Mamluk-Portugaliya dengiz urushi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Mamluk-Portugal dengiz urushi
Sanalar 16-mart(1505-yil), 26-yanvar(1517-yil)
Urush yeri Hind okeani
Raqiblar
Portugaliya imperiyasi Mamluk imperiyasi
Qoʻmondonlar
Manuel I Qansuh al-G'uriy

Portugal-Misr Mamluk dengiz urushi 1498-yilda Yaxshi Umid burni atrofida suzib oʻtgandan keyin portugallarning kengayishi ortidan Misrning Mamluklar davlati va Hind okeanidagi portugallar oʻrtasidagi dengiz mojarosi edi. Mojaro 16-asrning boshlarida, 1505-yildan 1517-yilda Mamluklar sultonligi qulashigacha boʻlgan.

Operatsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fon[tahrir | manbasini tahrirlash]

1500—1501-yillarda Portugaliyaning Kalikutni 2-chi Portugaliya Hindiston Armadasi tomonidan Kabral tomonidan bombardimon qilinganidan soʻng, Hindistonni Misr va keyin Venetsiya bilan bogʻlaydigan ziravorlar savdosi jiddiy ravishda pasayib ketdi va narxlar koʻtarildi.[1] Arab kemalari ham toʻgʻridan-toʻgʻri hujumga uchradi,1503-yilda birinchi Misr kemasi Hindistondan qaytayotganda portugallar tomonidan talon-toroj qilindi va choʻktirildi.[2] 1504-yilda Hindistonning Panan portida 17 ta arab kemasi portugallar tomonidan vayron qilingan.[2]

7-Portugaliya Hindiston Armadasi 1505-yildan Hind okeanida jang qildi.

1504-yilda Mamluk sultoni Qansuh al-Gʻuriy birinchi marta Papaga Avliyo Yekaterina monastiri monastirining amiri timsolida elchi yuborib, agar Rim papasi portugaliyaliklarning musulmonlarga nisbatan qoʻllayotgan taʼsirini toʻxtatmasa, u oʻz elchisini olib kelishi haqida ogohlantirdi. Levantdagi nasroniylarning muqaddas joyi va uning shohligida yashovchi masihiylar uchun vayronagarchilik edi bu[2][3].

1504-yilda mamluklar bilan ziravorlar savdosida umumiy manfaatlarga ega boʻlgan va iloji boʻlsa, Portugaliya muammosini bartaraf etishni istagan venetsiyaliklar, Franchesko Teldini Qohiraga yubordilar.[4] Teldi ikki qirollik oʻrtasidagi hamkorlik darajasini topishga harakat qildi, Mamluklarni Portugal navigatsiyalarini toʻsib qoʻyishga undadi.[4] Venetsiyaliklar toʻgʻridan-toʻgʻri aralasha olmasligini daʼvo qilishdi va Mamluk sultoni Qansuh al-Gʻuriyni Kochin va Kananordagi hind rojalari bilan bogʻlanib, ularni portugallar bilan savdo qilmaslikka, Kalikut va Kambay sultonlarini esa harakat qilishga undadilar.[4] Shunday qilib, venetsiyaliklar va mamluklar oʻrtasida portugallarga qarshi qandaydir ittifoq tuzildi.[5] Kembray ligasi urushi paytida venetsiyaliklar mamluklarni qurol-yarogʻ va malakali kema ustalari bilan taʼminlaganligi haqida daʼvolar bor edi.[1]

Biroq, Mamluklar dengiz operatsiyalariga unchalik moyil emas edilar: „Portugallarga qarshi urush, asosan, dengiz urushi boʻlganligi sababli, Mamluklar uchun mutlaqo begona edi. Dengiz floti va u bilan bogʻliq boʻlgan barcha narsalar quruqlikka moyil mamluk chavandozlari tomonidan xoxlanmayotgan edi“[6].

Biroq, portugallar Qizil dengizni toʻsib qoʻyishda va musulmon savdo kemalarini hibsga olishda davom etdilar.[3]

Mamluk ekspeditsiyasi (1505)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1505-yilda Mamluk sultoni Qansuh al-Gʻuriy portugallarga qarshi birinchi ekspeditsiyani buyurdi. Amir Husayn Al-Kurdiy boshchiligidagi ekspeditsiya noyabr oyida Suvayshni tark etdi va dengiz orqali Jiddaga yoʻl oldi va u erda shaharni mustahkamladi.[3][4] Keyin flot Adanga borishga tayyorlandi.[3] Bu Fransisko de Almeyda boshchiligidagi 7-Portugal Hindiston Armadasining Hind okeaniga joʻnatilganiga toʻgʻri keldi.

