Angliya futboli tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Dastlabki futbol[tahrir | manbasini tahrirlash]

Futbolning barcha zamonaviy shakllari sanoatdan oldingi ingliz jamiyatining „xalq futboli“ dan ildiz otgan[1].

Ilk manbalar (14-18-asrlar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Futbol haqidagi eng birinchi manba 1314-yilda Londonning lord meri Nikolas de Farndone tomonidan qirol Edvard II nomidan chiqarilgan farmonda keltirilgan. Dastlab norman fransuz tilida yozilgan farmonning tarjimasi quyidagilarni oʻz ichiga oladi: „Chunki shaharda jamoat maydonlarida katta futbol toʻplari natijasida paydo boʻlgan shovqin-suron boʻlgani kabi,Xudo saqlasin, koʻplab yomonliklar ham yuzaga kelishi mumkin: Biz buyuramiz! Qamoq azobi bilan, kelajakda shaharda bunday oʻyinni taqiqlang“[2]. Ingliz tilida yozilgan futbol haqidagi eng qadimgi maʼlumot qirol Genrix IV tomonidan 1409-yilda chiqarilgan deklaratsiyadir. Unda „foteball“ uchun pul undirish taqiqlangan[3]. Bu Londonga xos xususiyat edi, ammo toʻlovlar oʻyinchilardan yoki tomoshabinlardan yoki ikkalasidan ham olingani aniq emasdi. Keyingi yili Genrix IV oʻz shaharlarida futbol va boshqa „noqonuniy xatti-harakatlar“ sodir boʻlishiga yoʻl qoʻygan baʼzi merlar va sud ijrochilariga 20 shilling miqdorida jarima soldi. Bu butun Angliya boʻylab futbol oʻynalganligi haqidagi eng dastlabki hujjatli dalildir[4].

1710-yilda Kembrij universitetida futbol oʻynalganligi haqida maʼlumot bor. Doktor Bentlining Eliya episkopiga universitet nizomi boʻyicha maktubida talabalarning futbol oʻynash uchun „Greysdan mahrum boʻlish erkinligi“ haqida shikoyat bor, kriket va qonunlarda belgilanganidek, ular bunday xatti-harakatlari uchun jazolanmaydi[5].

Xalq futbolining tabiati[tahrir | manbasini tahrirlash]

18-19-asrlarda xalq futboli haqida koʻplab maʼlumotlar mavjud. Bu, asosan, Ashbourndagi kabi, bir-biridan uch milya masofada joylashgan keng masofalarda gollar bilan katta raqamlar uchun oʻynaladigan oʻyin edi. Whitehavenda maqsadlar port va shahar tashqarisidagi devor edi. Derbidagi oʻyinlarda mingga yaqin oʻyinchi qatnashgan. Barcha holatlarda mashqning maqsadi turli oʻlchamdagi va shakldagi toʻpni, asosan, choʻchqa pufagini maqsad sari tepish edi. Umuman olganda, toʻpni tepish, tashlash yoki olib yurish mumkin edi, ammo baʼzi joylarda faqat tepishga ruxsat berilgan degan qarashlar mavjud. Oldindan qanday qoidalar kelishilgan boʻlishidan qatʼi nazar, nisbatan yaxshi tashkil etilgan boʻlsa ham, xalq futboli juda xavfli oʻynalganiga hech qanday shubha yoʻq. Tepishning keng tarqalgan shakllaridan biri bu „shinning“ boʻlib, bu atama boshqa oʻyinchining oyoqlarini tepish edi va bu hatto toʻp yuzlab yard uzoqda boʻlsa ham qonuniy hisoblanardi[1].

Xalq futboli asosan qishloq sharoitiga xos edi va oʻyinlar mamlakat yarmarkalariga toʻgʻri kelardi. Oʻzgarishlar sanoatlashtirish va aholining mamlakatdan uzoqlashishi natijasida shaharlarning rivojlanishiga olib keldi. Katta maydonlarda bir necha soat davom etadigan oʻyin gʻoyasi „shahar kapitalizmi uchun zarur boʻlgan intizom, tartib va tartib“ ga zid edi[6]. 1801-yilda Jozef Strutt tomonidan Britaniya sporti boʻyicha soʻrovnomada futbol „ilgari Angliyaning oddiy aholisi orasida moda boʻlgan“ deb taʼriflangan[7]. Strutt folklor futboli obroʻsiz, „biroq kam mashq qilingan“ deb taʼkidlagan boʻlsa ham, kodifikatsiya kuchga kirgunga qadar koʻplab oʻyinlar XIX asrda davom etavergan[8].

