Safaviylar armiyasi
| Safaviylar armiyasi | |
| سپاه ایران | |
| Turi: | Armiya |
| Mamlakat: | Safaviylar davlati |
| Faoliyat yillari: | 1501—1736 |
| Jamoa tashkili: | Qizilboshlar |
| Tarkibi: | 40000 |
| Qatnashgan: | Marv jangi,Gʻijduvon jangi,Choldiron jangi |
Safaviy armiyasi 1501—1736 yillardagi Safaviylarning harbiy tarixini qamrab oladi.
Asos solinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Safaviylar armiyasiga asos solgan birinchi Safaviy shohi(shoh), Ismoil I (1501—1524) edi. Uning kelib chiqishi 1500-yilga borib taqaladi, Ismoil Eron shimolidagi Gilon shahridagi Lahijon shahridan yashirinib chiqib ketishga qaror qilgan. Ozarbayjonga ketayotib, u oʻz izdoshlarini yollagan va Rashtda 450 va Taromda 1500 kishini yollagan edi. Yozgacha Ismoil allaqachon 7000 izdoshlarini toʻplagan edi, asosan Kichik Osiyodan kelgan turkmanlar, ular Erzinjonda yigʻilgan edi, qolganlari esa Eronning shimolidan, Talish xalqi edi. Ismoil oʻsha yili Shirvonshoh Farrux Yassor bilan jang qilgan, uning qoʻshini 7000 dan 40.000 gacha boʻlganligi aytiladi[1].
Turkmanlar va eronliklar qatorida Safaviy qoʻshinlarining yana bir asoschisi etnik gruzinlar edi[2]. Koʻpgina zamonaviy mustaqil Venedik manbalari xabar berishicha, 1499-yildayoq Ismoilning ixtiyorida nasroniy otliqlari boʻlgan[2]. 1503-yilda Tabrizdan Venetsiyaga qaytgan zamonaviy venetsiyalik savdogar Morati Auguriotoning soʻzlariga koʻra, shahardagi Safaviy qoʻshinlarining aksariyati asli gruzin boʻlgan[2]. Taxminan 1500-yilda Ismoil Safaviylar davlatiga asos solganida, Qizilboshlar soni 7000 ga yaqin boʻlsa, kattaroq(yaʼni butun) Safaviylar qoʻshinining bir qismi boʻlgan gruzinlar soni 9000 ga yaqin edi[2]. Hal qiluvchi Chaldiron jangidan (1514) soʻng, Safaviylar qoʻshinining yengil otliq Gruzin qoʻshinlari Usmonlilar saltanatining ichkari qismiga chekinayotgan Usmonli qoʻshinlarini qattiq taʼqib qildilar[2].
Oliy harbiy qoʻmondonlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
"Davlat ustunlari" (rokn ol-dowleh yoki arkan ol-dowleh) hisoblangan lavozimlardan kamida uchtasi harbiy maʼmuriyatdan edi, qollar-ogʻasi, qurchi-boshi va tofangchi-ogʻasi[2].
Yetakchi qoʻmondonlik postlaridan kamida uchtasi janqi deb nomlanuvchi kichik ichki kengashda (yoki maxfiy) ajratilgan oʻringa ega edi. Janqi qirollik kengashining bir qismi boʻlib, asosan mamlakatni boshqarish uchun mas’ul edi. Janqi aʼzoligi oʻta muhim amaldorlar bilan chegaralangan edi. „Davlat ustunlari“ hisoblangan yuqorida tilga olingan uch nafar yuqori martabali harbiy amaldor ham Safaviylar davrining oxirlarida janqi tarkibiga kirganligi qayd etilgan[2]. Harbiy masalalar muhokama qilinganda, bosh qo‘mondon (sepahshalar) ham ichki kengashga qo‘shildi[2].
Bosh qoʻmondon[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bosh qoʻmondonlik (sepahshalar, amir ul-umaro) eng yuqori lavozimlardan biri edi. Safaviylar saltanatining dastlabki davrida bu mansab sohiblari odatda turkmanlarning qizilbosh boshliqlari bo‘lgan. Biroq, 17-asr boshidan boshlab, bu lavozimda qizilbosh boʻlmaganlar, ayniqsa, gruzin boʻlgan gʻulomlar ustunlik qila boshladi.
