Arman genotsidini inkor etish: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
ʻ
Qator 133: Qator 133:


1915-yildan 1918-yilgacha Germaniya va Usmonli imperiyasi „inkor qilishning birgalikdagi targʻibot harakatlari“ni amalga oshirdi{{sfn|Kieser|2018|p=21}}. Nemis gazetalari Usmonli hukumatining vahshiyliklarni rad etish versiyasini hamda arman xiyonati haqidagi hikoyalarni takrorladi{{sfn|Ihrig|2016|p=185}}{{sfn|Anderson|2011|p=206}}. Hukumat senzura qoʻllanmasida, garchi qoidabuzarlik uchun yengil jazo belgilangan boʻlsa-da, armanlar haqida gapirishga qatʼiy cheklovlar qoʻyilgan edi{{sfn|Anderson|2011|pp=206–207}}. 1916-yil 11-yanvarda sotsialist deputat [[Karl Liebknecht]] [[Reyxstag (Germaniya imperiyasi)|Reyxstag]]da armanlar genotsidi masalasini koʻtarib, Usmonli hukumati „dushmanlarimizning fitnakor nayranglari tufayli maʼlum hududlardagi arman aholisini koʻchirish va ularga yangi yashash joylarini belgilashga majbur boʻldi“ degan javobni olgan. Liebknechtning keyingi savollarini zalda koʻtarilgan kulgi bosib ketadi{{sfn|Anderson|2011|p=210}}{{sfn|Ihrig|2016|pp=150–151}}. 1921-yilda [[Soghomon Tehlirian|Sogʻomon Tehliriyan]] [[Talʼat poshoning oʻldirilishi]]da ayblangan sud jarayonida shunchalik koʻp dalillar oshkor boʻldiki, vaziyat inkor etib boʻlmas holga keldi. Shu vaziyatda nemis millatchilari arman xalqini qasddan yoʻq qilish deb tan olganlarini asosli qilib koʻrsatdilar{{sfn|Ihrig|2016|p=293|ps=. "... while the mood and the overwhelming evidence were such that genocide could no longer be denied, many nationalist papers now both accepted the charge of genocide against the Turks and justified it at the very same time."}}.
1915-yildan 1918-yilgacha Germaniya va Usmonli imperiyasi „inkor qilishning birgalikdagi targʻibot harakatlari“ni amalga oshirdi{{sfn|Kieser|2018|p=21}}. Nemis gazetalari Usmonli hukumatining vahshiyliklarni rad etish versiyasini hamda arman xiyonati haqidagi hikoyalarni takrorladi{{sfn|Ihrig|2016|p=185}}{{sfn|Anderson|2011|p=206}}. Hukumat senzura qoʻllanmasida, garchi qoidabuzarlik uchun yengil jazo belgilangan boʻlsa-da, armanlar haqida gapirishga qatʼiy cheklovlar qoʻyilgan edi{{sfn|Anderson|2011|pp=206–207}}. 1916-yil 11-yanvarda sotsialist deputat [[Karl Liebknecht]] [[Reyxstag (Germaniya imperiyasi)|Reyxstag]]da armanlar genotsidi masalasini koʻtarib, Usmonli hukumati „dushmanlarimizning fitnakor nayranglari tufayli maʼlum hududlardagi arman aholisini koʻchirish va ularga yangi yashash joylarini belgilashga majbur boʻldi“ degan javobni olgan. Liebknechtning keyingi savollarini zalda koʻtarilgan kulgi bosib ketadi{{sfn|Anderson|2011|p=210}}{{sfn|Ihrig|2016|pp=150–151}}. 1921-yilda [[Soghomon Tehlirian|Sogʻomon Tehliriyan]] [[Talʼat poshoning oʻldirilishi]]da ayblangan sud jarayonida shunchalik koʻp dalillar oshkor boʻldiki, vaziyat inkor etib boʻlmas holga keldi. Shu vaziyatda nemis millatchilari arman xalqini qasddan yoʻq qilish deb tan olganlarini asosli qilib koʻrsatdilar{{sfn|Ihrig|2016|p=293|ps=. "... while the mood and the overwhelming evidence were such that genocide could no longer be denied, many nationalist papers now both accepted the charge of genocide against the Turks and justified it at the very same time."}}.

2006-yil mart oyida turk millatchi guruhlari Berlinda „Talat poshoning oʻldirilishi“ xotirasini nishonlash va „genotsid yolgʻoniga“ norozilik bildirish maqsadida ikkita miting uyushtirdilar. Nemis siyosatchilari marshni tanqid qilishdi, miting ishtirokchilarining faolligi past edi<ref>{{cite book |last1=Fleck |first1=André |title=Machtfaktor Diaspora?: Armenische Interessenvertretung in Deutschland |date=2014 |publisher=[[LIT Verlag]] |isbn=978-3-643-12762-4 |language=de|trans-title=Diaspora Power Broker? Representation of Armenian Interests in Germany|pp=268–270}}<br />{{cite book |last1=von Bieberstein |first1=Alice |title=Replicating Atonement: Foreign Models in the Commemoration of Atrocities |date=2017 |publisher=Springer International Publishing |isbn=978-3-319-65027-2 |pages=237–265 [259]|language=en |chapter=Memorial Miracle: Inspiring Vergangenheitsbewältigung Between Berlin and Istanbul}}</ref>. 2016-yilda [[Bundestag]] arman genotsidini tan olishga ovoz bergach, turk ommaviy axborot vositalari rezolyutsiyani qattiq tanqid qilgan va [[Germaniyadagi turklar|asli turkiyalik]] oʻn bir nafar deputat oʻlim tahdidi tufayli politsiya himoyasiga olingan edi{{sfn|Galip|2020|pp=97, 163|ps=. "The AKP government, a considerable number of Turkish groups, the opposition party in the Turkish parliament, institutions and both pro-government and anti-government Turkish media waged a war against [[Cem Özdemir|[Cem] Özdemir]] and the German parliament expressing Islamic superiority, denial, hatred of Armenians and excusing the Armenian massacres by accusing Armenians of collaborating with Russia during the First World War."}}. Hukumatning taraddud koʻrishiga sabab sifatida Germaniyadagi yirik turk jamiyati koʻrsatildi{{sfn|Ben Aharon|2019|p=343}}. Turk tashkilotlari rezolyutsiyaga qarshi lobbichilik qilib, namoyishlar uyushtirishdi<ref>{{cite news |last1=Eubel |first1=Cordula |last2=Haselberger |first2=Stephan |title=Türken demonstrieren in Berlin gegen Resolution des Bundestages |url=https://www.tagesspiegel.de/politik/voelkermord-an-den-armeniern-tuerken-demonstrieren-in-berlin-gegen-resolution-des-bundestages/13655706.html |access-date=22 March 2021 |work=[[tagesspiegel]] |date=28 May 2016 |language=de |trans-title=Turks demonstrate in Berlin against the Bundestag's resolution}}</ref>.


