Usmon Hamdi bey

Usmon Hamdi
Asl ismi	Osman Hamdi Bey
Tavalludi	30-dekabr 1842-yil; Istanbul, Turkiya ; Usmonli imperiyasi
Vafoti	24-fevral 1910-yil ; (67 yoshda); Istanbul, Usmonli imperiyasi
Kasbi	turk arxeologi, muzey mudiri, rassomi va Kadikoʻyning birinchi hokimi
Ijod qilgan tillari	Turk tili
Fuqaroligi	Usmonli imperiyasi
Yoʻnalish	Sanʼat
Janr	Arxeologiya va rassomchilik
Bolalari	Nazli Hamdi
Otasi	Ibrohim Ethem posho

Usmon Hamdi Bey (30-dekabr 1842, Istanbul — 24-fevral 1910. Istanbul) — turk arxeologi, muzey mudiri, rassomi va Kadikoʻyning birinchi hokimi. U asli millati yunon boʻlgan Usmonli sadr vazirlaridan biri, yoshligida Xios shahridan asrab olingan holda kelgan Ibrohim Ethem Poshoning oʻgʻli hamda Istanbul noibi, shahar hokimi, muzey mudiri, kimyogar va faylasuf Xalilning katta akasidir.

U birinchi turk arxeologi hisoblanadi. Bag'dodda oʻzining birinchi arxeologik tadqiqotlarini olib borganidan soʻng, zamonaviy arxeologiya fanining Usmonli imperiyasida yuksalishini taʼminladi. Eng muhim arxeologik qazishma 1887-1888-yillarda olib borilgan Sayda podshosi (Livan)qabristonidir. Bu qazishmalar davomida u dunyoga mashhur Aleksandr Sarkofagini topdi.

Usmon Hamdi Bey 29 yil davomida Istanbul arxeologiya muzeyining direktori boʻlgan va muzeyni dunyodagi sanoqli muzeylar qatoriga qoʻshgan. Usmon Hamdi Beyni zamonaviy turk muzeyshunosligining asoschisi deb hisoblaydiganlar buni Usmonlilar davridagi birinchi turk muzey direktori boʻlganligi va muzeyni oʻzi ishlab chiqqanligi bilan asoslaydi.

U shuningdek, bugungi kunda Mimar Sinan universiteti tasviriy sanʼat fakulteti sifatida faoliyatini davom ettirayotgan Sanayi-i Nefise Maktabi oliysi asoschisidir. U birinchi turk rassomlaridan biri boʻlib, turk rasmida figurali kompozitsiyadan foydalangan birinchi rassom sifatida tarixga kirdi^[1].

Shaxsiy hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

U 1842-yil 30-dekabrda Istanbulda tugʻilgan. Uning otasi, mamlakatning birinchi kon muhandislaridan biri boʻlgan Ibrohim Ethem Bey 1877-yilda oliy vazirlik darajasiga koʻtarilgan davlat arbobi edi. Usmon Hamdi oilaning ikki qizi va olti farzandining kattasi. Uning ukalaridan biri Mustafo Bey Istanbulning bojxona mudiri, janob Ismoil Galip Turkiyada numizmatika asoschilaridan biri, Halil Ethem Bey esa muzey rahbari boʻldi.

Usmon Hamdi, boshlangʻich maktab taʼlimidan soʻng, 1856-yilda Maarif-i Adliya maktab taʼlimini oldi. U bor-yoʻgʻi 16 yoshida chizgan oddiy rasmlari bilan oʻz davrasining eʼtiborini tortdi. U otasi bilan birga borgan Venadagi muzeylar va koʻrgazmalarga qiziqardi. Oʻgʻillarining xorijda oʻqishni istagan otasi bir necha yildan soʻng uni Parijga huquqshunoslikka oʻqishi uchun joʻnatadi^[2]. Parijdagi 12 yillik faoliyati davomida huquqshunoslik boʻyicha taʼlimni davom ettirar ekan, u oʻsha davrning mashhur rassomlari boʻlgan Jan-Léon Jerom va Bulanjer ustaxonalarida ularga shogird tushib, rassomlik taʼlimini oldi^[3].

