Amga ulusi
 | Bu maqolaga boshqa birorta sahifadan
ishorat yoʻq. (May 2024) |
|
| |||
| ulus (tuman) | |||
|---|---|---|---|
| Tarkibida | Yoqutiston | ||
| Maʼmuriy markazi | Amga | ||
| Asos solingan sanasi | 1930-yil 9-yanvar | ||
| Aholi (2023) | 16 894 | ||
| Zichligi | 0,57 kishi./km² | ||
| Maydoni | 29 421,33[1] km² | ||
| Balandligi dengiz sathidan Baland choʻqqisi |
224 m | ||
| Xaritada | |||
| Amga ulusi xaritada | |||
| Koordinatalari: 60°24′0″N 130°54′0″E / 60.40000°N 130.90000°E G O | |||
.png)
Amga ulusi (tuman) (saxa.: Амма улууһа) — Rossiya Federatsiyasining Saxa (Yakutiya) Respublikasidagi maʼmuriy-hududiy birlik (ulus yoki tuman) va munitsipal tuzilma (munitsipal okrug).
Maʼmuriy markazi — Amga qishlogʻi.
Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Markaziy Yakutiyaning janubi-sharqida joylashgan. Shimolda Churapchin, sharqda va janubi-sharqda — Ust-May, janubda va gʻarbda — Aldan, shimoli-gʻarbda — Xangalas va Megino-Kangalas uluslari bilan chegaradosh. Tumanning maydoni 29,4 ming km².
- Tabiiy sharoitlar
Amga daryosining oʻrta oqimida, Prilen platosida joylashgan.
Yanvarning oʻrtacha harorati 38…- 42 °C, iyulniki +16…+18 °C. Yiliga 200–250 mm yogʻin tushadi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ulusning markazi — Amga, 1652-yilda rus dehqonlari tomonidan posyolka sifatida tashkil etilgan. Yakutiyaning mahalliy aholisi dehqonchilik madaniyati bilan tanishgan birinchi mintaqalaridan biri.
Yozuvchi Ivan Goncharov 1854-yilda Yoqut viloyati hududi boʻylab sayohat qilib, „Fregat „Pallada““ asarida tumanni shunday taʼriflab yozgan:
Amga daryosiga yaqinlashganda (bu joy Yakutskga yaqinroq), men toʻsatdan Volga qirgʻogʻiga kelib qolgandek boʻldim: oldimda gʻalla bilan toʻla dalalar yoyilgan edi. Menga tanish boʻlgan momiq tilla boshoqlarni koʻrib „Bu rostdan ham bugʻdoymi?“ deb soʻradim hayron boʻlib, men yoqutlar hoʻkizlarga pichan qoʻyib, gʻalla yigʻib oʻtayotgan son-sanoqsiz oʻtloqlarni koʻrib koʻzim qamashdi.
1880-yillarning boshlarida Vladimir Korolenko Amgada surgunda xizmat qilgan.
1911-yil 12-dekabrda Rossiya imperiyasi Senatining qarori bilan Amga ulusi Boturu ulusidan ajratilgan.
Fuqarolar urushi va undan keyin Yakutiyadagi eng shiddatli janglar kechgan. 1922-yilda oq general Anatoliy Pepelyayev Sibirga hujum qilib, u yerda Sibir Respublikasini eʼlon qilish maqsadida Yakutskga hujum boshlagan. Hujum Rossiyadagi fuqarolar urushining soʻnggi voqealaridan biri boʻlgan. Ammo, 1923-yil 14-fevralda Pepelyayevning otryadi Amgadan bir necha kilometr uzoqlikdagi Sasil-Sisi traktida Ivan Strodning qizil otryadi tomonidan toʻxtatigan. Bu jang Rossiya tarixiga „Muz qamali“ nomi bilan kirgan: Yoqutistonning qattiq sovuqlari sharoitida Ivan Strode qoʻmondonligi ostida Yakutskni himoya qilgan qizil jangchilar va Sibir generali Anatoliy Pepelyayevning otryadi oʻrtasida jang boʻlgan. Amgadagi janglar natijasida RSFSR hududidagi soʻnggi yirik oq harbiy tuzilma magʻlubiyatga uchragan, generalning oʻzi Oxota dengizi qirgʻogʻiga chekingan va asirga olingan.
1927-yil 7-noyabrda Konfederalistlar qoʻzgʻoloni paytida isyonchilar otryadi Abaga qishlogʻini egallashga harakat qildi, ammo qurolli kashshoflarning qarshiliklariga duch keldi va chekindi.
1930-yil 9-yanvarda tashkil topgan.
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Milliy tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]
| No. | aholi soni, kishi |
jamidan
% da |
millati koʻr satil ganlar ning % i | |
|---|---|---|---|---|
| Jami | 17 183 | 100.00% | ||
| 1 | yakutlar | 15 772 | 91.79% | 92.20% |
| 2 | ruslar | 846 | 4.92% | 4.95% |
| 3 | evenklar | 217 | 1.26% | 1.27% |
| 4 | evenlar | 129 | 0,75% | 0,75% |
| boshqa | 143 | 0,83% | 0,84% | |
| millati koʻrsatilgan |
17 107 | 99,90% | 100.00% | |
| millatini koʻrsatmagan |
76 | 0,10% |
Munitsipal-hududiy tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amga ulusi, munitsipal hududda mahalliy oʻzini oʻzi boshqarishni tashkil etish doirasida, qishloq aholi punktlari maqomiga ega 14 ta munitsipalitetni (nasleglar) oʻz ichiga oladi[2][3]:
Aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amga ulusida 21 ta aholi punkti mavjud.
Iqtisodiyoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qishloq xoʻjaligi iqtisodiyotda yetakchi oʻrinni egallaydi. Asosiy tarmogʻi chorvachilik (goʻsht-sut chorvachiligi, goʻsht-podali otchilik), don, kartoshka, sabzavot va yem-xashak ekinlari yetishtiriladi. Qishloq xoʻjaligi yerlari 106 ming gektarni tashkil etadi.
Amga ulusida ish haqi unchalik past emas: respublika oʻrtacha ish haqining 70% iga toʻgʻri keladi[4]. Biroq, iqtisodiy rivojlanish koʻrsatkichlarida barqaror oʻsish kuzatilmoqda.
Transporti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ulus markazi Amga qishlogʻi Yakutsk bilan respublika ahamiyatga ega Amga avtomobil yoʻli orqali tutashgan.
Taniqli shaxslar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования“. 2020-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-mart.
- ↑ „Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»“. 2019-yil 21-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-mart.
- ↑ „Перечень населенных пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)“. 2013-yil 27-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-yanvar.
- ↑ „«Почёт за труд — хороший стимул»“. Газета «Якутия».
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- VI Respublika pedagogika yarmarkasi veb-saytida Amga ulusi haqida
- „Амгинский улус на сайте Центра СЭПМ“. 2009-yil 25-aprelda asl nusxadan arxivlangan.