=== Qoʻshma Shtatlar ===
=== Qoʻshma Shtatlar ===

6-May 2023, 04:06 dagi koʻrinishi

Photograph of the Iğdır Genocide Memorial and Museum in Turkey
Iğdır genotsidi yodgorligi va muzeyi armanlar turklarga qarshi emas, balki turklar armanlarga qarshi genotsid qilgan degan fikrni ilgari suradi[1].

Arman genotsidini inkor etish Usmonli imperiyasi va uning hukmron partiyasi Ittifoq va taraqqiyot qoʻmitasi (IJP) Birinchi jahon urushi davrida arman fuqarolariga qarshi genotsid qilmaganligi haqidagi daʼvodir. Shunday boʻlsa-da, ushbu jinoyat juda koʻp dalillar toʻplamida hujjatlashtirilgan va olimlarning katta qismi tomonidan tasdiqlangan[2][3]. Genotsidni amalga oshirgan jinoyatchilar Usmonlilar imperiyasidagi armanlar qirib tashlangan emas, balki harbiy sabablarga koʻra koʻchirilganini iddao qilib, buni rad etdi. Genotsiddan keyin ayblovchi hujjatlar muntazam ravishda yoʻq qilinib kelgan va inkor qilish Turkiya Respublikasi har bir hukumatining siyosati boʻlib kelgan, hatto 2023-yilda ham.

Partiya oʻz harakatlarini oqlash uchun foydalanadigan dalillar hamda arman genotsidini inkor etish armanlarning „koʻchirilishi“ urush davrida imperiyaning mavjudligiga tahdid soladigan haqiqiy yoki taxminiy arman qoʻzgʻoloniga javoban qonuniy davlat harakati boʻlgan degan taxminga asoslanadi. Inkor etuvchilarning taʼkidlashicha, partiya armanlarni qirib yuborish emas, balki koʻchirishni maqsad qilgan. Ular oʻlganlar soni boʻrttirilgan deb taʼkidlashadi. Shuningdek, oʻlimlar sonini fuqarolar urushi, kasallik, yomon ob-havo sharoitlari, qallob mahalliy amaldorlar yoki kurdlar va qonunbuzar guruhlar kabi boshqa omillar bilan bogʻlaydilar. Tarixchi Ronald Grigor Suny asosiy argumentni „hech qanday genotsid boʻlmagan va bunga armanlar aybdor“ degan umumiy qarash ostida umumlashtiradi[4]. Rad etish odatda „armanlar xiyonati, bosqinchilik, jinoyatchilik va hududiy ambitsiyalar ritorikasi“ bilan birga taʼkidlanadi[5].

Bu inkorning eng muhim sabablaridan biri genotsid turk milliy davlatini barpo etish imkonini berganidir. Genotsidni tan olish Turkiyaga asos solinishi haqidagi afsonalarga zid boʻlardi[6]. 1920-yillardan beri Turkiya genotsidning boshqa mamlakatlarda rasman tan olinishi yoki hatto eslatilishining oldini olishga harakat qilib keladi. Ushbu harakatlar lobbichilik, tadqiqot institutlari yaratish, qoʻrqitish va tahdidlarga sarflangan millionlab dollarlarni oʻz ichiga oladi. Inkor qilish Turkiyaning ichki siyosatiga ham taʼsir qiladi va turk maktablarida oʻqitiladi. Genotsidni tan olgan baʼzi turk fuqarolari „turklikni haqorat qilish“ aybi bilan sudga tortilgan. Turk davlatining genotsidni inkor etishga qaratilgan bir asrlik harakatlari uni tarixdagi boshqa genotsid holatlaridan ajratib turadi[7]. Ozarbayjon ham genotsidni inkor etib, xalqaro miqyosda tan olinishiga qarshi kampaniyalar olib boradi. Turkiyadagi aksariyat turk fuqarolari va siyosiy partiyalar davlatning inkor qilish siyosatini qoʻllab-quvvatlamoqda. Genotsidning inkor etilishi Togʻli Qorabogʻ mojarosiga hamda Turkiyada kurdlarga qarshi davom etayotgan zoʻravonlikka ham hissa qoʻshadi. 2014-yilda Turkiyaning EDAM tadqiqot markazi tomonidan 1500 kishi ishtirokida oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, turk fuqarolarining 9 foizi genotsidni tan oladi[8][9].

Tarixi

A photograph of the now-destroyed Arakelots Monastery showing a stone wall and the tops of several buildings behind it.
Arakelots monastiri, 4-asrda qurilgan, 1915-yilda talon—taroj qilingan, keyinroq vayron boʻlgan[10]

Anadoluda armanlarning yashayotgani haqidagi maʼlumotlar miloddan avvalgi VI asrda, turklar bu hududga kirib kelishidan deyarli ikki ming yil oldin manbalarda qayd etilgan[11][12]. Usmonli imperiyasi 19-asrdagi Tanzimot islohotlaridan keyin barcha aholi mavqei tenglashtirilishi eʼlon qilinsa ham, armanlar va boshqa musulmon boʻlmaganlarga Islom hukmronligi ostidagi ikkinchi darajali fuqarolar sifatida munosabatda boʻldi[13]. 1890-yillarga kelib armanlarga islom majburan qabul qildirilishi va yerlarini tortib olishning kuchayishini boshdan kechirishdi. Bu esa bir qancha kishilarning Arman inqilobiy federatsiyasi (AIF, shuningdek, Dashnaktsutyun) kabi inqilobiy partiyalarga qoʻshilishiga turtki boʻldi[14]. 1890-yillarning oʻrtalarida davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Hamidiy qirgʻinlarida kamida 100.000 arman halok boʻldi, 1909-yilda esa rasmiylar 17.000 ga yaqin armanning oʻlimiga sabab boʻlgan Adana qirgʻinining oldini ololmadi[15][16][17]. Usmonli hukumati ushbu qirgʻinlar uchun javobgarlikni rad etib, Gʻarb davlatlarini aralashishda, armanlarni provokatsiya qilishda ayblab, musulmonlarni asosiy qurbonlar sifatida koʻrsatib, jinoyatchilarni jazolamadi[18][19][20]. Xuddi shu inkor etish sabablaridan keyinchalik arman genotsidini inkor etish uchun foydalanishadi[20][21].

