Afgʻoniston Islom Amirligi (1996–2001)
| Afgʻoniston Islom Amirligi pushtucha: د افغانستان اسلامي امارات Da Afġānistān Islāmī Amārāt Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Shiori لا إله إلا الله محمد رسول الله lā ʾilāha ʾillà l-Lāh, Muḥammadun rasūlu l-Lāh "Allohdan boshqa iloh yo‘q, Muhammad Allohning elchisidir" | |||||||||
| Madhiya دا د باتورانو کور Dā Də Bātorāno Kor "Bu jasurlar uyi" | |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Poytaxti | Kobul | ||||||||
| Yirik shaharlari | Kobul, Mozori Sharif va Qandahor | ||||||||
| Til(lar)i | Pushtucha va Dariycha | ||||||||
| Dini | Islom | ||||||||
| Pul birligi | Afg‘oni | ||||||||
| Parlamenti | Rahbari sho‘ro | ||||||||
| Maydoni | 652 864 km² | ||||||||
| Aholisi | 19 689 000 kishi (2001-yil) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Unitar totalitar teokratik islom amirligi | ||||||||
| Amir al-Moʻminin | |||||||||
| - 1996—2001-yillar | Muhammad Umar | ||||||||
| Bosh vazir | |||||||||
| - 1996—2001-yillar | Muhammad Rabboniy | ||||||||
| - 2001-yil (vazifasini bajaruvchi) | Abdul Kabir | ||||||||
| Tarixiy davr | Afgʻonistondagi fuqarolar urushi, Terrorizmga qarshi kurashish | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - Kobulning Tolibon tomonidan bosib olinishi va amirlikning e’lon qilinishi | 1996-yil 27-sentyabr | ||||||||
| - Shimoliy Alyans bilan fuqarolar urushi | 1996—2001-yillar | ||||||||
| - «Barqaror erkinlik» operatsiyasining boshlanishi - AQSh va ittifoqchilarning bostirib kirishi | 2001-yil 7-oktyabr | ||||||||
| - Tolibon rejimining qulashi; Muvaqqat maʼmuriyat tashkil etilishining boshlanishi | 2001-yil kuz-qishi | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Afg‘oniston Islom Amirligi (pushtucha: د افغانستان اسلامي امارات, Da Afġānistān Islāmī Amārāt) — 1996—2001-yillarda mavjud bo‘lgan va Afg‘oniston hududining katta qismini nazorat qilgan qisman tan olingan islom davlati. Fuqarolar urushi (1992—1996-yillar) natijasida, islomiy Tolibon Pokiston koʻmagida hokimiyatni egallab olganida shakllangan. Pokiston, Saudiya Arabistoni, BAA[1], Turkmaniston (de-fakto) va tan olinmagan ChIRdan diplomatik tan olingan, ayni paytda xalqaro hamjamiyatning aksariyati Shimoliy Alyans vakili Rabboniyni qonuniy prezident deb hisoblashda davom etdi.
.png)
Islom amirligi 2001-yil 17-dekabrda Shimoliy alyans tomonidan ag‘darildi. Shimoliy alyans ikki oy avval AQShning mamlakatga bostirib kirishidan keyin yaratilgan Xalqaro xavfsizlik kuchlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. "Tolibon" 2001-yildan 2021-yilgacha rasmiy xabarlarda o‘zini Afg‘oniston Islom Amirligi deb atashda davom etdi[2]. 2021-yildagi hujum paytida Tolibon 2021-yil 15-avgustda Kobul qulaganidan keyin Afg‘oniston ustidan nazoratni tikladi[3].
Bu hanafiy mazhabi ta’limotiga muvofiq, diniy rahnamo va amirlik asoschisi Muhammad Umar boshchiligida islom shariati asosida boshqariladigan teokratik davlat edi. Amirlik liberal demokratiya, sekulyarizm va G‘arb dunyosiga, ayniqsa AQSh va Isroilga qarshi chiqdi[4][5][6]. Madaniy va ko‘ngilochar tadbirlarning bir qancha turlari harom sifatida taqiqlandi. Ayollar va qizlarning maktab va universitetlarga borishi taqiqlangan, ular asosan mehnat qilishlari taqiqlandi. Shuningdek, ular purdani taqishlari va uylaridan tashqarida erkak mahram qarindoshlari hamrohlik qilishlari kerak edi. Qamchilash yoki qatl qilish mahalliy qonunlarning turli xil buzilishi uchun keng tarqalgan jazo edi. Besh vaqt islom namozi (namoz) barcha musulmonlar tomonidan bajarilishi kerak edi. Xristianlar, shia musulmonlari, buddistlar, sikxlar, hindular, zardushtiylar va boshqa diniy ozchiliklar keng tarqalgan diniy diskriminatsiya, madaniy genotsid va boshqa ta’qiblarga duch keldilar. Tolibon, shuningdek, 1500 yillik Bamiyan Budda haykallari kabi ko‘plab yodgorliklar va tarixiy ashyolarni vayron qildi.