Usmonli davlatiga qaytgandan soʻng Sheker Ahmet Posho va Sulaymon Seyyidni rassomchilikni oʻrganish uchun Parijga yubordi. Bu uch kishi turk rassomchiligining birinchi avlodini tashkil qilgan. Usmon Hamdi Bey oʻzining „Loʻli tanaffusi“, „Zeybek pistirmada“ va „Zeybekning oʻlimi“ nomli uchta asarini 1867-yilgi Parij jahon koʻrgazmasida namoyish qildiradi. Parijda 10 yillik tanishi Mariya bilan turmush qurgan. Fatma va Xayriye ismli ikki qizi bor^[4]. Vataniga qaytgach, davlatning turli dargohlarida ishladi. Uning birinchi vazifasi Bagʻdoddagi Tashqi ishlar boshqarmasi boʻldi. U shaharning turli qirralarini aks ettiruvchi rasmlar chizgan, Bagʻdod tarixi va arxeologiyasi bilan qiziqqan. U oʻsha paytda hokim Mithat Poshoning noibi boʻlgan boʻlajak mashhur yozuvchi Ahmet Mithat afandi bilan uchrashib, doʻstlashdi.

Oilasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Usmon beyning koʻp qirrali tarbiyasi, avvalo, oilasidagi muhit bilan bogʻliq. Otasi sadr vaziri Ibrohim Ethem Posho singari u ham Yevropada oʻqigan. Aytilishicha, Usmonlilar imperiyasining birinchi kon muhandisi Ibrohim Ethem Xiosdagi qoʻzgʻolon bostirilgandan soʻng ishga olingan yunon bolasi edi. Istanbulga keltirilgach, boshligʻi Derya Husrev Posho tomonidan olib ketilgan va oʻqitilgan. Farzandsiz boʻlgan Husrav Posho oʻzi bilan olib ketgan bolalarni juda yaxshi tarbiyalashga harakat qildi. 1829-yilda Ibrohim Ethem endigina 9-10 yoshda boʻlganida, Husrav Posho tomonidan Fransiyaga taʼlim olish uchun yuborilgan birinchi bolalardan biri boʻldi.

Ibrohim Ethem (Usmon Hamdibeyning otasi) tashqi ishlar vaziri, savdo vaziri, gubernator, Berlin elchixonasi, Vena elchixonasi, Tanzimat assambleyasi aʼzosi, Daniya kengashi aʼzosi boʻlgan. Hattoki Sulton Abdulmejidning fransuz tili oʻqituvchisi boʻlgan. Ibrohim Ethemning Usmonbeydan tashqari yana 3 farzandi bor: Halil Ethem, Ismoil Galip va Mustafodir. Mustafo Bey—farzandlarning eng kichigi. u Istanbul bojxona mudiri boʻlgan.

Usmon Beyning ukasi Halil Ethem Eldem (1861—1938) kimyo fanini mukammal oʻrgangan. Falsafa fanlari doktori, soʻngra muzeyshunoslik, harbiy xizmat ishlari vazirligi maslahatchisi, Bosh shtab boshqarmasi tarjima boʻlimi, Istanbul shahri, Osori Atiqa muzeylar boshqarmasi, Darulshafaka, Mulkiyebi, Doru’l-Muallimin va Dorulfunununning tabiiy va geologiya fanlari oʻqituvchisi, Sanoat va tarix maktabi direktori, Usmonlilar tarixi kengashi aʼzosi, Maorif vazirligi aʼzosi, Turkiya tarixi qoʻmitasi aʼzosi, Taʼsis aʼzosi va vitse-prezidenti, Turk Tarix Tadqiqot Jamiyati, Turkiya Buyuk Millat Majlisining 4-5-Davlat deputati boʻlgan.

Boshqa ukasi Ismoil Galip Bey (1848—1895) Turkiyada numizmatika ilmiy fanining asoschisi hisoblanadi.