1908 va 1913-yillardagi ikki davlat toʻntarishi natijasida Ittifoq va taraqqiyot qoʻmitasi (ITQ) hokimiyat tepasiga keldi[22]. Bu orada Usmonli imperiyasi Bolqon urushlarida Yevropa qismidagi deyarli barcha hududini yoʻqotdi. ITQ mazkur magʻlubiyatni xristian xiyonati bilan bogʻladi[23]. Urushlar natijasida yuz minglab musulmon qochqinlar Anadoluga koʻchdi. Ularning koʻplari armanlar yashovchi sharqiy viloyatlarga koʻchirildi va nasroniylarga nisbatan nafrati saqlanib qoldi[24][25]. 1914-yil avgust oyida ITQ vakillari AIF konferensiyasida ishtirok etib, Rossiya imperiyasi bilan urush boʻlgan taqdirda AIF rus armanlarini Usmonlilar tomonida turishga undashni talab qilishdi. AIF taklifni rad etib, aksincha, armanlar o'zlari fuqarosi bo'lgan mamlakatlar uchun jang qilishlari kerakligini e'lon qildi[26]. 1914-yil oktyabr oyida Usmonli imperiyasi Markaziy kuchlar tomonida Birinchi jahon urushiga kirdi[27].

Arman genotsidi

Asosiy maqola: Arman genotsidi
Armanlar deportatsiya qilingan, koʻchirilgan yoʻllari va oʻldirilgan hududlar koʻrsatilgan xarita
1915-yildagi Arman genotsidi xaritasi

1914-yil oxirida Usmonlilar Rossiya va Fors hududiga bostirib kirish asnosida Usmonli harbiy kuchlari mahalliy armanlarni qirgʻin qilishdi[28]. Bir necha Usmonli arman askarlari Rossiyaga qochib ketishdi. Ushbu qochish harakati ham ITQ tomonidan hamda keyinchalik inkor etuvchilar tomonidan arman xiyonatining dalili sifatida keltiriladi. Shunday boʻlsa-da, rus armiyasida xizmat qilgan arman koʻngillilari asosan rus armanlari edi[29][30][31]. Armanlar xiyonatda ayblangan Sariqamish jangida (1915-yil yanvar) Rossiya armiyasining Usmonlilar ustidan halokatli gʻalabasi ortidan qirgʻinlar genotsidga aylandi. Harbiy vazir Anvar Poshoning 25-fevraldagi buyrugʻiga asosan arman askar va zobitlari oʻz lavozimlaridan chetlashtirildi[28][32]. Usmonli davlat rahbarlarining fikricha, armanlarning alohida qarshilik harakatlari umumiy qoʻzgʻolon dalili sifatida qabul qilingan[33].

Dalada sochilib yotgan oʻnlab armanlarning jasadlari
Yoʻl boʻylab armanlarning jasadlari sochilib yotishi deportatsiya yoʻllarida oddiy manzara boʻlgan[34]

Aprel oyi oʻrtalarida, Usmonli yetakchilari genotsid qarorini qabul qilgandan soʻng[35] armanlar sharqiy Van shahrida barrikada qurdilar[36]. Vanni mudofaa qilish harakati oʻsha vaqtda armanlarga qarshi harakatlar uchun bahona boʻlgan va genotsidni inkor etish yoki oqlashga qaratilgan ishlarda hal qiluvchi holat boʻlib qolmoqda[37]. 24-aprel kuni Konstantinopolda yuzlab arman ziyolilari hibsga olindi. 27-maydagi deportatsiya toʻgʻrisidagi qonun bilan qonuniy asosda armanlarni muntazam deportatsiya qilish boshlandi. Maxsus tashkilot asosan ayollar, bolalar va qariyalardan iborat muntazam zoʻrlik va qirgʻinga uchragan deportatsiya karvonlarini qoʻriqlagan. Ularning boradigan joyi Suriya choʻli edi. Oʻlim yurishlaridan omon qolganlar vaqtinchalik lagerlarda ochlik yoki kasallikdan oʻlishlari mumkin edi[38]. Deportatsiya faqat faol janglar boʻlmagan hududlarda amalga oshirildi. Front chizigʻi yaqinidagi armanlar toʻgʻridan-toʻgʻri qirgʻin qilindi[39]. ITQ rahbarlari hamda ichki ishlar vaziri Talʼat Posho armanlarni oʻlimga yuborayotganini bilgan holda deportatsiya qilishni buyurdilar va bu jarayonda yetakchi rol oʻynashdi[40]. 1915-yil 13-iyuldagi telegrammada Talʼat „Armanlarni deportatsiya qilishdan maqsad Arman masalasining yakuniy yechimi“ ekanligini taʼkidladi[41].

Tarixchilarning hisob-kitoblariga koʻra, 1915-yilda Usmonlilar imperiyasida 1,5-2 million armanlar yashagan. Ulardan 800 000-1,2 millioni genotsid davrida deportatsiya qilingan. 1916-yilda qirgʻinlar toʻlqini Suriyada omon qolgan armanlarni ham nishonga oldi. Shu yil oxiriga kelib, faqat 200 000 kishi tirik qolgan edi[42]. Taxminan 100 000 dan 200 000 gacha ayollar va bolalar majburiy nikoh, asrab olish va dinni qabul qilish kabi usullar orqali musulmon oilalari tarkibiga qoʻshib yuborilgan[43][44]. Davlat oʻldirilgan yoki surgun qilingan armanlarga tegishli mol-mulkni musodara qilgan va qayta taqsimlagan[45][46]. Sharqiy Anadoluning Rossiya tomonidan bosib olinishi davrida rus va arman qoʻshinlari 60 ming musulmonni qirgʻin qildi. Ushbu qotilliklar va genotsid oʻrtasidagi notoʻgʻri ekvivalent qilish ham rad etishning asosiy argumentidir[47][48].