Tolibon rejimi o‘shanda ayrim a’zolari mamlakatda yashiringan “Al-Qoida” terrorchilik guruhi bilan hamkorlikda ayblangan edi. Bush maʼmuriyatining "Al-Qoida" yetakchisi Usama bin Ladenni ekstraditsiya qilish haqidagi ultimatumiga rioya qilmaslik 2001-yilda AQSh va uning ittifoqchilarining harbiy aralashuvi natijasida Tolibonni ag‘darib tashlashga sabab bo‘lgan[7]. 2001-yil 17-dekabrdagi To‘ra-Bora jangi Shimoliy Alyans tomonidan Islom Amirligining ag‘darilishini belgilab berdi, bunga asosan AQSh bosqinidan ikki oy oldin yaratilgan Xalqaro xavfsizlik kuchlari a’zolari yordam berdi; bu Tolibonning mamlakatning katta qismidan quvib chiqarilishiga va oxir-oqibat Afg‘oniston Islom Respublikasining tashkil topishiga olib keldi. Biroq Tolibon mag‘lubiyatni tan olmadi va o‘zlarini Afg‘oniston Islom Amirligi deb atashda davom etib, koalitsiya kuchlariga qarshi partizan urushini olib bordi.
2021-yilda AQSh va NATO qo‘shinlarini olib chiqib ketish chog‘ida Tolibon 2021-yil may oyida harbiy hujum boshladi va uch yarim oy ichida Afg‘onistonning katta qismini nazorat ostiga oldi. 2021-yil 15-avgustda Tolibon kuchlari mamlakat poytaxti va eng yirik shahri Kobulni nazorat ostiga olganida Afgʻoniston harbiylari parchalanib ketdi va Afgʻoniston Islom Respublikasi de-fakto quladi. Bu inqirozni ayrim tahlilchilar kengroq global tendentsiyalarning dalili, jumladan, islomiylikning musulmon mintaqalarida ta’siri va kuchining kuchayishi, noliberal boshqaruv modellarining kuchayishi va Amerikaning tanazzulga uchrashi deb talqin qildilar. The Washington Post gazetasi 2021-yilda Tolibonning Afg‘onistonni egallab olishi “Pokiston bilan chambarchas bog‘liq” ekanini ta’kidladi. “Nyu-York Tayms” gazetasining yozishicha, “Afg’on qabila yetakchilarining aytishicha, Pokiston armiyasi Pokiston ichidagi xavfsiz uylardan yangi jangchilar oqimini chegaradan o’tkazgan”. Ko‘p odamlar Respublika hukumatining tez va kutilmagan qulashi, evakuatsiya inqirozini keltirib chiqargan, AQSh va boshqa ittifoqchi pasportlarga ega o‘n minglab afg‘onlar Tolibon nazorati ostidagi hududlarda qolib ketishgan.
2022-yil 16-avgust holatiga ko‘ra, hech bir hukumat qayta tiklangan Afg‘oniston Islom Amirligini tan olmagan bo‘lsa-da, Xitoy, Pokiston, Turkiya, Qatar, Rossiya, Saudiya Arabistoni va AQSh [24] hukumatlari Tolibon hukumatiga insonning asosiy huquqlarini hurmat qilsa tan olishlari mumkinligini aytdi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tolibon harakati 1979—1989-yillardagi Afg‘onistondagi fuqarolar urushi davrida paydo bo‘lgan. Dastlab bu harakat aʼzolari islom fundamentalistlari – Hilmand va Qandahor viloyatlaridagi madrasa talabalari edi. Tolibonning katta qismi etnik pushtunlar edi. Ularning mafkurasi islom fundamentalizmiga, G‘arb va zamonaviy barcha narsalarni rad etishga asoslangan edi.
ADR qulagandan keyin[8] Tolibon 1996-yilda Kobulni, 1997-yilda Hirot va Mozori Sharifni egallab oldi. 2000-yil oxiriga kelib Tolibon mamlakat hududining qariyb 90 foizini nazorat qildi. Muxolifat (“Shimoliy alyans”) shimoli-sharqdagi Badaxshon viloyatiga chiqib ketishga majbur bo‘ldi.
Tolibon hukmronligi davrida mamlakatda eng qattiq talqinda shariat qonunlari o‘rnatildi. Keyinchalik Tolibon Usama bin Lodinni Al-Qoidadan boshpana qilgan va shuning uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan terrorchilarning sheriklari deb eʼlon qilingan.
Shariat qonunlariga munosabat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Islom amirligining besh yillik tarixida aholining salmoqli qismiga nisbatan erkinlik cheklovlari o‘rnatildi, inson huquqlari poymol qilindi. Ayollarga ishlash, qizlarga maktab va universitetlarga borish taqiqlandi. Qarshilik ko‘rsatganlar shariat bo‘yicha jazolanardi. O‘g‘rilar qo‘l yoki oyog‘ini kesish bilan jazolangan.
