Panama — AQSh munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Panama va AQSh davlatlarining xaritada joylashuvi. Yashil rangda Panama, sariq rangda AQSh koʻrsatilgan.

Panama va Qoʻshma Shtatlar xalqaro agentliklar orqali iqtisodiy, siyosiy, xavfsizlik va ijtimoiy rivojlanishga koʻmaklashishda hamkorlik qiladi.

AQShning 2012-yilgi Global yetakchilik hisobotiga koʻra, Panama aholisining 32 foizi AQSh rahbariyatini maʼqullaydi, 16 foizi norozi va 52 foizi neytral boʻlgan.

Umumiy koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

XIX asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Panama[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prezident Jeyms Polkning Yangi Granada Respublikasidagi elchisi Benjamin Alden Bidlak 1846-yilda Yangi Granada hukumati bilan Mallarino-Bidlak shartnomasini imzoladi[1]. Bidlak dastlab Amerika tovarlariga bojlarni olib tashlashga harakat qilgan boʻlsa-da, Yangi Granadan tashqi ishlar vaziri Manuel Mariya Mallarino ikki mamlakat oʻrtasidagi harbiy va savdo aloqalarini chuqurlashtirgan kengroq kelishuvni amalga oshirishga harakat qildi[1]. Shartnoma Panama temir yoʻli qurilishiga ham ruxsat berdi[2]. Quruqlikdagi yoʻnalish Qoʻshma Shtatlarga oʻzining sharqiy va gʻarbiy sohillari oʻrtasida tezroq sayohat qilish imkonini berdi[2] Buning evaziga Vashington Yangi Granadaning Panama Istmusi ustidan suverenitetini kafolatladi[1]. Shartnoma 1848-yilda har ikki davlatda ratifikatsiya qilindi[2]. Shartnoma mintaqada Amerika taʼsirini kuchaytirishga yordam berdi. Polk maʼmuriyati Buyuk Britaniya Markaziy Amerikada hukmronlik qilmasligini taʼminlashga harakat qildi[2]. Qoʻshma Shtatlar Panamaga koʻplab harbiy aralashuvlar uchun asos sifatida Mallarino-Bidlak shartnomasidan foydalanadi[1].

Panamaning mustaqilligi va AQShning aralashuvi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar birinchi marta 1903-yildagi Xey-Herran shartnomasi orqali Panama kanali ustidan nazoratni qoʻlga kiritishga harakat qildi, ammo shartnoma ratifikatsiya qilinmadi. Kanal qurishdan umidvor boʻlgan Qoʻshma Shtatlar separatistik harakatni imkoniyat sifatida koʻrdi. 1846-yilgi Bidlak-Mallarino shartnomasiga qaramay, Qoʻshma Shtatlar Panama va Kolumbiya oʻrtasidagi tartibsizliklar Kolumbiya foydasiga boʻlgan taqdirda aralashdi, Amerika Qoʻshma Shtatlari Panama qoʻzgʻolonini toʻxtatish uchun Kolumbiya kuchlarining isthmus boʻylab harakatlanishiga toʻsqinlik qildi[3]. 1903-yil 4-noyabrda AQShning zudlik bilan qoʻllab-quvvatlashi Panamaning Kolumbiyadan mustaqilligi toʻgʻrisidagi deklaratsiyani taʼminladi. Buning evaziga Panama uch hafta oʻtgach, Hay-Bunau-Varilla shartnomasini imzoladi va AQShga keyingi oʻn yil ichida quriladigan okeanlararo kanalga suveren huquqlar berdi.

XX asrdagi munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Panama va AQSh oʻrtasidagi munosabatlarning rivojlanishi Panama kanali hududini qayta tiklash boʻyicha Panama loyihasi namunasiga amal qildi. Loyiha natijasida 1958-yil 21-may, 1959-yil 3-noyabr va 1964-yil 9-yanvarda Panamada Amerikaga qarshi gʻalayonlar boʻlib oʻtdi. 9-yanvar Panamada shahidlar kuni (Panama) sifatida tanilgan, unda Amerika maktabida Panama bayrogʻini koʻtarish huquqi ustidan gʻalayon Panama kanali mojarosiga aylanib ketgan.

Keyingi yillarda Qoʻshma Shtatlar bilan uzoq davom etgan muzokaralar jarayoni boʻlib oʻtdi, u Torrijos-Karter shartnomalari bilan yakunlandi, unda Panama kanali boshqaruvini Panamaga oʻtkazish 1999-yil dekabr oyida yakunlanishi kerak edi. Biroq, oʻtish jarayoni 1982-yildan 1989-yilgacha Panamada Manuel Norieganing amalda harbiy boshqaruvi mavjudligi tufayli qiyinlashdi.