Genotsid Usmonli arxivlarida, xorijiy diplomatlar (jumladan, neytral davlatlar va Usmonli ittifoqchilari) tomonidan toʻplangan hujjatlarda, omon qolgan armanlarning guvohliklari, Gʻarb missionerlarining hisobotlarida va Usmonli maxsus harbiy tribunallarining ishlarida hujjatlashtirilgan[2]. Talat posho 1915-yilda deportatsiya qilingan armanlar va 1917-yilda omon qolgan armanlar soni oʻrtasidagi katta tafovut keltirilgan oʻzining statistik maʼlumotlarini ham saqlab qolgan[49][50]. Turkiy boʻlmagan olimlarning katta qismi genotsidni tarixiy haqiqat sifatida qabul qiladi. Turk tarixchilari orasida ham genotsidni tan olib, oʻrganayotganlar soni oshib bormoqda[3].

Kelib chiqishi

Usmonli imperiyasi

Genotsidni inkor etish — bu genotsid deya baholangan hodisa faktlarini inkor etish yoki jinoyatchilarning niyatini inkor etish orqali minimallashtirish[51]. Rad etish boshidanoq koʻchirish niqobi ostida amalga oshirilgan arman genotsidining ajralmas qismi sifatida mavjud boʻlgan[52][53]. Rad etish Usmonlilarning urushda Amerika betarafligini saqlab qolish istagi hamda Germaniyaning moliyaviy va harbiy yordami tufayli paydo boʻldi[54].

Halok boʻlgan odamlar surati
1916-yilgi The Armenian Aspirations and Revolutionary Movements kitobida armanlarning musulmonlarga qilgan vahshiyliklarini aks ettirgani daʼvo qilingan bu kabi koʻplab fotosuratlar chop etilgan[55].

1915-yil may oyida Rossiya, Angliya va Fransiya Usmonli hukumatiga Usmonlilarning „insoniyatga qarshi jinoyatlarini“ qoralagan va javobgar boʻlgan har qanday Usmonli amaldorlarini javobgarlikka tortish bilan tahdid qilgan diplomatik kommunike yubordilar[56]. Usmonli hukumati armanlar qirgʻinlari sodir boʻlganini inkor etib, armanlar dushman bilan til biriktirganini ta’kidlash bilan birga milliy suverenitet armanlarga qarshi chora koʻrish imkonini berganini ham ta’kidladi. Shuningdek, armanlar musulmonlarni qirgʻin qilgani va ittifoqchilarni harbiy jinoyatlarda ayblagani ham iddao qilingan[57].

1916-yil boshida Usmonli hukumati arman xalqini qirib tashlashga uringanini inkor etib, „Arman qarshiliklari va inqilobiy harakatlari“ nomli ikki jildlik asarini nashr etdi[58]. Oʻshanda xalqaro miqyosda bunday bayonotlarga unchalik ishonch bildirilmagan[59], biroq ilgari armanlarga qarshi jinoyatlardan uyalgan ayrim musulmonlar armanlar sodir etgan vahshiylik haqidagi targʻibotlar natijasida oʻz fikrini oʻzgartirgan edi[60]. Urush davrida shakllangan genotsidni inkor etish sabablari keyinchalik Turkiyaning genotsidni inkor etishida qayta kun tartibiga chiqdi[53][59].

Turk millatchilik harakati

Arman genotsidining oʻzi Usmonlilar imperiyasining vayron boʻlishi va Turkiya respublikasi barpo etilishida asosiy rol oʻynadi[6]. Xristian oʻrta sinfini yoʻq qilish va ularning mulklarini qayta taqsimlash yangi musulmon/turk burjuaziyasini yaratishga imkon berdi[61][62][63]. Usmonlilar imperiyasi va Turkiya Respublikasi oʻrtasida sezilarli uzviylik mavjud boʻlib, genotsidni amalga oshirgan “Ittifoq va taraqqiyot” qoʻmitasining vorisi Respublika Xalq partiyasi edi[64][65]. Turk millatchilik harakati genotsidni sodir etganlar yoki undan boyiganlarning yordamiga bogʻliq boʻlishi ham sukut saqlashga turtki boʻlgan[66][67]. Urush davridagi vahshiyliklarni inkor etish va minimallashtirish turk millatchiligi konsensusini shakllantirishda juda muhim edi[68].

Genotsiddan keyin koʻplab omon qolganlar Sharqiy Anadoluda arman davlatini tuzishga intildilar. Turk millatchilari va armanlar oʻrtasidagi urush shiddatli kechdi, har ikki tomondan ham vahshiyliklar sodir boʻldi. Keyinchalik siyosiy talablar va armanlarning musulmonlarni oʻldirishlari kabi holatlardan 1915-yilgi genotsidni oqlashda foydalanilgan[69][70]. Sevr shartnomasi armanlarga Sharqiy Anadoluda katta hudud berdi, ammo mazkur qoida 1920-yilda Turkiyaning Armanistonga bostirib kirishi tufayli amalga oshirilmadi[71][72]. Turk qoʻshinlari Kilikiyada omon qolgan armanlarni qirgʻin qildi. Kavkaz va Birinchi Armaniston Respublikasiga bostirib kirish natijasida 200 000 ga yaqin armanlar oʻldirildi. Shu tariqa tarixchi Ruben Pol Adalian „Mustafo Kamol [turk millatchilik harakati yetakchisi] 1915-yilda Talʼat va Anvar boshlagan ishni yakunladi“, deb ta’kidlaydi[73][74][75].

Konstantinopoldagi Usmonli hukumati Gʻarb kuchlarini tinchlantirish uchun 1919-yilda bir hovuch jinoyatchilar ustidan harbiy sudlar oʻtkazdi. Shunga qaramay, dalillar sabotaj qilindi va koʻplab jinoyatchilar ichkariga qochishga daʼvat qilindi. Davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan ommaviy qotillik haqiqati inkor etilmadi, lekin jamiyatning koʻplab doiralari buni zarur va asosli deb hisobladilar[76][77]. Britaniya Tashqi ishlar vazirligi hisobotida taʼkidlanganidek, „xristianlarni oʻldirgani uchun dorga osilishi mumkin boʻlgan turk borligʻini mingta turkdan bittasi ham tasavvur qila olmaydi“[78]. Kamol Otaturk bir necha bor armanlarni Anadoluda musulmonlarni qirib tashlash rejasini tuzishda ayblagan[79]. U butunlay begunoh va mazlum xalq sifatida tasvirlangan „qotil armanlar“ni turklarga qarama-qarshi qoʻydi[80]. 1919-yili Kamol Usmonli hukumatining nasroniylarga nisbatan siyosatini himoya qilib, „Mamlakatimizda yashayotgan gʻayrimusulmon unsurlarning boshiga tushgan har bir narsa chet el intrigalariga uchish va oʻz imtiyozlarini suiisteʼmol qilish orqali oʻzlariga qarshi qurol boʻlishiga yoʻl qoʻygan vahshiylarcha olib borgan boʻlginchilik siyosatlarining natijasidir“, deya taʼkidladi[81][82].