Usmon Hamdi beyning qizi Nazli Hamdi (1893-1958) Usmonli diplomati Esat Jemilga turmushga chiqqan. Bu juftlikning qizi Jenan Hamdi Sarch (1913—2012) Istanbul universiteti rektori Oʻmer Jelal Sarch bilan oila qurgan. Usmon Hamdi beyning ukasi Ismoil Galipning nevarasi Edhem Eldem Bogʻozichi universitetining tarix fakulteti oʻqituvchisi, Garvarddagi Berkli, Ekole des Hautes Études en Sciences Sociales, École Pratique des Hautes Études va Normale universitetlarida professor sifatida maʼruzalar oʻqigan. Supérieure, Berlin U Wissenschaftskollegda tadqiqotchi boʻlgan va koʻplab ilmiy ishlar yaratgan^[5].

Ish faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Istanbulga qaytganidan soʻng saroyda ishlagan Usmon Hamdi, Vena shahrida boʻlib oʻtgan Xalqaro koʻrgazmaga komissar sifatida tashrif buyurdi. U Vena shahrida Noila Xonimga uylanadi. Uning bu turmushidan Melek, Leyla, Ethem, Nazli degan farzandlari dunyoga keldi.

1875-yilda u Kadikoʻyning birinchi hokimi etib tayinlandi va bu vazifani bir yil davom ettirdi^[6].

Usmonli-Rossiya urushidan keyin davlat xizmatidan erta nafaqaga chiqqan Usmon Hamdi Bey, Gebzeyening Eskihisar qishlogʻidagi uyida oʻzini rasm chizishga bagʻishladi. 1881-yilda „Muzey-i Humoyun“ (podsholik muzeyi) direktori vazifasiga sulton tomonidan tayinlangan boʻlsa-da, Usmon Hamdi Bey boshidanoq oʻzini muzey direktori deb hisoblanmagan^[7].

1882-yil 1-yanvarda sulton Abdulhamid II uni Turkiyaning ilk tasviriy sanʼat maktabi Industry-i Nefise Mektebi direktori etib tayinlandi. U arxitektor Vallauri bilan birgalikda maktab binosini loyihalashtirgan. Bino qurilib, ilmiy xodimlar tayyor boʻlgach, 1883-yil 2-martda maktabni ochdi. Muzey-i Humoyun direktori sifatida uning birinchi ishi qadimiy asarlar xorijga olib chiqilishini taqiqlovchi nizom tayyorlash edi. 1883-yilda amalda boʻlgan 1874-yildagi „Asar-i Atika Nizomi“ni qayta tuzib, kuchga kiritdi. Bu yangi tartibga solish bilan Usmonli yerlaridan Gʻarb oʻlkalariga qadimiy buyumlarning noqonuniy olib oʻtilishini oldini oldi^[8].

Usmon Hamdi „Lagra togʻi“, LaGra (Mugʻla, Yatoman) va Sayda (Livan) dagi arxeologik qazishmalarni amalga oshirgan. Saydada olib borilgan qazishma ishlari davomida topgan qadimiy ashyolar orasida arxeologiya olami durdonalaridan biri sanalgan Aleksandr Sarkofagi ham bor. Ushbu asarlar Istanbul arxeologiya muzeyida hozirgacha namoyish etilmoqda.