1977-yilgi Panama kanali boʻyicha shartnomalar 1979-yil 1-oktabrdan kuchga kirdi. Ular Qoʻshma Shtatlar va Panama oʻrtasidagi 1903-yildagi Hay-Bunau-Varilla shartnomasini (1936- va 1955-yillarda oʻzgartirilgan) va Panama kanaliga oid boshqa barcha AQSh-Panama kelishuvlarini almashtirdilar, ular shu sanada kuchga kirgan. Shartnomalar 1979-yil 1-oktabrdan 1999-yil 31-dekabrgacha boʻlgan davrda kanalning ishlashi va mudofaasini tartibga soluvchi asosiy shartnoma (Panama kanali shartnomasi) va kanalning doimiy betarafligini kafolatlovchi shartnoma (Betaraflik shartnomasi)dan iborat.

Panama kanali shartnomasi boʻyicha AQShning kanalni ishlatishi va mudofaasi boʻyicha kelishuvlar tafsilotlari alohida amalga oshirish boʻyicha tuzilmalarda bayon etilgan. Shartnomalar kuchga kirgandan soʻng Kanal zonasi va uning hukumati oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Panama Kanal zonasi hududlari va funksiyalari ustidan toʻliq yurisdiksiyani oʻz zimmasiga oldi, jarayon 1999-yil 31-dekabrda yakunlandi.

Amerika Qoʻshma Shtatlarining Panamaga bostirib kirishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1989-yil 20-dekabrda Manuel Noriegani hibsga olish uchun Qoʻshma Shtatlar Panamaga bostirib kirdi. Harbiy aralashuv 1989-yil may oyida boʻlib oʻtgan saylovlarda gʻolib boʻlgan Prezident Gilermo Endarani hokimiyatga qasamyod qilishga yordam berdi.

Panama va AQSh oʻrtasidagi munosabatlar tarixi Panamadagi davlat oʻrta maktabining oʻquv dasturidagi majburiy kurs hisoblanadi[4].

Yaqin tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qoʻshma Shtatlari Panama hukumati bilan AQSh va xalqaro agentliklar orqali iqtisodiy, siyosiy, xavfsizlik va ijtimoiy rivojlanishga koʻmaklashishda hamkorlik qiladi. Ikki davlat oʻrtasidagi madaniy aloqalar mustahkam va koʻplab panamaliklar oliy maʼlumot olish va malaka oshirish uchun AQShga boradi. 2007-yilda AQSh va Panama mintaqaviy tibbiyot xodimlarini tayyorlash markazini ishga tushirish boʻyicha hamkorlik qildi. Markaz Panamada va butun Markaziy Amerikada sogʻliqni saqlash xodimlari uchun treninglar oʻtkazadi. Panamada 25 000 ga yaqin Amerika fuqarolari istiqomat qiladi, ularning koʻpchiligi Panama kanali komissiyasining nafaqaxoʻrlari va ikki fuqarolikka ega shaxslardir. Panama gʻarbidagi Chiriki provinsiyasida amerikalik nafaqaxoʻrlarning anklavlari ham mavjud.

Panama noqonuniy giyohvand moddalar va qurol savdosiga qarshi kurashni davom ettirmoqda. Mamlakatning asosiy kokain ishlab chiqaruvchi davlatlarga yaqinligi hamda uning savdo va moliyaviy chorraha sifatidagi roli uni bu borada alohida ahamiyatga ega mamlakatga aylantiradi. Panama hukumati AQSh bilan dengizda huquqni muhofaza qilish, terrorizmga qarshi kurash, giyohvand moddalar va oʻgʻirlangan transport vositalariga qarshi kurash boʻyicha shartnomalar tuzgan. Narkotiklarga qarshi prokuratura (DPO), PTJ va mintaqadagi bir qancha boshqa huquq-tartibot idoralari tomonidan olib borilgan uch yillik tergov 2006-yil may oyida Kolumbiyada tugʻilgan narkotik jinoyati boshligʻi Pablo Rayo Montanoning Braziliyada hibsga olinishi bilan yakunlandi. Montanoning narkotik karteliga tegishli Panamada joylashgan aktivlari AQShning Mayamidagi federal sudi tomonidan uning ayblov xulosasidan keyin Panama hukumati tomonidan noqonuniy deb eʼlon qilindi. 2007-yil mart oyida Amerika Qoʻshma Shtatlari Sohil xavfsizligi Panama hukumati bilan hamkorlikda 38 000 dan ortiq odamni qoʻlga oldi. 