1533-yilgacha bosh qoʻmondonlik lavozimi noib(vakil) lavozimi bilan birlashtirildi[2]. Shu tariqa ikkala lavozimni egallagan bu shaxslarning katta taʼsirini sezgan Tahmasp 1533-yilda bosh qoʻmondonlik qudratini pasaytirishga qaror qildi va hech kimni bu lavozimga ikki marta tayinlab boʻlmasligi haqida farmon chiqardi. Shu jumladan vakilni ham[2]. 1530-yillarning oxiriga kelib, bosh qoʻmondon endi imperiyadagi qizilbosh beylari orasida eng muhim harbiy qoʻmondon emas edi, chunki Tahmasp I beglarbeki (hokim) lavozimini yaratdi, u ham oʻz viloyatida bosh qoʻmondon edi[2]. Bu muhim hokimlar viloyat amirlari ustidan toʻliq hokimiyatga ega edilar[2]. Boshqacha aytganda, endi oliy amir ul-umaro bitta emas, balki oʻndan ortiq edi[2]. Bu Qizilbosh beglarining qudratini sezilarli darajada pasaytirib, markaziy hokimiyatni mustahkamladi[2].
XVII asr boshlarigacha sepahshalar darajasi jihatidan qurchi-boshi bilan teng edi. XVII asr boshlaridan boshlab u mansab jihatidan qollar-og‘asi va qurchiboshilarga bo‘ysungan[2]. Shunga qaramay, u viloyat hokimi boʻlganligi sababli uning noibi va vaziri ham boʻlgan[2]. Hatto bir vaqtning oʻzida bittadan koʻproq lavozimlarni egallagan bosh qoʻmondonlar ham bor edi[2]. Masalan, Rustam beg(keyinchalik „xon“) bir vaqtning oʻzida sepahshalar, tofangchi-ogʻa va devonbegi lavozimlarida ishlagan[2].
Yuqori martabali saroy amaldori Mirzo Naqiy Nosiriyning aytishicha, sepahshalar urush davrida qo‘shinga oliy qo‘mondonlik qilgan[2]. Safaviylar davrining oxirlarida bu vazifaning sohibi amirlardan biri va qo‘llar-og‘asi bilan birga qurchiboshidan keyingi ikki muhim harbiy amaldor bo‘lgan[2]. Hosaynqoli xon (Vaxtang VI) sepahshalar etib tayinlanganda, unga qoʻmondon unvoni uchun xos buyum ham berildi[2]. Eronshunos Villem Floorning soʻzlariga koʻra, bu tarixiy yozuvlarda birinchi marta sepahsalarga feldmarshal uchun xos boʻlgan bunday buyum berilgani qayd etilgan[2].
Qurchi-boshi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qurchi-boshi (qorchi-boshi deb ham ataladi) Safaviylar shohining shoh qoʻriqchisi(qurchilari)qoʻmondoni edi. Bu Safaviylar imperiyasining eng qadimgi davlat unvoni va markaziy hukumatning „juda muhim“ amaldori edi[2]. U har doim qurchi korpusining oʻzidan tanlab olingan[2].
Maʼlumotlarga koʻra, qurchiboshlarning hech biri „xon“ darajasiga ega boʻlmagan, baʼzilari esa „beg“ darajasiga ega boʻlgan[2]. Masashi Xanedaning soʻzlariga koʻra, bu, aftidan, u oʻta muhim vazifa boʻlsada, „birinchi daraja“li amaldor hisoblanmaydi[2].Haneda buni „qurchi-boshi vazifasiga eʼtibor bermaydigan“ fors manbalari orqali aniqlaganini aytgan[2]. Manbalarda amir ul-umaro, vakil yoki sadr tayinlanishiga eʼtibor berilgan. Villem Floorning xulosasiga koʻra, qurchilar va qurchi-boshilar yetakchi qizilbosh boshliqlariga nisbatan „past darajada“ turishgan[2].
Markaziy hokimiyat kuchsiz boʻlgan davrda bu lavozimni darhol yetakchi turkman qizilbosh qabilalaridan, yaʼni shomlu yoki tekkelulardan boʻlgan shaxslar egallagan[2]. Qurchi-boshining boshqa barcha muhim idoralar singari, oʻrinbosari ham bor edi[2].
Ayrim viloyat va shaharlarda qurchiboshilar ham bor edi[2]. Masalan, Gruziyaning valisi(gubernatori, noibi) oʻziga xizmat qiladigan qurchi korpusi, jumladan, qurchi-boshi va oʻzining „qoʻshimcha kuchlari“ uchun maxsus qurchilar legioniga ega edi. Viloyat qurchiboshilarining hammasi oliy qurchiboshiga boʻysungan[2].
