Amudaryo daryo floti
Amudaryo daryo floti — Oʻzbekiston Respublikasi Davlat chegarasini himoya qilish qoʻmitasining daryo chegara qoʻriqlash katerlarini tashkil etish[1].
Oʻzbekiston nafaqat dengizga chiqish imkoniyatiga ega boʻlmagan, balki okeanlarga qaragan birorta ham davlat bilan chegaradosh boʻlmagan (Lixtenshteyn bilan birga) dunyodagi ikki,,eng kontinental” davlatdan biridir. Markaziy Osiyo hududi dengiz flotining rivojlanishi uzoq tarixga ega. Mustaqil davlatga aylangan Oʻzbekiston daryo floti zamonaviy davrda asosan narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi va islom fundamentalizmiga qarshi kurashish, ularning Afgʻoniston bilan chegara orqali mintaqaga kirib kelishiga yoʻl qoʻymaslik kabi vazifalarni bajaradi.
Turli davrlarda Oʻzbekiston daryo floti,,Shmel” va,,Gyurza” zirhli katerlari bilan jihozlangan.
Oʻzbekiston daryo flotida dengizchidan 1-darajali kapitangacha boʻlgan kema darajalari tizimi qoʻllaniladi.
Shakllanish nomi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ayni paytda Oʻzbekiston ommaviy axborot vositalarida ham, Oʻzbekiston Respublikasining rasmiy manbalarida ham Davlat chegarasini himoya qilish qoʻmitasining Termiz shahrida joylashgan chegara qoʻriqlash katerlarining rasmiy nomi tilga olinmagan.
Rus tilidagi ayrim manbalarda ushbu tuzilmaning nomi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat chegarasi va Oʻzbekiston flotini himoya qilish qoʻmitasining Harbiy daryo qoʻshinlari deb yuritiladi, biroq bu Oʻzbekiston ommaviy axborot vositalari va rasmiy nashrlarda uchramaydi. Maʼlumki, SSSR parchalanib ketganidan keyin sobiq SSSR Qurolli Kuchlari boʻlinmalari boʻlinish davrida Oʻzbekistondan chegara posbonlarining alohida brigadasi joʻnab ketib, uning qoʻmondonligi Termiz shahrida joylashgan.
Oldingi tuzilmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Osiyoning ichki hududlarida harbiy dengiz flotini rivojlantirish Rossiya imperiyasi tomonidan Oʻrta Osiyo yurishi davrida boshlangan. 1852—1883-yillarda dengiz boshqarmasining Orol floti mavjud boʻlib, uning kemalari Sirdaryo boʻylab harakatlangan. Xuddi shu nomga ega boʻlgan yangi dengiz floti fuqarolar urushi davrida (1919—1921)[1] Amudaryo floti (1920—1921)[1][2] bilan birga RSFSR tomonidan harakat qilgan. Biroz vaqt oʻtgach, 1922-yilda Sirdaryo flotiliyasi faoliyat koʻrsata boshlagan[1][3].
Ulugʻ Vatan urushidan soʻng, Orol dengizida (Kaspiy flotiliyasi tarkibiga kiritilgan) maxsus kemalar boʻlinmasi tashkil etilgan. Ushbu boʻlinmaning vazifasi, birinchidan, Boyqoʻngʻir kosmodromidan raketa uchirilishini potentsial qidiruv-qutqaruv qoʻllab-quvvatlash, ikkinchidan, Vozrojdeniye Orol orolida Sovet armiyasining yashirin bakteriologik sinov poligonining faoliyatini amalga oshirish bilan bogʻliq boʻlgan[1].
Termiz viloyatidagi Amudaryo boʻyida, bevosita Oʻzbekistonning zamonaviy daryo floti faoliyat yurituvchi hududda joylashgan chegara harbiy daryo qoʻshinlari 1923-yilda tuzilgan boʻlib, keyinchalik Bosh Siyosiy Boshqarma (Davlat siyosiy boshqaruvi sudlarining Amudaryo chegara otryadi) yurisdiksiyasida boʻlgan[4].
SSSR parchalanishi paytida Afgʻoniston bilan chegaraning ushbu uchastkasi SSSR KGB Oʻrta Osiyo chegara okrugining 22-alohida chegara qoʻriqlash kemalari brigadasi (9873-harbiy qism)ni Termiz shahriga joylashtirish orqali qoʻriqlangan[1].
Qirgʻizistonda Issiqkoʻlda hududida Sovet va keyinchalik Rossiyaning Koysariy harbiy bazasi mavjudligini hisobga olib, Oʻrta Osiyoda harbiy-dengiz kuchlarining mavjudligi ekzotik hududga qaramay, ularni joylashtirish uchun uzoq tarixga ega hodisa sifatida qaraladi[1].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Amudaryodagi chegara qoʻshinlarining daryo boʻlinmalari ham davlat tasarrufiga oʻtgan. Ularning shaxsiy tarkibi uchun SSSR dengiz floti saflariga oʻxshash kema darajalari joriy etilgan. Sovet chegara qoʻshinlaridan yangi respublika 1204-,,Shmel” loyihasining artilleriya katerlarini olgan. 2000-yillarning boshlariga kelib, ushbu loyihaning uchta zirhli qayiqlari hali ham jangovar xizmatda boʻlgan, ammo ularning xizmat qilish muddati deyarli oʻtib boʻlgan. Ma’lumki, oʻsha paytda kemalar ularning ishlashini yana 10-15 yilga uzaytirish umidida kapital ta’mirlangan, ammo bu ta’mirlash qanchalik samarali boʻlganligi haqida ma’lumot yoʻq[1].