Turkiyada

Sabablar

Istanbuldagi ozodlik monumenti tasviri
Talʼat posho 1943-yilda Istanbuldagi Ozodlik monumentida milliy qahramon sifatida dafn etiglan[83][84].

Tarixchi Erik-Jan Zürcherning taʼkidlashicha, turk millatchilik harakati genotsiddan foyda koʻrgan shaxslar keng koalitsiyasining yordamiga bogʻliq boʻlganligi sababli, oʻtmishdan ayro tasvirlanishi mumkin emas edi[66]. Respublika tashkil topgan kundan boshlab genotsidga zarurat va milliy manfaat sifatida qaraldi[85][86]. Asosiy jinoyatchilarning koʻpchiligi, jumladan Talʼat Posho ham Turkiyaning milliy qahramonlari sifatida eʼtirof etilgan. Koʻplab maktablar, koʻchalar va masjidlar hozir ham ularning nomlari bilan ataladi[87]. Mehmet Kamol va Behramzade Nusret kabi armanlarga qarshi jinoyatlari uchun urushdan keyingi tribunal tomonidan oʻlimga hukm qilinganlar milliy va ulugʻvor shahidlar deb eʼlon qilindi. Davlat ularning oilalarini musodara qilingan arman mulklari bilan mukofotladi[78][88]. Turk tarixchisi Taner Akcham: „Millat oʻz asoschisini qotil va oʻg’ri deyishi oson emas“ deb ta’kidlaydi[89]. Kizer va boshqa tarixchilarning taʼkidlashicha, „aybdorlikni boʻyniga olmaslikning eng muhim sababi arman qirgʻinlarining turk milliy davlati shakllanishida markaziy oʻrin tutganligidir“[6]. Turk tarixchisi Doğan Gürpınarning aytishicha, genotsidni tan olish turk milliy davlati asoslarini shubha ostiga qoʻyadi[90].

Rad etishni tushuntiruvchi omillardan biri Sevr sindromi, yaʼni Turkiyani murosasiz dushmanlar qamal qilganiga oid mashhur eʼtiqoddir[91][92]. Tan olish har qanday hududiy oʻzgarishlarga olib kelishi ehtimoldan yiroq boʻlishiga qaramay, koʻplab turk rasmiylari genotsidni tan olish Turkiyani boʻlib olish yoki boshqa tovon pullarini undirish fitnasining bir qismi deb hisoblaydi[93][94][95]. Davlat genotsidni tan olishni Turkiyaning milliy xavfsizligiga tahdid sifatida qabul qiladi va bu ishni qilgan turklar xoin hisoblanadi[96][97]. Antropolog Sem Kaplan 1980-yillarda Anadolu qishlogʻida oʻtkazgan dala ishlari davomida „armanlarning qaytib kelishi va oʻz yerlarini qaytarib olishi haqidagi ichki qoʻrquv hali ham mahalliy tasavvurni qamrab olganini“ aniqlagan[98].

Dalillarni yoʻq qilish va yashirish

Usmonli hukumati qaroriga koʻra, xorijliklarga arman qochqinlari yoki oʻlim yurishlari amalga oshirilgan yoʻllar chetida to'plangan jasadlarni suratga olish taqiqlangan. Qoidabuzarlarni hibsga olish bilan tahdid qilishgan[99]. Qatʼiy qoʻllaniladigan senzura qonunlari omon qolgan armanlarning xotiralarini nashr etishiga toʻsqinlik qilib, „davlatning umumiy siyosatiga zid boʻlgan har qanday nashrni“ taqiqladi[100][101]. Genotsidni tan olganlar „turklikni haqorat qilishga“ qarshi qonunlar asosida jinoiy javobgarlikka tortildi[94]. Talʼat posho „Turkiyadagi „Armaniston“ soʻzini ham yoʻq qilish uchun hamma narsa qilish kerak“, deb farmon bergan edi[102]. Urushdan keyingi Turkiya respublikasida armanlarning mavjudligini yoʻq qilish maqsadida armanlarning madaniy merosi muntazam ravishda yoʻq qilina boshlandi[103][102]. 1916-yil 5-yanvarda Anvar posho kelib chiqishi yunon, arman yoki bolgar boʻlgan barcha joy nomlarini oʻzgartirishni buyurdi. Mazkur siyosat keyingi respublika davrida ham toʻliq amalga oshirildi va 1980-yillarga qadar davom etdi[104]. Genotsid qurbonlarining ommaviy qabrlari ham vayron qilingan, ammo ularning koʻplari hali ham mavjud[105]. 1918-yilgi sulhdan soʻng Usmonli arxivlaridagi ayblov uchun asos boʻla oladigan hujjatlar muntazam ravishda yoʻq qilindi[106]. Konstantinopolda urushdan keyin oʻtkazilgan harbiy sudlarning yozuvlari ham yoʻqoldi[107][108]. Baʼzi arxiv hujjatlari oʻz pozitsiyasini qoʻllab-quvvatlayotganini tan olgan Turkiya hukumati „Arman masalasi“ bilan bogʻliq arxivlar 1985-yilda ochilishini eʼlon qildi[109]. Turk tarixchisi Halil Berktayning soʻzlariga koʻra, diplomat Nuri Birgi Muharrem Nuri Birgi [tr] bu vaqtda arxivlarni ikkinchi marta tozalashni amalga oshirgan[110]. Arxivlar rasman 1989-yilda ochilgan[109], biroq amalda baʼzi arxivlar muhrlangan holida qolgan va boshqa arxivlarga kirish rasmiy turk hukumatiga xayrixoh olimlar uchun mumkin edi[111][112].