Panama bir qancha Lotin Amerikasi davlatlari tomonidan imzolangan Lima deklaratsiyasini imzoladi. Hujjat Venesuela Taʼsis Assambleyasini jamoaviy rad etadi va Venesuela prezidenti Maduroni diktator sifatida belgilaydi. 2017-yil avgust oyi boshida Vitse-prezident Pens Panama shahriga tashrif buyurdi va Prezident Varela bilan ikki mamlakatning Venesuelada demokratiyani tiklash boʻyicha birgalikdagi saʼy-harakatlari toʻgʻrisida qoʻshma bayonot berdi, lekin bundan ham muhimi, ikki mamlakat oʻrtasidagi munosabatlar haqida fikr yuritdi[5][6].

Iqtisodiy investitsiyalar maydonida Panama hukumati intellektual mulk huquqlarini taʼminlashda muvaffaqiyat qozondi, shuningdek, Qoʻshma Shtatlar bilan Ikki tomonlama Investitsion Shartnomaga tuzatish va Overseas Private Investment Corporation bilan shartnoma tuzdi. Panama 2000-yilda xalqaro moliyaviy jinoyatlarga qarshi hamkorlikni kuchaytirishga qaratilgan muhim islohotlarni oʻtkazdi.

2005-yil yanvar oyida Panama milliy saylovlarni kuzatish uchun Iroq saylovlari boʻyicha xalqaro missiyaning bir qismi sifatida Iroqqa saylov nazoratchilari yubordi.

2015-yilda Panamaning sobiq prezidenti Rikardo Martinelli AQShga qochib, boshpana soʻradi. Panamaning qoʻngʻiroqlarni tinglashda ayblanib ekstraditsiya qilish haqidagi iltimosiga qaramay, Martinelli faqat 2017-yil iyun oyida hibsga olingan va 2018-yil iyun oyida ekstraditsiya qilingan[7][8]. Qoʻshma Shtatlar Panama va Xitoy oʻrtasidagi munosabatlarni yaxshilashga qarshi ham harakat qildi. 2016-yil iyun oyida Xitoyning konteyner kemasi Panama kanalini kengaytirish loyihasida ishtirok etgan. AQSh elchisi Jon D.Fili Panamaning Xitoy bilan diplomatik munosabatlar oʻrnatish rejalaridan xavotir bildirgan boʻlsa-da, Panama prezidenti Xuan Karlos Varela biror siyosiy hodisa boʻlayotganini rad etdi. AQSh elchixonasi kuzatuvidan qochish uchun Madrid va Pekinda muzokaralar olib borildi va bu haqda AQSh elchisiga jamoatchilik eʼlon qilinishidan bir soat oldin xabar berildi. Elchi Fili, shuningdek, Panama Xavfsizlik vazirligini Xitoyning Huawei kompaniyasini AQShning General Dynamics kompaniyasiga topshirilgan aloqa texnologiyalari boʻyicha shartnomani rad etishga koʻndirgan[9].

AQSh elchixonasining asosiy rasmiylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Muvaqqat ishlar vakili — Styuart Tattl

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Panama — AQSh bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot bayrogʻi Tashkilot nomi Panamaning qoʻshilish sanasi AQShning qoʻshilish sanasi
Jahon Savdo Tashkiloti 1997-yil 6-sentyabr 1948-yil 1-yanvar
Xalqaro taraqqiyot fondi 1961-yil 1-sentyabr 1960-yil 24-sentyabr
Xalqaro moliya korporatsiyasi 1956-yil 20-iyul 1956-yil 20-iyul
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945-yil 13-noyabr 1945-yil 24-oktabr
Xalqaro elektraloqa ittifoqi 1914-yil 14-iyul 1908-yil 1-iyul
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki 1946-yil 14-mart 1945-yil 27-dekabr
Konsultativ nizolarni hal qilish xalqaro markazi 1996-yil 8-may 1966-yil 14-oktyabr
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi 1997-yil 21-fevral 1988-yil 12-aprel
YUNESKO 1950-yil 10-yanvar 1946-yil 4-noyabr
Interpol (Xalqaro jinoiy politsiya tashkiloti) 1958-yil 1923-yil
Kimyoviy qurolni taqiqlash tashkiloti 1993-yil 16-iyun 1993-yil 13-yanvar
Umumjahon pochta ittifoqi 1904-yil 11-iyun 1875-yil 1-iyul