Kodifikatsiya (1801—1891)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Britaniya imperiyasi tomonidan targʻibot[tahrir | manbasini tahrirlash]

1800-yillarda futbol butun olamga keng tarqala boshladi. Britaniya imperiyasining oʻzi uning tarqalishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi edi. Britaniya imperiyasi futboldan tartib, intizom va nafosat kabi qadriyatlarni oʻrgatish vositasi sifatida foydalanmoqchi edi[9]. Bu, shuningdek, erkaklarni ish bilan taʼmilash va armiyada xizmat qilishi uchun shakllantirish, hatto askarlar va mustamlaka amaldorlari orasida mashhur boʻlish imkoniyati edi[10]. Bu hodisa oxir-oqibat futbolning ideal koʻrinishlarini butun dunyo boʻylab targʻib qilish orqali xalq orasida keng tarqalishiga sabab boʻldi.

Angliyada futbolning paydo boʻlishi mamlakatdagi yuqori sinflar uchun hordiq chiqarish mashgʻuloti edi. Britaniya imperiyasi futbolni targʻib qilish orqali nafaqat mamlakatda, balki butun dunyoda futbolning ommalashishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Angliya va dunyoda futbolning oʻsishi mamlakatda mahalliy elitadan klublarning shakllanishi bilan boshlandi. Ushbu yuqorida tilga olingan klublarning dastlabki namunasi Lankashirdagi Darven va Turton edi. Futbol xalqaro miqyosda asosan yoshlarni sport bilan shugʻullanishga va keyinchalik oʻz klublarini yaratishga undagan taʼlim tizimlari orqali rivojlandi[11]. 1800-yillarda Britaniya imperiyasining sportga taʼsiri katta edi va „Milan“, „Jenoa“, „Grasshoppers“ va „Yang Boyz“ kabi baʼzi yirik klublarning mos ravishda Italiya va Shveysariyada boʻlishiga qaramay, ularni inglizcha nom bilan atashga qaror qilindi.

Davlat maktabi futboli[tahrir | manbasini tahrirlash]

Temza va Taunsend klublari oʻrtasidagi futbol oʻyini, Kingston-apon, London, 1846-yil

19-asrning boshlanishi bilan futbol davlat maktablarida tobora koʻproq ahamiyat kasb eta boshladi, chunki u „muskulli nasroniylik“ kultining ideallariga juda mos edi. Bu, xuddi kriket kabi, „xarakterni shakllantirish“ sporti sifatida qabul qilindi[12]. Oʻgʻil bolalar oʻyinni Regbi maktabida taxminan 1800-yillarda oʻynashni boshlagan, bu deyarli 18-asr davomida Uorvikshire shtatidagi Regbi aholisi tomonidan oʻynalgan yillik Yangi yil oʻyini tufayli yuzga kelgan[12]. Davlat maktablari oʻz oʻquvchilarini Britaniya imperiyasini boshqarishga qodir boʻlishlari uchun harakat qildi. Bu siyosat hukmron sinfning kuchsiz boʻlib qolganligi sababli oʻtmish imperiyalari qulagan degan keng tarqalgan eʼtiqodga javob edi[12]. Regbida oʻquvchilar shinnilikni chiniqtirishni kuchaytirish vositasi sifatida qabul qilishga oʻrgatildi va ular amaliyotni „xakerlik“ nomiga oʻzgartirdilar. Sovuq dush va jazolovchi kros yugurish (kriket ularga qanday qilib jentlmen boʻlishni oʻrgatgan) tobora jazo sifatida qoʻllanila boshladi[13]. „Ishlov berish oʻyini“ asrning oxirida „dribling oʻyini“dan ajralib chiqishida xakerlik muhim omil boʻldi[13].