Turk tarixshunosligi

Mustafo Kamolning 1927-yilda kamolist tarixshunosligining asosi boʻlgan Nutuk nutqida armanlarga qarshi zoʻravonlik bilan kurashishda sukunat va inkor taktikasi qoʻllanildi. U boshqa chiqishlarida boʻlgani kabi turklarni har qanday qonunbuzarlikdan xoli, armanlarning dahshatli vahshiyliklari qurboni sifatida koʻrsatdi[113][114][115]. Oʻnlab yillar davomida turk tarixshunosligi arman genotsidini inkor etib keldi. Ilk istisnolardan biri 1950-yilda „Tarixdagi armanlar va arman masalasi“ asarini nashr etgan genotsid jinoyatchisi Esat Uras boʻldi. Urasning kitobi, ehtimol, Ikkinchi jahon urushidan keyingi sovet hududiy daʼvolariga javoban yozilgan boʻlib, urush paytida ITQ tomonidan ilgari surilgan dalillarning yangi sintezi sifatida urush davridagi rad etishni 1980-yillarda ishlab chiqilgan genotsid haqidagi „rasmiy rivoyat“ bilan bogʻlashga xizmat qildi[116][117].

1950-yildan 2005-yilgacha Turkiya davlat muassasalari va tahlil markazlari tomonidan arman masalasi boʻyicha yaratilgan adabiyotlar koʻrsatilgan grafik.
„Arman masalasi“ boʻyicha rasmiy yoki kvazirasmiy nashrlar soni.

1980-yillarda armanlarning genotsidni tan oldirish harakatlari va arman jangarilari sodir etgan qotilliklar toʻlqinidan soʻng Turkiya tarixiy genotsid emas, balki zamonaviy terrorizm muammosi koʻrsatilgan „Arman masalasi“ning rasmiy versiyasini taqdim eta boshladi. Isteʼfodagi diplomatlar inkor qiluvchi asarlar yozish uchun jalb qilingan. Ular professional metodologiya yoki axloqiy meʼyorlarsiz yozilgan va turklar uchun maqbul, armanlar uchun nomaqbul arxiv maʼlumotlariga asoslangan[118][119][120].

Gurpinarning soʻzlariga koʻra, Oliy taʼlim kengashi 1981-yilda turk harbiy xuntasi asos solgan „oʻz maʼlumot tizimiga ega muqobil, „milliy“ stipendiya“ni joryi etishda muhim rol oʻynagan[121][109]. Akademik tadqiqotlar bilan bir qatorda Türkkaya Ataöv 1983-yilda „Arman masalasi“ boʻyicha birinchi universitet kursini oʻqitgan[109]. 21-asrga kelib, turk hukumatining rasmiy pozitsiyasini qoʻllab-quvvatlovchi nashrlari bilan mashhur boʻlgan Turk tarix jamiyati oʻzining asosiy vazifalaridan biri sifatida genotsid daʼvolariga qarshi kurash olib bordi[122][123][124].

Taxminan 1990-yilda Germaniyada ishlayotgan Taner Akçam genotsidni tan olgan va oʻrgangan birinchi turk tarixchisi boʻldi[125]. 1990-yillarda Turkiyada xususiy universitetlar tashkil etila boshlandi. Bu holat esa davlat qoʻllab-quvvatlaydigan qarashlarga qarshilik koʻrsatish imkonini berdi[126]. 2005-yilda Turkiyaning uchta universiteti akademiklari genotsidga bagʻishlangan ilmiy anjuman uyushtirdilar. 2005-yilning may oyida oʻtkazilishi rejalashtirilgan konferensiya qoʻrqitish kampaniyasidan soʻng toʻxtatildi, ammo oxir-oqibat sentyabr oyida boʻlib oʻtdi[127][128][129]. Konferensiya Turkiyaning asos solishi haqidagi miflarga qarshi mamlakatdagi birinchi ommaviy munozara oʻtkazilgan jiddiy maydon boʻldi[129] va davom etayotgan inkoriy tarixshunoslikka parallel ravishda Istanbul va Anqaradagi elita akademiklari tomonidan muqobil, inkorchi boʻlmagan tarixshunoslik maktabi yaratildi[130][131]. Genotsidni haqiqat sifatida qabul qilgan va oʻrgangan turk akademiklari oʻlim tahdidiga duchor boʻlib, turklikni haqorat qilganlari uchun javobgarlikka tortildilar[132][133]. Gʻarb olimlari turkiy inkorchi tarixnavislikni umuman eʼtibordan chetda qoldiradilar. Chunki ular uning usullarini ilmiy emas, ayniqsa manbalardan tanlab foydalanish deb hisoblashadi[134][135].

Taʼlim

Davlat yoki xususiy turk maktablari taʼlim vazirligi tasdiqlagan tarix darsliklaridan foydalanishi shart[136][137][139]. Davlat bu monopoliyadan rasmiy inkorchi pozitsiyasini qoʻllab-quvvatlashni kuchaytirish[137][140], armanlarni haqorat qilish va dushman sifatida koʻrsatish uchun foydalanadi[141][142]. Oʻnlab yillar davomida darsliklarda armanlar Usmonli tarixining bir qismi sifatida tilga olinmagan[143][144][145]. 1980-yillardan boshlab darsliklarga „1915-yil voqealari“ kiritilgan, ammo ayb Usmonli hukumatiga emas, balki boshqa kuchlarga yoʻnaltirilgan. Davlat imperialistik kuchlarni armanlarni imperiyaga putur yetkazish uchun manipulyatsiya qilishda ayblab, armanlar davlatga xiyonat qilgan yoki tahdid qilgan deb daʼvo qilmoqda. Baʼzi darsliklarda deportatsiyalar sodir boʻlgani va armanlar halok boʻlganligi eʼtirof etilgan, ammo bu harakat zarur va asosli deb tushuntirilgan. 2005-yildan beri darsliklarda armanlar turk musulmonlariga qarshi genotsid sodir etishda ayblab kelinmoqda[144][146][147]. 2003-yilda har bir sinf oʻquvchilariga genotsidni inkor etuvchi insho yozish topshirigʻi berilgan[148].

Jamiyat

Armanlarning genotsid daʼvolariga qarshi norozilik bildirib koʻchada yurgan odamlar surati
Istanbuldagi İstiklal xiyobonida Arman genotsidining 100 yilligi munosabati bilan arman genotsidining tan olinishiga qarshi norozilik namoyishi

Oʻnlab yillar davomida turk jamiyatida genotsid tabu mavzu boʻlib kelgan[149]. Göçekning taʼkidlashicha, davlat va jamiyat oʻrtasidagi oʻzaro taʼsir inkorni doimiylik darajasiga olib chiqadi[150]. Turk davlati bilan bir qatorda turk ziyolilari va fuqarolik jamiyati ham genotsidni rad etadi[151]. Genotsid bilan bogʻliq turk falsafasi odatda buni inkor etib, uydirma versiyalar haqiqiy voqealarga asoslangan deb daʼvo qiladi[152]. Turkiya sharqida koʻplab odamlarning voqea haqida xotiralari qoldirganini qayd etgan genotsid boʻyicha olim Uğur Ümit Üngör „Turkiya hukumati oʻz aholisi eslaydigan genotsidni inkor etmoqda“ dedi[153]. Turkiya davlati va jamiyatning aksariyat qismi Usmonlilar imperiyasi va Respublika davri Turkiyasidagi yunonlar, ossuriyaliklar, kurdlar, yahudiylar va alaviylarga qarshi etnik taʼqiblar va inson huquqlari buzilishiga nisbatan ham xuddi shunday jim turgan[56][154][155].