Qollar-ogʻasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qollar-ogʻasi (shuningdek, qullar-aqasi deb ham yoziladi) imperiyaning gʻulom (harbiy qul) korpusining qoʻmondoni edi. Yaratilganidan koʻp oʻtmay, u allaqachon imperiyaning eng muhim amaldorlarini yetishtirib chiqardi[2]. Bu fakt koʻp qoʻllar-ogʻalarning tanlanishida oʻz ifodasini topgan. Masalan, Abbos I ning (1588-1629) eng mashhur sarkardasi, mashhur Ollohverdixon ikkinchi qollar-og‘asi edi[2]. Sofiy I hukmronligi davridagi birinchi qoʻllar-ogʻasi Bagrationiylar sulolasidan boʻlgan Xosrov Mirzo boʻlib, keyinchalik Kartlining vali (noibi) boʻlib xizmat qilgan va unga Rostamxon nomi berilgan[2].
Safaviylar davrining oxiriga kelib, qollar-og‘asi va sepahshalar imperiyada qurchiboshidan keyin eng muhim harbiy amaldorlar bo‘lgan[2]. Qollar-og‘asi oltita „davlat ustuni“ (rokn ol-dovleh)dan biri va kengash amiri edi[2]. U mingboshilar, yuzboshilar, mushketlar bilan qurollangan qurslar va tabiiyki, barcha gʻulomlarga oliy qoʻmondonlik qilgan[2]. U qoʻl ostidagilar ishtirok etgan ishlar boʻyicha ham hukm chiqardi[2]. Biroq, diniy qonun bilan bogʻliq ishlar shar’iy qozilarga, moliyaviy masalalar bilan bogʻliq ishlar esa vazirga topshirilgan[2].
Yosh g‘uomlar soqollari endi o‘sa boshlaganida[2] boshlaganlarida qollar -og‘asi qo‘mondonligi ostida bo‘lib, keyinchalik ular 100 va 10 birliklarga bo‘lingan. Boshiga dah-boshilar yoki on-bashilar yordam bergan[2].
Toʻpchi-boshi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toʻpchi-boshi imperiyaning artilleriya boʻlinmasining qoʻmondoni edi. Toʻpchi-boshi toʻp-xona uchun mas’ul boʻlgan, shu jumladan artilleriya uchun zarur boʻlgan materiallarga ham[2]. U artilleriya boʻlimining barcha ming-boshilar, yuzboshilar, toʻpchilar va jarchilar ustidan oliy qoʻmondonlik qilgan[2]. Toʻpchi-boshi yuqorida tilga olingan barcha zobitlarni quyi darajali qilib tayinlagan va ularning maoshini ham oʻzi tayinlashi kerak edi[2]. Maʼlumotlarga koʻra, 1660-yilda uning maoshi yiliga 2000 tumanni tashkil etgan va rasmiy ravishda u mushketyorlar korpusi (tofangchi-ogʻasi) qoʻmondoni bilan tenglashgan[2]. Maʼmuriyat nuqtai nazaridan, gʻolom korpusining mustufilari toʻpchi-boshining toʻp-xanesida ham mehnat qilganlar[2].
1655-yilda toʻpchi-boshi Xoseynqoʻlixon vafot etgach, shoh Abbos II (1642—1666) yangisini tayinlamadi[2]. Jabbehdar-boshi („qirollik arsenalining boshligʻi“) 1660—1661 yillargacha vaqtincha bu vazifasini oʻz zimmasiga oldi[2].Floorning taʼkidlashicha, bu lavozim keyinchalik bir necha yil davomida boʻsh qolgan boʻlishi mumkin[2].
Toʻpchi-boshi atamasi imperiyaning turli shahar va viloyatlarida mahalliy toʻp-xonasi qoʻmondonlarini belgilash uchun ham ishlatilgan[2].
Toʻpchi-boshi lavozimi sepahsalar, qollar-ogʻasi va qurchi-boshidan pastroq boʻlganligi sababli, uning maoshi ham past boʻlgan[2]. Engelbert Kaempferga koʻra, toʻpchi-boshi ham admiral boʻlib xizmat qilgan, lekin 1734-yilgacha Safaviylarning samarali floti boʻlmagan[2].
Toʻfangchi-ogʻasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tofangchi-ogʻasi (shuningdek , tufangchi-aqasi deb ham ataladi va boshqacha tarzda tofangchi-boshi deb ham ataladi) Safaviylar imperiyasining mushketyorlar korpusining qoʻmondoni edi. Toʻfangchi-ogʻasiga koʻplab zobitlar, yaʼni minboshilar, yuzboshilar, dahboshilar, shuningdek, yigʻilish bilan shugʻullanuvchi maʼmuriy xodimlar (yaʼni vazir, mosufi) boʻysungan. U tofangchilardan tashqari jarchiboshilar, rikalar(qutb boltalari bilan qurollangan boʻlinma) va mushketyorlar korpusining tabardorlariga ham oliy qoʻmondonlik qilgan[2]. U oltita rokn ol-dowlehdan („davlat ustuni“) biri edi.