Diplomatik missiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh Davlat kotibi Mayk Pompeo AQShning Panama shahridagi elchixonasida 2018-yilda nutq soʻzladi

AQShning Panamadagi elchixonasi Panama shahrida joylashgan. 1938-yilda Avenida Balboadagi hudud Panama hukumatidan 99 yilga ijaraga olingan. Kanseriya binosi 1941-yilda Davlat departamentining Xorijiy binolar boshqarmasi nazorati ostida qurilgan. Yer va qurilishning umumiy qiymati 366 719 dollarni tashkil etgan. Amerika Qoʻshma Shtatlarining Panama Respublikasidagi birinchi diplomatik vakolatxonasi 1903-yil 3-noyabrda Panama Kolumbiyadan mustaqillikka erishganidan bir yil oʻtib, 1904-yilda tashkil etilgan. Birinchi amerikalik vazir Ogayo shtatining Kovington shahridan William L. Buchanan edi. Koʻp yillar davomida Amerika elchixonasi Markaziy avenyu va Toʻrtinchi koʻchaning burchagida joylashgan edi. Elchixona 1939-yilda Diplomatik missiya maqomiga koʻtarildi. 1942-yil 2-aprelda hozirgi manziliga koʻchirildi. Amerika Qoʻshma Shtatlari birinchi marta Panamada konsullik idorasini 1823-yilda[10] Panama Kolumbiya departamenti boʻlganida tashkil qilgan. Idora 1884-yil 3-sentyabrda Bosh konsullikka aylandi va 1942-yil 6-aprelda elchixona bilan birlashtirildi. Konsullik haqidagi eng qadimgi maʼlumotlar konsullik Prezident saroyi yaqinidagi Diario de Panama binosida joylashgan 1910-yilga toʻgʻri keladi. Keyin idora Prezident saroyi qarshisidagi Marina binosiga koʻchirildi. Keyinchalik bino Kleyton 783-binodagi hozirgi joyiga kelishdan oldin Panama Sitidagi bir nechta boshqa binolarga koʻchib oʻtgan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Conniff, Michael L.. Panama and the United States: The Forced Alliance. University of Georgia Press, 2001 — 19–20 bet. ISBN 9780820323480. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Randall, Stephen J.. Colombia and the United States: Hegemony and Interdependence. University of Georgia Press, 1992 — 27–33 bet. ISBN 9780820314020. 
  3. ↑ „Panama - The 1903 Treaty and Qualified Independence“. Countrystudies.us. 11-oktabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  4. ↑ „World Data on Education : 2010/11“. Ibe.unesco.org. 13-oktabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  5. ↑ „Remarks by the Vice President and Panamanian President Varela in a Joint Statement to the Press“. whitehouse.gov (17-avgust 2017-yil). 2-iyul 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  6. ↑ „Countries Meet in Lima, Twelve Reject Venezuela's Constituent Assembly - Venezuelan Politics and Human Rights“. Venezuelablog.org (9-avgust 2017-yil). 27-sentabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.
  7. ↑ Ahmed, Azam. „U.S. Takes Ex-Leader of Panama Into Custody for Possible Extradition“ (inglizcha). The New York Times (13-iyun 2017-yil). 15-avgust 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-avgust 2018-yil.
  8. ↑ Wilkinson, Tracy. „Former Panama president extradited from U.S. to face corruption charges“. Los Angeles Times (11-iyun 2018-yil). 15-avgust 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-avgust 2018-yil.
  9. ↑ Anderson, Jon Lee. „The Diplomat Who Quit the Trump Administration“. The New Yorker. 16-avgust 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-avgust 2018-yil.
  10. ↑ „Panama - Countries - Office of the Historian“. History.state.gov. 28-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-oktabr 2017-yil.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Conniff, Maykl L. Panama va Amerika Qoʻshma Shtatlari: Ittifoqning tugashi (Jorjiya universiteti matbuoti, 2012) onlayn