Diplomatik tan olish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afg‘oniston Islom Amirligi qisman tan olingan davlat edi - uni faqat Pokiston, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari tan oldi (Har uchala davlat 2001-yil oktabr oyida AQSH[9], BAA 22-sentyabr[10]tomonidan operatsiya boshlanganidan keyin AIA bilan aloqalarini uzgan). Turkmaniston ham Tolibon hukumatini de-fakto tan olgan, chunki u Tolibon hukumati bilan bir necha marta rasmiy uchrashuvlar va kelishuvlar o‘tkazgan.
2000-yil 16-yanvarda Afg‘oniston Tolibon harakatining oliy rahbari Mulla Muhammad Umar Checheniston Respublikasi — Ichkeriyani Rossiyadan mustaqil davlat sifatida tan olishga rozi bo‘ldi. Ichkeriya va Tolibon bir-birini tan oldi. Zelimxon Yandarbiyev shunday eslaydi:
Men Afg‘onistonga 2000-yil yanvar oyida kelganman. Keyin Tolibon bilan o‘zaro tan olish to‘g‘risida shartnoma imzoladik, Kobulda elchixona, Qandahorda konsullik ochdik... Barcha hujjatlarda mening va Afg‘oniston tashqi ishlar vaziri Ahmad Mutavakkilning imzosi bor. Men Bin Lodin bilan uchrashmadim, u meni qabul qila olmadi, chunki men Eron va Pokistonga shoshayotgan edim. Afg‘onistonning qolgan rahbariyati bilan, ikki marta Mulla Umar bilan uchrashdim.
Tanqid[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tolibonning xalqaro miqyosda to‘liq tan olinmaganligining asosiy sababi Tolibonning xalqaro huquqni to‘liq mensimasligi bo‘lgan. Islom amirligining birinchi harakatlaridan biri Afg‘onistonning sobiq prezidenti Muhammad Najibullohning o‘ldirilishi bo‘ldi. Tolibon Afg‘oniston poytaxti Kobulni nazorat ostiga olishdan avval Najibulloh va uning ukasini Prezident saroyi yaqinida yuk kraniga osib o‘ldirilgan. Najibulloh Afg‘onistonning BMT tomonidan tan olingan rahbari bo‘lgani uchun uning o‘ldirilishi xalqaro huquqning buzilishi hisoblanadi.
Tolibon rejimi 1998-yilda Afg‘onistonda eronlik diplomatlarning o‘ldirilishi va 2001-yil martida Bomiyondagi qadimiy Budda haykallarini vayron qilgani uchun ham jahon hamjamiyati tomonidan qoralangan edi.
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Guelke, Adrian. Terrorism and Global Disorder – Adrian Guelke – Google Libros, 25 August 2006. ISBN 9781850438038. ( at books.google.com Error: unknown archive URL 20210812205156 sanasida arxivlangan)
- ↑ Nordland, Rod; Rubin, Alissa J.. „Taliban Flag Is Gone in Qatar, but Talks Remain in Doubt“ (en-US). The New York Times (2013-yil 24-iyun). 2021-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 2-iyul.
- ↑ „Taliban declares ‘war is over in Afghanistan’ as foreign powers exit Kabul“. the Guardian (2021-yil 16-avgust). 2021-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-avgust.
- ↑ Nagamine, Yoshinobu. The Legitimization Strategy of the Taliban's Code of Conduct: Through the One-Way Mirror. Palgrave Macmillan, 2016 — 19 bet. ISBN 9781137530882.
- ↑ Jeffrey, Craig; Harriss, John. Keywords for Modern India. Oxford University Press, 2014 — 77 bet. ISBN 9780191643927.
- ↑ Matinuddin, Kamal „The Taliban's Religious Attitude“,. The Taliban Phenomenon: Afghanistan 1994–1997. Karachi: Oxford University Press, 1999 — 34–43 bet. ISBN 0-19-579274-2.
- ↑ „Taliban rejects Bush ultimatum“ (en). gulfnews.com (2001-yil 22-sentyabr). 2021-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-avgust.
- ↑ С помощью пакистанских регулярных войск [1] (Wayback Machine saytida 2023-05-06 sanasida arxivlangan)
- ↑ Бывший глава МИД правительства талибов намерен просить убежища в Катаре (Wayback Machine saytida 2018-10-14 sanasida arxivlangan) // «РИА Новости»
- ↑ «Талибан» не пойдет на компромисс с Западом[sayt ishlamaydi] — ЛІГА.Новости
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Талибы обиделись на Пакистан за то, что их называют талибами
- Талибы признали Чеченскую республику Ичкерия
- МИД России обиделся на талибов за признание Чечни
- Данные на официальном сайте ЦРУ (англ.) (Wayback Machine saytida 2012-10-19 sanasida arxivlangan)
- Опиум в Афганистане (англ.) (Wayback Machine saytida 2001-11-08 sanasida arxivlangan)
- Мулла Омар (англ.)
- Убийство иранских дипломатов (англ.)
- Доклады о правах человека, 23 февраля 2001 года (англ.)
- Официальный сайт-Исламский Эмират Афганистан.
- Интервью с представителями Исламского Эмирата Афганистан.