Aksariyat turklar davlatning genotsidni inkor etish siyosatini qoʻllab-quvvatlaydi. Baʼzilar qirgʻinlar sodir boʻlganini tan olishadi, lekin qirgʻinlarni arman xiyonatiga haqli javob sifatida baholaydilar[156][157]. Koʻpchilik hali ham armanlarni beshinchi kolonna deb biladi[69]. Halil Karaveliga koʻra, „[genotsid] soʻzi jamiyatning barcha qatlamlari va har qanday mafkuraviy moyillikdagi turklar orasida kuchli, hissiy reaksiyalarni uygʻotadi“[158]. Turk-arman jurnalisti Hrant Dink jamiyatni yaxshilash va etnik guruhlar oʻrtasida murosaga erishish uchun tarixiy haqiqatlar bilan yuzma-yuz kelishini targʻib qildi. Jurnalist turklikni haqorat qilgani uchun jinoiy javobgarlikka tortilgan va 2007-yilda turk ultramillatchisi tomonidan oʻldirilgan[159][160]. 2013-yilda AQShdagi turk universitetlari talabalari oʻrtasida oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, 65% respondent armanlarning oʻlimi „jamoalararo urush“ natijasida sodir boʻlgan, degan rasmiy fikrga qoʻshiladi, yana 10%i zoʻravonliklarda armanlarni ayblaydi[161]. 2014-yilda oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, turk fuqarolarining atigi 9 foizi oʻz hukumati genotsidni tan olishi kerak, deb hisoblagan[8][9]. Koʻpchilik bunday eʼtirofning Turkiyaga hech qanday foydasi yoʻq, faqatgina armanlar va chet el kuchlari majburlamoqda deb oʻylashadi[162]. Turkiyada siyosiy repressiyaga uchragan koʻplab kurdlar genotsidni tan olib, qoraladi[163][164].

Siyosat

Islomiy konservativ Adolat va Taraqqiyot partiyasi (AKP) 2002-yilda hokimiyatga keldi[165][166] va tarixga ham ITQ, ham ilk Respublika davrini tanqid qilgan yondashuv bilan chiqdi. Bu pozitsiya dastlab bir oz liberallashuvga xizmat qilib, jamoatchilik orasida ifodalanishi mumkin boʻlgan kengroq qarashlarni yuzaga keltirdi. AKP „1915-yil voqealari“ga oʻz yondashuvini genotsidni inkor etish va genotsidni tan olish muqobilligi orasidagi umumiy qarashlarga urgʻu berish orqali ifoda etdi[167][168]. Vaqt oʻtishi bilan va ayniqsa, 2016-yilgi davlat toʻntarishiga urinishdan keyin AKP hukumati tobora avtoritar boʻlib bordi. Siyosiy repressiya va senzura arman genotsidi kabi munozarali mavzularni muhokama qilishni yanada qiyinlashtirdi[169]. 2020-yildan boshlab Turkiyadagi barcha yirik siyosiy partiyalar, kurdparast Xalq demokratik partiyasi (XDP), shuningdek, hukumatga qarshi koʻplab ommaviy axborot vositalari hamda fuqarolik jamiyati tashkilotlari rad etishni qoʻllab-quvvatlamoqda. Hukumat ham, muxolifat ham boshqa mamlakatlarda genotsid tan olinishiga keskin qarshi[170]. Turkiyaning hech bir hukumati armanlar bilan sodir boʻlgan voqeani genotsid u yoqda tursin, hatto jinoyat ekanligini tan olmadi[171][172][173]. 2019-yil 24-aprelda Prezident Recep Tayyip Erdoğan tvitterda „Arman toʻdalari va ularning tarafdorlari koʻchirilishi… oʻz davrida amalga oshirilishi mumkin boʻlgan eng oqilona chora boʻldi“ deb yozdi[174].

Turkiyaning xalqaro aloqalari

Asosiy maqola: Arman genotsidining tan olinishi

Turkiyaning xorijda genotsidni inkor etishini loyihalash harakatlari 1920-yillarga[175][176] yoki genotsid bilan bir davrga toʻgʻri keladi[177][178]. Turkiyaning arman genotsidini inkor etishga qaratilgan bir asrlik saʼy-harakatlari tufayli bu genotsid tarixdagi boshqalaridan ajratib turadi. Genotsid boʻyicha olim Rojer V. Smitning fikricha, „Boshqa hech bir holatda hukumat ommaviy genotsid sodir boʻlganini inkor etish uchun bunchalik kuchli harakat qilmagan“[7]. Turkiyaning genotsidni inkor etish va uning tan olinishiga qarshi turish qobiliyatining markazida mamlakatning Yaqin Sharqdagi strategik mavqei, Gʻarb bilan sovuq urush davridagi ittifoqi va NATOga aʼzoligi turadi[179][180]. Tarixchilar Turkiyaning genotsidni inkor etishiga imkon berishda boshqa davlatlar rolini til biriktirishning bir shakli sifatida ta’riflagan[181][182][183].

1922—1923-yillardagi Lozanna konferensiyasida turk vakillari arman tarixining urush davrida ishlab chiqilgan versiyasini takrorladilar[184]. Natijada Lozanna shartnomasi Usmonli urush jinoyatchilarini jinoiy javobgarlikka tortish va omon qolgan nasroniylarning mulklarini qaytarish aytilgan Sevr shartnomasini bekor qildi. Buning oʻrniga Lozanna shartnomasi barcha jinoyatchilarni jazosiz qoldirdi[185][186]. 1980-yildagi Turkiya harbiy toʻntarishidan soʻng Turkiya genotsid daʼvolariga qarshi kurashning asosan institutsional usullarini ishlab chiqdi. 1981-yilda Tashqi ishlar vazirligi Turkiyaning armanlar genotsidiga nisbatan qarashini targʻib qilish uchun maxsus idora (IAGM) tashkil etdi[187]. 2001-yilda yana bir markazlashlashtirilgan idora asossiz genotsid daʼvolari bilan kurashni muvofiqlashtirish qoʻmitasi (ASİMKK) yaratildi. Faqat arman muammosi bilan shugʻullanadigan Arman tadqiqotlari instituti 2001-yilda Fransiya parlamenti genotsidni tan olganidan soʻng tashkil etilgan[188]. ASİMKK 2017-yilgi Turkiya konstitutsiyaviy referendumidan keyin tarqatib yuborildi[189].