  • Kordoba, Gabriel Fuentes. „Panama kanali transferining Panama iqtisodiyotiga taʼsiri“. Iqtisodiyot xatlari 211 (2022): 110208.
  • Din, Rosetta Sharp. „Panamalik amerikaliklar.“ Geyl Koʻp madaniyatli Amerika entsiklopediyasi, Tomas Riggs tomonidan tahrirlangan, (3-nashr, 3-jild, Geyl, 2014), 449-457-betlar. onlayn
  • Dolan, Edvard F. Panama va Qoʻshma Shtatlar: ularning kanali, ularning boʻronli yillari (1990).
  • Ealy, Lourens O. Panama Respublikasi jahon ishlarida, 1903-1950 (U of Pennsylvania Press, 1951). onlayn
  • Farnsvort, Devid N. va Jeyms V. MakKenni. AQSh-Panama munosabatlari, 1903-1978: Bogʻlanish siyosati boʻyicha tadqiqot (Routledge, 2020).
  • Gilboa, Eytan. „Panama bosqinining qayta koʻrib chiqilishi: Sovuq urushdan keyingi davrda kuch ishlatish saboqlari“. Siyosatshunoslik choraklik (1995): 539-562. JSTOR da
  • Salomat boʻling, Devid. Gegemonlikka yoʻl: Karib dengizidagi Qoʻshma Shtatlar, 1898-1917 (1988).
  • Koster, RM va Gilermo Sanches. Zolimlar davrida: Panama, 1968-1990 (1990).
  • LaFeber, Valter. Panama kanali: tarixiy nuqtai nazardan inqiroz (Oxford University Press, 1978) onlayn
  • Langley, Lester D. „1941-yildan beri AQSh-Panama munosabatlari“. Interamerican Studies and World Affairs jurnali 12.3 (1970): 339-366.
  • Leonard, Tomas M. „Qoʻshma Shtatlar Panama siyosatini idrok etish, 1944-1949“. Journal Of Third World Studies 5.2 (1988): 112-138. onlayn
  • McCullough, Devid G. Dengizlar orasidagi yoʻl: Panama kanalining yaratilishi 1870-1914 (1977). onlayn
  • Mayor, Jon. Mukofot egasi: Qoʻshma Shtatlar va Panama kanali, 1903-1979 (1993) onlayn
  • Mayor, Jon. "„Pro mundi foyda“mi? Panama kanali xalqaro muammo sifatida, 1943-8. Xalqaro tadqiqotlar sharhi 9.1 (1983): 17-34.
  • Maurer, Noel va Karlos Yu. Katta xandaq: Amerika qanday qilib Panama kanalini egallab oldi, qurdi, yugurdi va oxir-oqibat berdi (Princeton UP, 2010)
  • Meditz, Sandra V. va Dennis Maykl Xanratti, muharrirlar. Panama: mamlakatni oʻrganish (Kongress kutubxonasi, 1989). onlayn
  • Mejía, Germaniya. Amerika Qoʻshma Shtatlari Panamani kashf etdi: Askarlar, olimlar, olimlar va haromlarning yozuvlari, 1850-1905 (2004).
  • Musiqachi, Ivan. Banan urushlari (1990).
  • Rayan, Pol B. ed. Panama kanali boʻyicha bahslar : AQSh diplomatiyasi va mudofaa manfaatlari (1977) asosiy va ikkinchi darajali manbalar. onlayn
  • Sanches, Piter M. Panama yoʻqotildimi? AQSh gegemonligi, demokratiya va kanal (Florida universiteti matbuoti, 2007), 251 pp,
  • Sanches, Piter M. „Gegemoniyaning oxiri? Panama va Qoʻshma Shtatlar.“ Jahon tinchligi boʻyicha xalqaro jurnal (2002): 57-89. JSTOR da
  • Shaffer, Kirvin. Mustamlakachilikka qarshi uygʻonish: Dominikan Respublikasi, Puerto-Riko, Kuba va Panama, 1820-yillar — 1900-yillarning boshlari. Zamonaviy Karib dengizining transmilliy tarixida (Palgrave Macmillan, Cham. 2022). https://doi.org/10.1007/978-3-030-93012-7_5
  • Sallivan, Mark P. Panama: Umumiy koʻrinish (Kongress kutubxonasi, 2020). onlayn
  • Uilyams Jr, Harold E. Panama-AQSh munosabatlari 2000-yilga: hamkorlik uchun imkoniyat (Dengiz aspirantura maktabi, 1995) onlayn .
  • Woerner, Fred F. „Lotin Amerikasida Qoʻshma Shtatlar uchun strategik imperativlar“. Noqulay urushlarda (Routledge, 2020) 57-67-betlar.
  • Yates, Lourens A. AQShning Panamaga harbiy aralashuvi: Just Cause operatsiyasi, 1989-yil dekabr — 1990-yil yanvar (Harbiy tarix markazi, Amerika Qoʻshma Shtatlari armiyasi, 2014 yil) onlayn.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Panama_—_AQSh_munosabatlari&oldid=3180692" dan olindi