Tofangchi-og‘asi qog‘ozda, amalda oliy mansab hisoblangan bo‘lsa-da, bir so‘z bilan aytganda, harbiy ierarxiya bo‘yicha eng quyi idoralardan biri edi[2]. Masalan, tofangchi-ogʻasi rokn ol-dowleh boʻlishiga qaramay, ichki shoh kengashiga aʼzo boʻlmagan[2]. Shunga qaramay, bu lavozimni odatda zodagon oilalarning avlodlari egallagan[2].
Birliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Safaviylar davrida Eron 16-asr boshidan 18-asr oʻrtalarigacha Shimoliy Afrika, Gʻarbiy Osiyo, Markaziy Osiyo va Janubiy Osiyoda hukmronlik qilgan islomiy buyuk davlatlar uchligidan iborat boʻlgan porox imperiyalaridan biri edi. Biroq, u uchtalik ichida eng kam aholisi edi (1600-yilda taxminan 8-10 million kishi)[3] va shuning uchun eng kichik armiyaga ega edi. Bundan tashqari, u Usmonlilar yoki zamonaviy Yevropa kuchlari kabi poroxdan foydalanmadi. 1600-yilda oʻqotar qurollar mavjud edi, ammo unchalik katta ahamiyatga ega emas edi, hatto oddiy qamal toʻplari ham kamdan-kam qoʻllanilgan. Abbos I salmoqli mushketyorlar boʻlinmasini va alohida artilleriya korpusini tashkil etgan birinchi hukmdor boʻlib, ular nisbatan samarali boʻlgan, lekin nayzalar, qilichlar va kamonlar bilan qurollangan otliq qoʻshinlar sonidan doimo koʻp edi. Mushketchilar korpusi sezilarli darajada kengaymadi, artilleriya korpusi esa Abbos I hukmronligidan keyin yoʻq boʻlib ketdi. 18-asrning oʻrtalariga kelib, koʻpchilik Safaviy qoʻshinlari hali ham anʼanaviy qurollardan foydalanardi. Afshoriylar sulolasi asoschisi Nodirshoh (1736—1747) hukmronligining bir qismiga qadar imperiya qoʻshinlarining aksariyati birinchi marta oʻqotar qurollar bilan jihozlangan edi[4].
Qizilbosh[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qizilbosh shia jangari guruhi boʻlib, asosan turkman qabilalaridan iborat edi. Qizilboshning eng yirik qabilalari Ustajlu, Rumlu, Shomlu, Zul Qadr, Tekkelu, Afshor va Qojar turkmanlari edi[5]. Qizilboshlar Safaviylar sulolasining asos solishi va Eronni bosib olinishining asosiy omili boʻlgan. G‘ulom korpusidan farqli o‘laroq, qizilboshlar shoh xazinasidan keladigan to‘lovga tayanmas, balki yer-mulk ajratilgan edi. Buning evaziga ular Safaviylar shohini qo‘shin va oziq-ovqat bilan taʼminladilar[6].
Ismoil hukmronligi davrida qizilboshlar uni deyarli ilohiy shaxs sifatida koʻrishgan va uni yashirin Imom Muhammad al-Mahdiyning vakili deb bilishgan. Qizilboshlardan boʻlgan, „ahl-i ixtisas“ nomi bilan mashhur boʻlgan guruh, Ismoilning Gʻilonda panohida boʻlgan davrda Safaviya tartibini saqlab qolgan kichik zobitlar guruhi edi. Bu zobitlar orasida lala („tarbiyachi“, „qoʻriqchi“) va boshqalar bor edi[7]. Ismoil keyinchalik qizilboshlarni qudratli vakil (noib) lavozimiga tayinlashdan qochishga urinib siyosat yuritdi va buning oʻrniga oʻzining eronlik qarindoshlarini yuqori mansablarga tayinladi, birinchisi Mir Najm Zargar Giloniy edi. Buning sababi, Ismoil haddan tashqari kuchga ega boʻlgan va endi unchalik ishonchli boʻlmagan qizilboshlarga nisbatan ishonchini biroz yoʻqotgan edi[8][9].