1506-yilda Afonso de Albukerke qoʻl ostidagi boshqa flot musulmon flotini magʻlub etgandan soʻng Arabiston va Afrika shoxi qirgʻoqlariga bostirib kirdi.[7] 1507-yilda 20 ga yaqin portugal kemalari floti Qizil dengizga kirib, u yerdagi hind kemalariga bostirib kirishdi, natijada Mamluk hind savdosi deyarli barbod boʻldi.[3] Portugallar Qizil dengiz orqali Mamluk savdosini toʻxtatish uchun 1507-yilda Sokotrada baza qurishga harakat qilishdi, ammo orol juda noqulay va bu rolda samarasiz boʻlib chiqdi, shuning uchun portugallar bir necha oydan keyin ketishdi.[8]

1507-yil avgust-sentyabr oylarida 50 ga yaqin kemadan iborat Mamluk floti Adanda joylashgan boʻlib, Hindistonga borishga tayyorgarlik koʻrmoqda edi.[3]

Chaul jangi (1508)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amir Husayn Al-Kurdiy qoʻl ostidagi flot 1507-yilda Hindistonga joʻnatildi[4] Mamluklar oʻsha paytda Hindistonning birinchi dengiz kuchi boʻlgan musulmon Gujarat sultonligi bilan ittifoq tuzdilar.[9] Filo Diuda iliq kutib olindi va Husayn Al-Kurdi Gujaratda xizmat qilgan Dalmatiyadan boʻlgan Mamluk admirali Meliqueazga Chaul jangida Mamluk floti rahbari sifatida qoʻshildi va u erda ular Lourenço de Almeyda floti bilan toʻqnash keldi va ularni magʻlub etdi.

Diu jangi (1509)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu jangdan soʻng portugaliyaliklar oʻz oʻgʻlining oʻlimi uchun qasos olishni va 1508-yilda Chaulda qilingan portugal asirlarini ozod qilishni istagan vitse-qiroli boshchiligida shiddatli kurashdilar. Portugallar oxir-oqibat 1509-yilda Diu jangida Mamluklarning janubiy flotini yoʻq qilishga muvaffaq boʻlishdi.[10]

Mamluklarning qarshiligi portugallarning Qizil dengiz savdosini butunlay toʻsib qoʻyishiga toʻsqinlik qildi.[4] Biroq, taʼminotning uzilishi Misrdagi narxlarni astronomik darajaga koʻtarish uchun etarli edi.[11]

Diplomatiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Venetsiya diplomatiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Leonardo Loredano boshchiligidagi venetsiyaliklar portugallarga qarshi Mamluklar va Usmonlilarni qoʻllab-quvvatladilar.

Mamluklar yana portugaliyaliklarga qarshi venetsiyaliklarning yordamini olishga harakat qilishdi va ular Papaga murojaat qilib, aralashishdi.[9]

Usmonli-Venetsiya urushidan keyin Andrea Gritti tomonidan 1503-yilda Tinchlik shartnomasi imzolanganidan beri Usmonlilar bilan tinchlikda boʻlgan venetsiyaliklar Usmonlilar bilan tinchlikni taʼminlashda davom etdilar va 1511-yilda tinchlik shartnomasini yangiladilar. Usmonlilar Portugallarga qarshi mojaroda Mamluklar tomonida qatnashishdi.[12]

1511-yilda Damashqdagi Mamluk noibi huzuridagi Venetsiya elchixonasi, Jovanni Bellinining ustaxonasi.

Yaqinlashuv shunday ediki, Venetsiya Kipr kabi Oʻrta er dengizi portlarida Usmonli taʼminotiga ruxsat berdi.[12] Venetsiya ham Cambrai Ligasi urushida Usmonlilardan yordam soʻradi, ammo behuda.[12]

1513-yilda Qohiradagi elchi Domeniko Trevisan tomonidan Mamluk-Venetsiya savdo shartnomasi imzolandi[12] Ammo oʻsha paytdan keyin va Mamluklar va Forslarning Usmonlilarga qarshi qarama-qarshiliklari, Venetsiya Usmonli imperiyasi bilan yaqinlashishni koʻproq yoqladi.[12]

