Dizartriya

Dizartriya
Nashriyot	Pedagogika
Sahifalar soni	448

Logopedning konseptual va terminologik lugʻati
Nashriyot	VLADOS gumanitar nashriyot markazi
Sahifalar soni	400
ISBN	5-691-00044-6

Dizartriya (diz… va yun. arthroo — burro-burro gapiraman) — tovush chiqarishda ishtirok etadigan muskullar faoliyatining buzilishi natijasida noaniq, gʻuldirab gapirish. Dizartriya uzunchoq miyadagi IX, X va XII juft nervlar yadrosining zararlanganligidan dalolat beradi. Miya qon tomiri kasalliklari, ensefalitning baʼzi xili, miya poyasi, koʻpincha uzunchoq miya, miya poʻstlogʻi osti tugunlari va miyachaning zararlanishi sabab boʻladi. Davosi: Dizartriyani keltirib chiqargan asosiy kasallik bartaraf qilinadi.

Disartria (qadimgi yunoncha: dys- dan — qiyinchilik, tartibsizlik + ἀrthrōŉ maʼnosini bildiruvchi prefik — „Men artikulyatsiya qilaman, bogʻlayman“) — talaffuzning buzilishi nutq apparatining innervatsiyasining yetarli emasligidan kelib chiqqan nutqning jihati. Dizartriya bilan, afaziyadan farqli oʻlaroq, nutq organlarining (yumshoq tanglay, til, lablar) harakatchanligi cheklangan, bu esa artikulyatsiyani qiyinlashtiradi. Kattalardagi dizartriya nutq tizimining buzilishi bilan birga kelmaydi: quloq, oʻqish va yozish orqali nutqni idrok etishning buzilishi. Bolalikda dizartriya koʻpincha soʻzlarni talaffuz qilishning buzilishiga va natijada oʻqish va yozishning buzilishiga, baʼzan esa umumiy nutqning rivojlanmaganligiga olib keladi. Dizartriyani aniqlash nevrologik tekshiruvni talab qiladi, uning natijalariga koʻra davolash va nutq terapiyasini tuzatish buyuriladi.

Sabablari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dizartriya kasallik emas, garchi baʼzi bemorlarda bu asab tizimining shikastlanishining eng sezilarli koʻrinishi boʻlishi mumkin. Nerv tizimining travma va oʻsmtalari, miya qon tomirlari kasalliklari, neyroinfektsiya, demiyelinatsiya qiluvchi kasalliklarda kuzatiladi. Bolalarda dizartriya koʻpincha perinatal omillar taʼsiridan kelib chiqqan disontogenezning boshqa koʻrinishlari bilan birlashtiriladi va miya falajdagi buzilishlar tarkibiga kiradi.

Koʻrinishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ovoz talaffuzining sezilarli darajada buzilishi osongina tan olinadi, chunki nutq loyqa, zerikarli, koʻpincha burun rangi bilan („Ogʻzida boʻtqa bordek gapiradi“). Maxsus nutq terapiyasi tekshiruvi paytida yengil artikulyatsiya buzilishlari aniqlanadi.

Tasnifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dizartriyaning shakli nerv sistemasi lezyonining joylashishiga bogʻliq. Dizartriyaning turli tasniflari taklif qilingan, ammo dunyoda asosiy va eng keng tarqalgani klinik-nevrologik tasnif boʻlib, u 6 ta shaklni (va bitta aralash) aniqlashni oʻz ichiga oladi:

Boʻsh — periferik parez yoki glossofaringeal nerv, vagus nerv va gipoglossal nervlar yoki ularning yadrolari, shuningdek nerv-mushak uzatilishining buzilishi. Koʻpincha yutish buzilishi bilan birlashtiriladi. Bulbar sindromi tarkibiy qismlaridan biri;
Spastik — glossofaringeal, vagus va gipoglossal nervlar tomonidan innervatsiya qilingan mushaklarning ikki tomonlama markaziy parezlari yoki falajlari, oldingi markaziy giruslar yoki kortikonuklear yoʻllarning ikki tomonlama shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Bu psevdobulbar sindromi tarkibiy qismlaridan biri;
Bir tomonlama yuqori harakatlantiruvchi neyron — asosan glossofaringeal, vagus va gipoglossal nervlar tomonidan innervatsiya qilingan mushaklarning bir tomonlama markaziy parezi yoki falajidan kelib chiqadi oldingi markaziy girus yoki kortikal-yadro yoʻllarining bir tomonlama zararlanishi tufayli;
Ataktik- serebellum yoki uning yoʻllarining shikastlanishi natijasida yuzaga kelgan; buzilgan modulyatsiya va oʻzgaruvchan ovoz bilan kengaytirilgan, skanerlangan nutq bilan tavsiflanadi
Giperkinetik- subkortikal tugunlar va ularning nerv birikmalari shikastlanganda yuzaga keladigan ekstrapiramidal dizartriya turi; Bu giperkinez variantlaridan biri boʻlib, koʻpincha boshqa lokalizatsiya giperkinezlari bilan birlashtiriladi. Nutq xiralashgan, burun tuslari, prosodiya, intonatsiya va nutqning melodik tuzilishi bilan xiralashgan, uning tempi keskin buzilgan;
Gipokinetik ekstrapiramidal dizartriyaning bir turi boʻlib, poʻstloq osti tugunlari va ularning nerv birikmalari shikastlanganda yuzaga keladi. Koʻpincha parkinsonizm bilan kuzatiladi, u sekin, ifodasiz nutq, buzilgan ovoz modulyatsiyasi bilan tavsiflanadi
Aralash - koʻpincha asab tizimining shikastlanishi, diffuz va multifokal shikastlanishlar bilan kuzatiladi; dizartriyaning turli mexanizmlarining kombinatsiyasi.

Tashxis[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dizartriya tashxisi (ICD-10: R47.1) nevrolog tomonidan belgilanadi. Bunda logoped hisoboti hisobga olinadi. oʻz navbatida logoped nafaqat tovush talaffuzining buzilishining xususiyatlari va xususiyatlarini, balki nutqning boshqa barcha tomonlarini ham tekshiradi.

Davolash va tuzatish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dizartriya kasallik emasligi va asab tizimining koʻplab buzilishlarida kuzatilishi mumkinligi sababli, davolash tadbirlarining mazmuni va tartibi klinik koʻrinish oʻrnatilgandan keyin shifokor tomonidan belgilanadi. Bemorning yoshi va holatini hisobga olgan holda tashxis qoʻyish. Koʻp hollarda murakkab (terapevtik va nutq terapiyasi) aralashuvi talab etiladi. Bolalarning logopediya amaliyotida nutqning barcha jabhalarning umumiy rivojlanishiga muhim rol beriladi: lugʻat, grammatik tuzilish, fonemik eshitish chunki dizartriya bilan ogʻrigan bolalar maktab yillarida yozma nutqni oʻzlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. . Baʼzi hollarda bunday bolalarni maktabgacha yoshdagi bolalar bogʻchasida nutq terapiyasi guruhlarida oʻqitish maqsadga muvofiqdir.