Beshinchi Safaviy shohi Abbos I (hukmronligi 1588—1629) Qizilboshlarning kuchi va taʼsiriga qarshi turish uchun gʻulomlar korpusini ancha mustahkamladi[7]. Qolaversa, u qizilbosh boʻlmagan zobitlarni qizilboshlar boshqargan viloyatlarga hokim qilib tayinladi[1].
Qurchi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shohning tansoqchisi qurchi deb atalgan. Qurchilar nazariy jihatdan Qizilbosh qabilalaridan olingan boʻlib, ularga qirol xazinasidan olingan pul hisobidan toʻlangan. Asosan qizilboshlardan yollangan boʻlsada, u mustaqil va Qizilbosh qoʻshinlari boʻlinmalaridan ajralib turar edi[2]. Ilk Safaviylar davrida qurchilarning barchasi bir qabiladan boʻlgan, ammo keyinchalik bu holat oʻzgargan. Qurchilarning boshi qurchi-boshi deb atalgan. Ularning soni Ismoil I davrida 3000, Tahmasp I davrida (1524—1576) 5000 kishini tashkil etgan[1][5].
Abbos I davrida qurchilarning ahamiyati ancha oshib, 10-15 ming kishiga yetgan edi. Abbos I bir qancha qurchilarga yirik viloyatlarga hokimlik berdi, bu esa yirik viloyatlarni boshqarishga odatlangan qizilbosh qo‘mondonlarining kuchini pasaytirdi. Abbos hukmronligining soʻnggi davrlarida qurchiboshi imperiyaning eng qudratli idorasi edi[1].
Mahalliy hukmdorlarning ixtiyorida qurchilar ham bor edi, ammo ular soni cheklangan edi[2].
Gʻulom[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gʻulom birligi („harbiy qul“ degan maʼnoni anglatadi) Kavkazdan kelgan sobiq nasroniylardan, asosan gruzinlar, cherkeslar va armanlardan iborat boʻlgan birlik ed[5].
Aynan Abbos I davrida Saru Taqiy (1633-1645) vazirligi davrida g‘ulomlar Safaviylar davlatining barcha muhim mansablarini egallab, qudrat cho‘qqisiga chiqdi. [6]
Toʻpchi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toʻpchi („toʻpchi-odamlar“ degan maʼnoni bildiradi) boʻlinmasi Ismoil I davrida tuzilgan, keyinchalik Abbos I tomonidan isloh qilingan[2]. Artilleriya boʻlinmasining qoʻmondoni toʻpchi-boshi edi. Toʻpchilar Safaviylar uchun juda foydali boʻlgan boʻlsada, bu haqda koʻp narsa maʼlum emas va ular asosan Yevropa manbalarida qayd etilgan[1].
Tofangchi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tofangchi (forscha soʻz boʻlib, „mushketyorlar“ degan maʼnoni anglatadi) boʻlinma Ismoil I davrida tashkil etilgan va keyinchalik Abbos I tomonidan isloh qilingan[2] Mushketyorlar korpusining qoʻmondoni tofangchi-ogʻasi edi. Tofangchilar turli viloyatlardan jalb qilingan va ular kelgan joy nomi bilan muvofiqlashtirilgan. Misol uchun, agar bir Tofangchi birligi Isfahondan boʻlsa, u „tofangchian-e Isfahon“ nomi bilan mashhur boʻlgan. Har bir toʻfangchi guruhining boshligʻi ming-boshi („minglik boshligʻi“) deb atalgan[7][1] Birlik 12 ming kishidan iborat boʻlib, uning tarkibiga asosan fors dehqonlari, arablar va turkmanlar kirgan[5][7].
Faxri unvonlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Safaviylar armiyasida uchta faxriy unvon mavjud boʻlib, eng yuqori unvoni „xon“, ikkinchisi"sulton", uchinchisi „beg“ unvonlari boʻlgan. Ilk Safaviylar davrida „xon“unvoni ko‘p ishlatilmasada, keyinchalik ko‘paydi[1].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Haneda 1986.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 2,42 2,43 2,44 2,45 2,46 2,47 2,48 2,49 2,50 2,51 2,52 2,53 2,54 2,55 2,56 2,57 2,58 2,59 2,60 Floor 2001.
- ↑ million Safavid, Mughal, and Ottoman Empires. Cambridge Core. See also Countries by population in 1700.
- ↑ Axworthy, Michael. „The Army of Nader Shah.“ Iranian Studies 40, no. 5 (2007): 635-46. Pages 636, 645.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Blow 2009.
- ↑ 6,0 6,1 Babaie et al. 2004.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Roemer 1986.
- ↑ Savory 2007.
- ↑ Mazzaoui 2002.