʻladigan manbadan 2,7 km masofada joylashgan va quyiga oqadigan hamda Avdarma qishlogʻidan 1,5 km shimolda, 153,46 m balandlikda joylashgan buloq daryoning doimiy manbai hisoblanadi. Geografik koordinatalari: 46°16’24.95"Shm. va 28°49’53.07"Shr.^[1]

Morfometrik va morfografik xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

asosiy daryo uzunligi 23,9 km ^[1];
havzasining uzunligi 24,5 km ^[1] ;
havza maydoni 62,1 km² ^[1] ;
tushish 136,3 m, oʻrtacha qiyalik 5,7 m/km (0,0057 %) ^[1] ;
daryo qiyaligi 1,039 ^[1] ;
gidrografik tarmoqning zichligi 0,62 km/km² ^[1] ;
koʻllarning ulushi 1,339 % ^[1] ;
oʻrmonlar ulushi 0,199 % ^[1] .

Daryo etagi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lunga daryosiga quyiladi. Qoʻshilish nuqtasi Chadir-Lunga shahrining shimoli-sharqiy chekkasida, 49,57 m balandlikda joylashgan. Geografik koordinatlari: 46°5’22,35"Shm. 28°50’40,04"Shr. ^[1] ^[4]

Daryoning ekologik holati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avdarma daryosining ekologik holatiga asosiy antropogen taʼsirni tozalash inshootlari yoʻqligi sababli Avdama qishlogʻi koʻrsatmoqda^[5] <^[6] .

Avdarma daryosining sifat koʻrsatkichlariga taʼsir etuvchi tabiiy omillar qatoriga kuchli yogʻingarchilik kiradi, bu esa suv yigʻish joylari yuzasidan qattiq zarrachalar, qishloq xoʻjaligida ishlatiladigan kimyoviy moddalar, maishiy chiqindilar va boshqalarni yuvish jarayonlarini kuchaytiradi ref>„Молдова без стойких органических загрязнителей“ (ru). ipen.org. Qaraldi: 2021-yil 17-mart. </ref>.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 Cazac V., Gherghelegiu V., Cojocaru D.. Studiul Hidrologic al Bazinului Hidrografic IALPUG. Chişinău: S. n. (Tipogr. “Estetini”), 2017 — 113—119 bet.
↑ Дрон И. В.. Современная гагаузская топонимия и антропонимия. Кишинев: Штиинца, 1989. ISBN 5-376-00275-6.
↑ „Населённый пункт Авдарма“ (ru). Главное Управление культуры и туризма. 2020-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 15-mart.
↑ Cazac V., Gherghelegiu V., Cojocaru D.. Studiul Hidrologic al Bazinului Hidrografic IALPUG. Chişinău: S. n. (Tipogr. “Estetini”), 2017 — 113—119 bet.
↑ „Секторальная Региональная Программа Развития Водоснабжения и Водоотведения в Регионе Развития АТО Гагаузия (2018—2025 гг.)“ (ru). adrgagauzia.md. Qaraldi: 2021-yil 17-mart.
↑ „Стратегия социально-экономического развития села Авдарма на 2016—2020 гг., Утверждена решением Авдарминского сельского совета № 10/1 от 18.12.2015 г“ (ru). old.avdarma.md. Qaraldi: 2021-yil 17-mart.

[Ялпуг-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 Cazac V., Gherghelegiu V., Cojocaru D.. Studiul Hidrologic al Bazinului Hidrografic IALPUG. Chişinău: S. n. (Tipogr. “Estetini”), 2017 — 113—119 bet.

[2] Дрон И. В.. Современная гагаузская топонимия и антропонимия. Кишинев: Штиинца, 1989. ISBN 5-376-00275-6.

[3] „Населённый пункт Авдарма“ (ru). Главное Управление культуры и туризма. 2020-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 15-mart.

[Ялпуг2-4] Cazac V., Gherghelegiu V., Cojocaru D.. Studiul Hidrologic al Bazinului Hidrografic IALPUG. Chişinău: S. n. (Tipogr. “Estetini”), 2017 — 113—119 bet.

[5] „Секторальная Региональная Программа Развития Водоснабжения и Водоотведения в Регионе Развития АТО Гагаузия (2018—2025 гг.)“ (ru). adrgagauzia.md. Qaraldi: 2021-yil 17-mart.

[6] „Стратегия социально-экономического развития села Авдарма на 2016—2020 гг., Утверждена решением Авдарминского сельского совета № 10/1 от 18.12.2015 г“ (ru). old.avdarma.md. Qaraldi: 2021-yil 17-mart.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]