Albukerkening portugal-fors ittifoqini tuzishga urinishlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boshqa tomondan, mamluklarning yangi ekspeditsiyasidan qoʻrqqan portugallar Fors bilan yaqinlashishni xoxladilar va Hind okeanining shimoliy qirgʻoqlarida portugallarga bazalar berishi va sharqiy xavf tugʻdirishi mumkin boʻlgan ittifoq tuzishga harakat qildilar.(Usmonlilar va Mamluklar uchun.)[12] Albukerke Shoh Ismoilning Goadagi elchisini qabul qildi va xatni, shuningdek, Rui Gomes timsolida elchini qaytardi.[12] Shoh Ismoilga yozgan maktubida Albukerke Mamluklar va Usmonlilarga qarshi birgalikda hujum qilishni taklif qildi: "Va agar siz Sultonni quruqlik orqali yoʻq qilmoqchi boʻlsangiz, dengiz orqali shohning Armadasining katta yordamiga ishonishingiz mumkin va men ishonamanki, kichik bir muammo bilan siz Qohira shahrining hukmdorligini qoʻlga kiritishingiz kerak. Shuning uchun Rabbim turklarga qarshi dengiz orqali sizga katta yordam bera oladi va uning dengizdagi flotlari va sizning katta kuchlaringiz va quruqlikdagi otliq qoʻshinlaringiz bilan birlashib, ularga katta jarohat etkazishimiz mumkin."

Albukerkening Shoh Ismoilga yozgan maktubidan.

Portugaliya Qizil dengiz yurishi (1513)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Diu jangida gʻalaba qozonib, Hind okeanidagi raqib musulmon flotlarini yoʻq qilgandan soʻng, portugallar musulmon savdo kemalarini muntazam ravishda yoʻq qilishga harakat qilishdi.[7]

1513-yilda Albukerke Hindiston bilan Mamluk savdosini butunlay toʻxtatish va Mamluklarning Hindistonga flot yuborish rejalarini magʻlub etish uchun Qizil dengizga qarshi yurish qildi.[13] 1513-yil 7-fevralda u 24 ta kemada 1700 portugal va 1000 hind yigiti bilan Goadan joʻnab ketdi.[13] Albukerke 1513-yil 26-martda Qizil dengizga kiraverishda Adenga tushdi va shaharni egallashga urindi, ammo u qaytarildi.[8] Qizil dengizga suzib kirib, Kamaran portini vayron qildi (1513-yil iyun va iyul). U qarama-qarshi shamollar tufayli Jiddaga suzib keta olmadi va Adanni yana bombardimon qilgandan keyin Hindistonga chekindi.[8]

Shunday qilib, Albukerke Qizil dengiz orqali ziravorlar savdosini toʻxtata olmadi va Yevropa-Hindiston ziravorlar savdosi uchun savdo monopoliyasini oʻrnata olmadi.[8] Biroq, bu kampaniya Mamluk Suvaysh bandargohi va muqaddas Makka va Madina shaharlari uchun katta tahdid boʻlib, Mamluk sultoniga katta bosim oʻtkazdi. Shunday qilib, Mamluk sultoni Qansuh, garchi Usmonlilar portugallarga qarshi qarshilik koʻrsatishda anʼanaviy raqib boʻlgan boʻlsa-da, Usmonlilardan yordam soʻrashga majbur boʻldi.[14]

Usmonli-mamluklar yurishi (1514-17)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Selman Reis boshchiligidagi Mamluklar va Usmonlilar 1517-yilda portugallarning hujumidan Jiddani himoya qildilar.

1514—16-yillarda Usmonlilar portugallarga qarshi mamluklar bilan hamkorlik qildilar.[9] Ular Selman Rais qoʻmondonligida Usmonli qoʻmondoni, shuningdek, oʻqotar qurollar bilan taʼminladilar. Selman Reis mamluklar xizmatiga kirdi va ehtimol, Usmonli sultoni Salim I ning xohishiga qarshi boʻlib, 1514-yil aprelida Suvayshda sulton Qansuh bilan uchrashdi[14][15] Jidda va Iskandariyada ham artilleriya himoyasi oʻrnatildi.[14] Portugaliya jabhasidagi bu kontsentratsiya Levantdagi Usmonlilarga qarshi qoʻyilishi mumkin boʻlgan Mamluk kuchlarini zaiflashtirishga yakuniy taʼsir koʻrsatdi.[14] Sarmoya juda katta edi, chunki flot Mamluk sultoniga taxminan 400 000 dinorga tushdi.[14]