Ardingli kollejining oʻgʻil bolalari oʻzlarining futbol uyi uchun suratga tushishmoqda, 1916-yil

1820-yillarga kelib, boshqa davlat maktablari futbolning oʻz versiyalarini ishlab chiqishni boshladilar, qoidalar esa koʻp yillar davomida ogʻzaki ravishda kelishilgan edi. Har bir maktab (masalan, Eton, Harrow va Vinchester) oʻziga xos tafovutlarga ega edi. 1839-yilda Kembrij universitetiga borgan sobiq regbi oʻquvchisi Albert Pell u yerda futbol oʻyinlarini tashkil qila boshladi, ammo maktabdagi turfa xilliklar tufayli murosasiz qoidalar toʻplamini yaratishga toʻgʻri keldi[14]. 1843-yilga kelib, Etonda toʻpni erkin olib yurish uchun imkon beradigan, lekin qoʻl bilan oʻynamaslik uchun bir qator qoidalar mavjud boʻlgan degan qarash mavjud. Birinchi maʼlum boʻlgan oʻn bittalik oʻyinlar Etonda boʻlib oʻtdi, u yerda „dribling oʻyini“ juda mashhur edi. 1845-yilda regbi maktabi futbol qoidalarining yozma versiyasi toʻpni qoʻlda olib yurish va uzatish imkonini berdi. Regbi qoidalari, albatta, yozilganligi maʼlum boʻlgan eng qadimgi qoidalar boʻlib, regbi ligasi va regbi ittifoqi evolyutsiyasida muhim qadam boʻlgan edi[15].

Eton oʻsha paytda hakamlar va laysmenlarni ommaga tanishtirdi. 1847-yilda Xarrouda yana bir davlat maktabi qoidalari yaratildi, u Eton singari „driblling oʻyini“da qoʻllanildi. Vinchesterda oʻyinning boshqa bir versiyasi bor edi[16]. Kembrij universitetining asl qoidalari 1848-yilda turli maktablarda qoʻllaniladigan qoidalar bilan chalgʻib qolgan talabalar tomonidan yozilgan. Bu regbi futbolidan farqli ravishda assotsiatsiya futboli qoidalarini (yaʼni, „dribling“ oʻyini) kodlashtirishga birinchi urinish edi. Afsuski, Kembrij qoidalarining asl nusxasi saqlanib qolmagan. Ikkala kodning asosiy farqi shundaki, garchi oʻyinchilarga toʻpni qoʻl bilan olib yurishga ruxsat berilgan boʻlsa ham, assotsiatsiya futbolida oʻyinchining qoʻlida toʻp bilan yugurishi yoki uni jamoadoshiga uzatishi mumkin emas edi.

Sheffild, Kembrij va FA qoidalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sheffild qoidalari futbol assotsiatsiyasining rasmiy qoidalari sifatida qabul qilingan.

1855-56-yilllarning qish oyida Sheffild Kriket klubi oʻyinchilari jismoniy holatini yaxshi holatda saqlash uchun norasmiy futbol oʻyinlarini tashkil qilishdi.Young, Percy M. (1964). Football in Sheffield, pages 15 to 17. S. Paul. 1857-yil 24-oktabrda ular rasman Sheffild futbol klubini yaratdilar, u hozir dunyodagi eng qadimgi futbol klubi sifatida tan olinadi[17]. 1858-yil 21-oktyabrda klubning birinchi yillik umumiy yigʻilishida klub oʻz oʻyinlarida foydalanish uchun Sheffild qoidalari loyihasini ishlab chiqdi. Xakerlik taqiqlangan edi, lekin oʻyinchi toʻpni ushlab turmasa ham, „adolatli ushlashga“ ruxsat berildi[18]. Bir yildan koʻproq vaqt oʻtgach, 1860-yil yanvar oyida qoidalar qonundan tashqari holatda yangilandi[19].1860-yil 26-dekabrda Sheffild Hallam maydonidagi Sandygate Roadda yangi tashkil etilgan Hallam FCni magʻlub etdi va bu dunyodagi birinchi klublararo oʻyin sifatida tarixda qoldi[20]. Notts okrugi 1862-yilda Nottingemda yaratilgan va 1864-yil dekabr oyida rasmiy ravishda tashkil etilgan dunyodagi eng qadimgi professional futbol klubi sifatida tan olinadi[21].