Usmon Hamdi Nemrut togʻida arxeologik qazishmalar chogʻida

Usmon Hamdi Bey arxeolog Salomon Reynax bilan birgalikda unga xalqaro miqyosda shuhrat keltirgan bu qazishmalar haqida „Une necropole a Sidon (Sayda King qabristoni)“ nomli kitob yozib, 1892-yilda Parijda nashr ettirgan^[9]. Usmon Hamdi Bey yaqin qarindoshlariga ham qazishma ishlarini oʻrgatgan edi. Uning oʻgʻli meʼmor Ethem Bey tomonidan qadimiy Tralles shahrida (Guzelhisar, Aydin) olib borilgan qazishmalar chogʻida qadimgi Yunoniston xudosi Artemidaga tegishli boʻlgan ibodatxona frizlari va yana koʻplab asarlar topilib, Muzey-i Humoyunga keltirilgan. U akasi Halil Ethem Beyga Aydinning qadimiy Alabanda va Sidamara shaharlarida olib borilgan qazishmalarga rahbarlik qilishni topshirdi. Muzey xodimlaridan biri Makridi Bey Rakka, Bogʻozkoʻy, Alachahoʻyuk, Akalan, Langaza, Rodos, Thassos va Notion shaharlarida qazish ishlari olib bordi. Usmon Hamdi Bey qazishmalar natijasida topgan ashyolarini koʻrgazmaga qoʻyish maqsadida yangi bino qidirdi. Asarlar Aya Irinadan keyin koshinli kioskka koʻchirildi, ammo bu ham yetarli emas edi. U Usmoniy sultonlarni ishontirib, bugungi Istanbul arxeologiya muzeyi binosini qurdirdi. Uch bosqichda qurib bitkazilgan muzey binosining birinchi qismi 1899-yilda, ikkinchi qismi 1903-yilda va uchinchi qismi 1907-yilda ochilgan. Muzey ichida fotografiya doʻkoni, kutubxona va maketlar doʻkoni qurilgan^[10]. Muzey-i Humoyun arxeologiyaga yoʻnaltirilgan muzeyga aylandi. Toʻplamdagi qurol va harbiy texnikalar Aya Irinada qoldirildi va u „Esliha-i Harbiy muzey“ nomi bilan tashkil qilindi. Bugungi yangi Harbiy muzeyning asosi boʻlgan ushbu muzey 1908-yilda tashrif buyuruvchilar uchun ochilgan. Usmon Hamdi Bey Istanbul tashqarisidagi shaharlarda ham muzeylar tashkil qilgan. Sanoyi maktabning katta zalida Nefise Mektebi talabalarining asarlarini toʻplash bilan Tasviriy sanʼat muzeyiga poydevor yaratdi^[11]. Bu saʼy-harakatlarning barchasi uni zamonaviy turk muzeyshunosligining asoschisiga aylantirdi. Usmon Hamdi Bey muzeyshunoslik va arxeologiya sohasidagi tadqiqotlarni davom ettirar ekan, rasm chizishni toʻxtatmadi. U rasmlarini odatda Gebzening Eskihisar shahridagi uyida oʻtkazgan paytlari (asosan, yoz oylari)da chizgan. U turk rangtasvirida obrazli kompozitsiyani birinchi boʻlib qoʻllagan rassomdir. U oʻz rasmlarida oʻqigan, chet ellarda boʻlgan, suhbatlar markazida boʻladigan, turk ziyoli ayolining obrazi bilan shugʻullangan. U tarixiy binolarni dekor sifatida, tarixiy obyektlarni aksessuarlar sifatida ishlatgan. „Toshbaqa oʻrgatuvchi“ (1906), „Toʻpponcha sotuvchi“ (1908)— Usmon Hamdiyning eng qiziqarli va oʻziga xos asarlaridandir. Uning koʻplab rasmlari Istanbulda— rasm va haykaltaroshlik muzeyida, London, Liverpul va Boston muzeylarida namoyish etilgan^[12].

Rassom 1910-yil 24-fevralda Kurucheshmedagi (Istanbul) qasrida vafot etdi. Ayosofiyadagi janoza namozidan soʻng uning jasadi muzey joylashgan Tiled Kioskga keltirilib, vasiyatiga koʻra Eskihisorga dafn qilindi. Vazirlar Kengashi qarori bilan uning qabriga nomi nomaʼlum ikki saljuqiy tosh qoʻyilgan. Rassomning Eskihisardagi saroyi 1987-yildan beri muzey sifatida faoliyat olib bormoqda. Umut Hajifevziogʻlu rejissorligida Emre Janer tomonidan yozilgan „Toshbaqa murabbiyi“ hujjatli filmi yaratilgan^[13].

Uning xotirasiga Madaniyat va turizm vazirligi tomonidan tayyorlangan veb-sayt 2013-yil 6-mayda ishga tushirilgan.

„Nazlining daftarlari, Usmon Hamdi Beyning muhiti“ nomdagi kitob prof.Dr. Edhem Eldem boshchiligidagi yozilgan va maxsus unga atab koʻzgazma tashkil etilgan. Fotosuratchi Neslihan Sagir Chetin Usmon Hamdi Beyning chizgan joylarida namunaviy animatsiyalar yaratib, asarlarini suratga oldi. Ushbu loyihaning „Rasm boʻshligʻi“ deb nomlangan birinchi koʻrgazmasi Bursada ochildi. www.resmimekan.com 2020-yil 26-iyulda Wayback Machine saytiga joylashtirgan.