Portugaliyaliklar Hindiston va Mamluk Misr oʻrtasidagi ziravorlar savdosini toʻxtatgandan soʻng, Selman Reis 1515-yilda Hind okeanida 19 ta kemadan iborat Mamluk flotini boshqargan. U 1515-yil 30-sentyabrda Suvaysh flotiga rahbarlik qilib ketdi[16] Flotda 3000 kishi bor edi, ulardan 1300 nafari turk askari edi.[16] Flot Kamaranda qal’a qurdi, ammo 1516-yil 17-sentabrda Yaman va Adanni egallab ololmadi[16] Birlashgan flot 1517-yilda Jiddani portugallardan himoya qila oldi, ammo bu vaqtga kelib Usmonlilar va Mamluklar oʻrtasidagi urush allaqachon davom etayotgan edi.[9]

Natijada, portugallar Hindiston yarimorolida savdo nuqtalarini oʻrnatishga va Mamluklar davlati uchun asosiy daromad manbai boʻlgan ziravorlar savdosini Yevropaga oʻtkazishga muvaffaq boʻlishdi.[10] Mamluklar imperiyasi moliyaviy qiyin ahvolga tushib qoldi va nihoyat, Usmonli-Mamluk urushida (1516-17) Selim I boshqaruvidagi Usmonli imperiyasi tomonidan quruqlikda magʻlubiyatga uchradi. Qohira 1517-yil 26-yanvarda Usmonlilar tomonidan bosib olindi, bu Mamluklar imperiyasining parchalanishiga olib keldi.[10]

Usmonlilar tomonidan bosib olinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boshqa tomondan, Usmonlilar shu tariqa Hind okeanida kuchli mavjudlikni oʻrnatishga muvaffaq boʻlishdi va ular asrning qolgan qismida yanada rivojlantiradilar.[14] Usmonlilar Hind okeanida portugallarga qarshi kurashish vazifasini, ayniqsa, 1525-yilda 18 ta kema va 299 ta toʻpdan iborat flot bilan Adan va Yamanni egallab olgan, portugaliyaliklarni chekinishga majbur qilgan admiral Selman Reis orqali oʻz zimmalariga oldilar.[17] Usmonlilar 1538-yilda Diu qamalida muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Misr esa oʻzining buyuk davlat maqomini yoʻqotdi va Hind okeanidagi savdo resurslaridan mahrum boʻlib, keyingi uch asr davomida mohiyatan fonga oʻtdi.[18]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Usmonli-Portugal mojarolari
  • Usmonli-Mamluk urushi (1485-91)
  • Usmonli-Mamluk urushi (1516-17)

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Venice, a maritime republic by Frederic Chapin Lane p.290
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 E.J. Brill’s first encyclopaedia of Islam 1913-1936 by M. Th. Houtsma p.720ff
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Mecca: a literary history of the Muslim Holy Land by Francis E. Peters p.176ff
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Ottoman seapower and Levantine diplomacy in the age of discovery by Palmira Johnson Brummett p.34ff
  5. ↑ "During the reign of el-Ghuri, a far-sighted policy led the Sultan to enter into an alliance with the Venetians to oppose the installation of the Portuguese in India. Unfortunately the Mamluk fleet carried insufficient fire-power" in Splendours of an Islamic world by Henri Stierlin,Anne Stierlin p.40
  6. ↑ Ayalon, quoted in Mecca: a literary history of the Muslim Holy Land by Francis E. Peters p.434 Note 82
  7. ↑ 7,0 7,1 A military history of modern Egypt: from the Ottoman Conquest to the Ramadan War by Andrew James McGregor p.20ff
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 A history of Portuguese overseas expansion, 1400-1668[sayt ishlamaydi] by M. D. D. Newitt p.87ff
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Firearms: a global history to 1700 by Kenneth Warren Chase p.103ff
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Islam at war: a history by George F. Nafziger, Mark W. Walton p.69
  11. ↑ Trade and civilisation in the Indian Ocean by K. N. Chaudhuri p.67
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 Ottoman seapower and Levantine diplomacy in the age of discovery by Palmira Johnson Brummett p.45ff
  13. ↑ 13,0 13,1 Rise of Portuguese Power in India by R.S. Whiteway p.153ff
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Ottoman seapower and Levantine diplomacy in the age of discovery by Palmira Johnson Brummett p.118
  15. ↑ The Ottoman Age of Exploration Giancarlo Casale p.32
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Volume 1, by Halil İnalcik p.321ff
  17. ↑ An Economic and Social History of the Ottoman Empire by Halil İnalcik p.323
  18. ↑ A military history of modern Egypt: from the Ottoman Conquest to the Ramadan War by Andrew James McGregor p.22 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mamluk-Portugaliya_dengiz_urushi&oldid=3624977" dan olindi