1863-yil oktyabr oyida Kembrij qoidalarining qayta koʻrib chiqilishi jarayoni boʻldi. Bu 26-oktabr, dushanba kuni Londondagi Buyuk Qirolicha koʻchasidagi masonlar tavernasida oʻn ikkita klub va maktablar yigʻilishidan biroz oldin sodir boʻldi. Ulardan 11 nafari futbol assotsiatsiyasini (FA) tuzishga rozi boʻldi[22][23]. Qoʻlda toʻp bilan yugurish ham taqiqlangan edi, lekin oʻyinchilar baribir jarima zarbasini tepish uchun „adolatli ushlash“ ni amalga oshirishlari mumkin edi[24].

Qoida oʻzgarishlarining taʼsiri (1863—1891)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1872-yilda Qirollik muhandislari A.F.C.: „kombinatsiya oʻyini“ ning dastlabki eksponentlari

1874-yilda Charlz V. Alkok jamoaviy ish va hamkorlikka asoslangan oʻyin uslubi uchun „kombinatsiyali oʻyin“ atamasini hayotga taqdim etdi, bu asosan toʻpni dribling oʻrniga oddiy uzatish orqali amalga oshirilar edi. Uslubning koʻzga koʻringan ilk vakillari qirollik muhandislari AFC (1863-yilda tashkil etilgan) va Glazgoda joylashgan Queenʼs Park FC (1867-yilda tashkil etilgan) jamoalari edi[25].

Raqobatbardosh, xalqaro va professional futbol (1871—1890)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1871-yil 20-iyulda The Sportsman gazetasining ofisida FA kotibi Charlz Alkok oʻz qoʻmitasiga: „Assotsiatsiya bilan bogʻliq holda Chaqiruv kubogi tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir, unga Assotsiatsiyaga tegishli barcha klublar raqobat qilish uchun taklif qilinishi kerak“ degan taklifni berdi[26].

Xalqaro futbol 1872-yilda Angliya terma jamoasi Shotlandiya terma jamoasi bilan birinchi rasmiy xalqaro oʻyinda oʻynash uchun Glazgoga borganida boshlangan va bu uchrashuv 1872-yil 30-noyabrda Glazgoning Partik hududidagi Shotlandiya kriket klubining gʻarbiy qismida joylashgan Hamilton Crescentda boʻlib oʻtdi. Oʻyin 0:0 hisobidagi durang bilan yakunlandi va uni tomosha qilish uchun 4000 tomoshabin tashrif buyurdi[27].

Ingliz klublarida professionallar ishlagan boʻlsa-da, Shotlandiya futbol assotsiatsiyasi ushbu amaliyotni taqiqlashda davom etdi. Natijada, koʻplab shotlandiyalik futbolchilar janubga koʻchib ketishdi. Avvaliga FA bunga yoʻl qoʻymaslik uchun turar-joy cheklovlarini oʻrnatdi, ammo ular 1889-yilga kelib olib tashlandi[28]. Preston North End chempionat va kubokda gʻalaba qozonib „dubl“ qayd etgan birinchi ingliz jamoasi edi va bu jamoaning aksariyat qismini shotlandiyalik futbolchilar tashkil etardi. Birinchi mavsumda ular ligada ham, Angliya kubogida ham magʻlubiyatsiz seriya qayd etishdi, bu esa ularni „yengilmaslar“ deb atalishiga sabab boʻldi[29][30][31].

Kema quruvchi Robert Turnbull bilan birga va hozirda professional „barcha isteʼdodlar jamoasi“ni moliyalashtirgan badavlat konchi Samuel Tyzak Shotlandiyada oʻyinchilarni izlash paytida koʻpincha oʻzini ruhoniy qilib koʻrsatardi, chunki Sanderlendning Shotlandiyadagi ishga olish siyosati koʻplab shotlandiyalik muxlislarni gʻazablantirardi. Aslida, 1895-yilgi jahon chempionatida „Sanderlend“ning butun tarkibi butunlay Shotlandiya futbolchilaridan tuzilgan edi[32].