Uskunalar eskirganligi sababli Oʻzbekiston AQSh Davlat Eksport nazorati va chegara xavfsizligiga koʻmaklashish departamenti (EXBS dasturi) koʻmagida harbiy flotni modernizatsiya qilishni boshlagan. Amerika Qoʻshma Shtatlari Oʻzbekistonga 5,6 million Aqsh dollari miqdorida yordam koʻrsatgan[1]. Ayniqsa, Oʻzbekiston floti uchun yigirma besh metrlik 58150-loyihali,,Gyurza”[1]zirhli daryo katerlari yaratilgan. Ularning dizayni va qurilishi Ukrainada amalga oshirilgan. Loyihani ishlab chiquvchisi Nikolayevdagi,,Kema qurish ilmiy-konstruktorlik markazi” davlat korxonasi boʻlgan. Sergey Krivko harbiy kemalarning bosh konstruktori boʻlgan. Loyihalashtirilgan qayiqlar Kiyevdagi,,Leninskaya Kuznitsa” zavodida qurilgan. Ukrainaning,,Antonov Airlines” kompaniyasining An-124-100 ogʻir yuk tashish samolyoti yordamida,,Jayhun” (№ 01 bort) va,,Sayhun” (bort № 02) qayiqlari Termizga yetkazilgan. ,,Jayhun” qoʻrgʻoshin qayigʻi Oʻzbekistonga birinchi boʻlib 2005-yil noyabr oyida yetkazilgan. Shundan soʻng, Qoʻshma Shtatlar mamlakat daryo flotiliyasi uchun umumiy qiymati 2,9 million AQSH dollari boʻlgan yana 14 ta patrul katerlarini yetkazib berish niyatida ekanligini maʼlum qilgan[1].
Shaxsiy tarkib[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekiston daryo flotiliyasi tarkibidagi harbiy xizmatchilar chegara qoʻshinlarining kema tartibini tashkil qiladi[1].
Oʻzbekiston daryo flotiliyasini dengizchilar va komandirlar bilan toʻldirish muddatli harbiy xizmatga chaqirish orqali amalga oshiriladi. Harbiy xizmat muddati 12 oy[1].
Flot unvonlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekiston daryo flotida SSSR harbiy-dengiz flotining unvonlar tizimi qabul qilingan[1]. Barcha flot darajalari harbiy unvonlarda yozishmalarga ega. Biroq, harbiy unvonlardan farqli oʻlaroq, Oʻzbekiston flot unvonlarida yuqori unvonli ofitserlar mavjud emas, ular orasida eng yuqorisi 1-darajali kapitan unvoni hisoblanadi[5][6][7].
| Unvonlarning nomlanishi | Oʻzbekistondagi harbiy unvonlar | Pagon |
|---|---|---|
| — | Armiya generali | — |
| — | general-polkovnik | — |
| — | general-leytenant | — |
| — | general-mayor | — |
| birinchi darajadagi kapitan | polkovnik | 
|
| ikkinchi darajadagi kapitan | podpolkovnik | 
|
| uchinchi darajadagi kapitan | mayor | 
|
| kapitan-leytenant | kapitan | 
|
| katta leytenant | katta leytenant | 
|
| leytenant | leytenant | 
|
| kichik leytenant | kichik leytenant | 
|
| Michman | praporshik | 
|
| bosh starshina | katta serjant | 
|
| birinchi darajadagi starshina | serjant | 
|
| ikkinchi darajadagi starshina | kichik serjant | 
|
| matros | ridavoy | 
|
Vazifalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amudaryo daryo flotining qayiqlari Afgʻoniston bilan Amudaryo boʻylab 156 kilometrlik chegarani qoʻriqlaydi, ularning vazifalariga, giyohvand moddalar savdosi, kontrabanda va noqonuniy migratsiyaga qarshi kurashish masalalari kiradi. Bundan tashqari, Amudaryo daryo floti mintaqaga islom fundamentalizmining kirib kelishini toʻxtatish uchun moʻljallangan[1].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 „Константин Чуприн. Флот Узбекистана: вчера, сегодня, завтра, 25.02.10“. 17-mart 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-avgust 2015-yil.
- ↑ Амударьинская военная флотилия. // Военный энциклопедический словарь. — М.: Воениздат, 1986. — С. 31.
- ↑ Сырдарьинская военная флотилия. // Военный энциклопедический словарь. — М.: Воениздат, 1986. — С. 722.
- ↑ В. В. Терещенко. Ведущий научный сотрудник ЦПМ ФСБ РФ. „«История создания и охраны среднеазиатской границы СССР»“. www.vestarchive.ru. 2015-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-dekabr 2018-yil.
- ↑ Хасанмурад Джураев. Допризывная подготовка юношей: Учебное пособие для 10—11 классов общеобразовательных школ. Изд. 2-е. — Ташкент: Шарк, 2005. — 208 с. — С. 21.
- ↑ „Закон Республики Узбекистан о всеобщей воинской обязанности и военной службе. Статья 9.“. 6-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-avgust 2015-yil.
- ↑ „Ўзбекистон Республикасининг қонуни умумий ҳарбий мажбурият ва ҳарбий хизмат тўғрисида. 9-модда“. 10-yanvar 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-avgust 2015-yil.