Sanderlenddagi Roker Parki 1898-yilda tashkil etilgan va Archibald Leitch tomonidan rejalashtirilgan edi[33][34].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Ingliz futboli xronologiyasi
  • Angliya futbol ligasi tizimining tarixi
  • Angliya milliy futbol jamoasi tarixi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Collins, Tony (1998). Rugby’s Great Split, page 1. Frank Cass.
  2. ↑ Birley, Derek (1993). Sport and the Making of Britain, page 32. Manchester University Press.
  3. ↑ Magoun, Francis Peabody (1929). Football in Medieval England and Middle-English Literature. The American Historical Review, vol. 35, no. 1
  4. ↑ Marples, Morris (1954). A History of Football, page 36. Secker and Warburg.
  5. ↑ Maun, Ian. From Commons to Lord's, Volume One: 1700 to 1750. Roger Heavens, 2009 — 14–15 bet. ISBN 978-1-900592-52-9. 
  6. ↑ Collins, page 2.
  7. ↑ Strutt, Joseph (1801). The Sports and Pastimes of the People of England, page 100. Methuen.
  8. ↑ Collins, page 3.
  9. ↑ The Oxford Handbook of Sports History. Oxford University Press, 2017 — 186 bet. ISBN 9780199858910. 
  10. ↑ The Oxford Handbook of Sports History. Oxford University Press, 2017 — 190 bet. ISBN 9780199858910. 
  11. ↑ „12“,The Oxford Handbook Of Sports History, 1rst Edelman: , Oxforfd University Press, 2017 — 183-186 bet. ISBN 9780197520956. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Collins, page 4.
  13. ↑ 13,0 13,1 Collins, page 5.
  14. ↑ Marshall, Howard (1951). Oxford v Cambridge. The Story of the University Rugby Match, page 13. Clarke & Corcoran.
  15. ↑ Collins, pages 5 to 6.
  16. ↑ „History of Football in Cambridge“. Cambridge University AFC. 2006-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-may 2018-yil.
  17. ↑ Farnsworth, Keith (1995). Sheffield Football: A History. Volume 1, 1857-1961, pages 21 to 22. Hallamshire Press.
  18. ↑ Harvey, Adrian (2005). Football — the First Hundred Years, pages 95 to 99. Routledge.
  19. ↑ Murphy, Brendan (2007). From Sheffield with Love, page 46. Sports Book Limited.
  20. ↑ Local and General Intelligence. Sheffield Daily Telegraph (28-dekabr 1860-yil).
  21. ↑ Goldstein, Dan (2000). The Rough Guide to English Football, page 387. Rough Guides.
  22. ↑ „History of Football in Cambridge“. Cambridge University AFC. 2006-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-may 2018-yil. „History of Football in Cambridge“. Cambridge University AFC. Archived from the original on 27 October 2006. Retrieved 25 May 2018.
  23. ↑ Harvey, page 133.
  24. ↑ „The History of the FA“. The FA. Qaraldi: 25-may 2018-yil.
  25. ↑ Alcock, Charles William (1874). Football: Our Winter Game, page 83. Nabu Press.
  26. ↑ Collett, Mike (2003). The Complete Record of the FA Cup, page 878. SportsBooks Ltd.
  27. ↑ „The First International Football Match“. BBC Sport. Qaraldi: 26-may 2018-yil.
  28. ↑ Inglis, Simon. League Football and the Men Who Made It. Willow Books, 1988 — 18 bet. ISBN 0-00-218242-4. 
  29. ↑ Aitken, Mike. „Scots passing pioneers shaped football“. The Scotsman (22-mart 2008-yil). 2011-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-fevral 2009-yil.
  30. ↑ „The Scottish Professors and their role in football’s first Invincibles“. Nutmeg Magazine (19-fevral 2019-yil).
  31. ↑ Goldblatt, The Ball is Round, p. 57.
  32. ↑ „Sunderland's Victorian all-stars blazed trail for money's rule of football“. The Guardian (25-aprel 2020-yil).
  33. ↑ „Archie’s Legacy: Remembering The First Stadium Architect“. Populous (16-iyun 2018-yil).
  34. ↑ Dixon. „Never to Be Forgotten Football Grounds: Sunderland's Roker Park“ (18-aprel 2020-yil). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Angliya_futboli_tarixi&oldid=3424651" dan olindi