Sotsiolog Levon Chorbajianga koʻra, Turkiyaning „modus operandisi butun dunyo boʻylab izchil boʻlib qolmoqda va maksimalist pozitsiyalarga intilmoqda. Ba’zida murosaga ishora qilsa-da, hech qanday murosaga kelmaydi, qoʻrqitish va tahdid usullarni qoʻllaydi“[190][179]. Global yahudiy fitnasiga ishonchdan kelib chiqqan holda, Turkiya tashqi ishlar vazirligi turk yahudiylarini inkor qilish harakatlarida ishtirok etish uchun yolladi. Turk yahudiy yetakchilari genotsidni tan olish toʻgʻrisidagi rezolyutsiyalarni yengishda yordam berishdi va genotsid haqida ilmiy konferensiyalar va Xolokost muzeylarida tilga olishdan cheklanishdi[191]. 2015-yildan boshlab Turkiya har yili genotsidning tan olinishiga qarshi lobbichilik harakatlari uchun millionlab dollar sarflamoqda[192]. Akçam 2020-yilda Turkiya arman genotsidi boʻyicha axborot urushida akademik va diplomatik jabhada mutlaq magʻlub boʻlganini, davlatning rasmiy versiyasiga oddiy inkor kabi munosabatda boʻlishini taʼkidladi[189].

Germaniya

Asosiy maqola: Germaniya va arman genotsidi
Nemis generali Fritz Bronsart von Schellendorfning "Talʻat poshoga hurmat" asari Deutsche Allgemeine Zeitung gazetasida 1921-yil 24-iyulda chop etilgan[193].

1915-yildan 1918-yilgacha Germaniya va Usmonli imperiyasi „inkor qilishning birgalikdagi targʻibot harakatlari“ni amalga oshirdi[194]. Nemis gazetalari Usmonli hukumatining vahshiyliklarni rad etish versiyasini hamda arman xiyonati haqidagi hikoyalarni takrorladi[195][196]. Hukumat senzura qoʻllanmasida, garchi qoidabuzarlik uchun yengil jazo belgilangan boʻlsa-da, armanlar haqida gapirishga qatʼiy cheklovlar qoʻyilgan edi[197]. 1916-yil 11-yanvarda sotsialist deputat Karl Liebknecht Reyxstagda armanlar genotsidi masalasini koʻtarib, Usmonli hukumati „dushmanlarimizning fitnakor nayranglari tufayli maʼlum hududlardagi arman aholisini koʻchirish va ularga yangi yashash joylarini belgilashga majbur boʻldi“ degan javobni olgan. Liebknechtning keyingi savollarini zalda koʻtarilgan kulgi bosib ketadi[198][199]. 1921-yilda Sogʻomon Tehliriyan Talʼat poshoning oʻldirilishida ayblangan sud jarayonida shunchalik koʻp dalillar oshkor boʻldiki, vaziyat inkor etib boʻlmas holga keldi. Shu vaziyatda nemis millatchilari arman xalqini qasddan yoʻq qilish deb tan olganlarini asosli qilib koʻrsatdilar[200].

2006-yil mart oyida turk millatchi guruhlari Berlinda „Talat poshoning oʻldirilishi“ xotirasini nishonlash va „genotsid yolgʻoniga“ norozilik bildirish maqsadida ikkita miting uyushtirdilar. Nemis siyosatchilari marshni tanqid qilishdi, miting ishtirokchilarining faolligi past edi[201]. 2016-yilda Bundestag arman genotsidini tan olishga ovoz bergach, turk ommaviy axborot vositalari rezolyutsiyani qattiq tanqid qilgan va asli turkiyalik oʻn bir nafar deputat oʻlim tahdidi tufayli politsiya himoyasiga olingan edi[202]. Hukumatning taraddud koʻrishiga sabab sifatida Germaniyadagi yirik turk jamiyati koʻrsatildi[203]. Turk tashkilotlari rezolyutsiyaga qarshi lobbichilik qilib, namoyishlar uyushtirishdi[204].

Qoʻshma Shtatlar

Birlashgan Qirollik

Isroil

Manbalar

  1. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Igdir
  2. ↑ 2,0 2,1 Dadrian 2003, ss. 270–271; Chorbajian 2016, s. 168;
    • Ihrig 2016, ss. 10–11. "While some have gone to great lengths to 'prove" that similar American reports are not credible, especially the memoirs of American ambassador Henry Morgenthau Sr., and allege that, of course, the Entente countries produced only war propaganda, nothing of the sort can be said about the German sources... After all, they were already afraid of the very negative repercussions these events would have for Germany during and after the war. What reason could they possibly have had to forge such potentially self-incriminating reports, almost on a daily basis, for months?"
    • Gürpınar 2016, s. 234. "Contrary to the 'selected naivety' of the first part of the 'Turkish thesis', here, a 'deliberate ignorance' is essential. Armenian 'counter-evidence' such as highly comprehensive and also poignant consular reports and dispatches are to be omitted and dismissed as sheer propaganda without responding to the question of why the diplomats falsified the truth."
    • Cheterian 2018a, s. 189. "As the deportations and the massacres were taking place, representatives of global powers, diplomats, scholars, and eyewitnesses were also documenting them, and all parties knew that those events were organized by the ruling Committee of Union and Progress (CUP) with the aim to exterminate Ottoman Armenians..."
  3. ↑ 3,0 3,1 Academic consensus:
    • Bloxham, Donald „Determinants of the Armenian Genocide“,. Looking Backward, Moving Forward (en). Routledge, 2003 — 23–50 bet. DOI:10.4324/9780203786994-3. ISBN 978-0-203-78699-4. „Despite growing scholarly consensus on the fact of the Armenian Genocide...“ 
    • Suny 2009, s. 935. "Overwhelmingly, since 2000, publications by non-Armenian academic historians, political scientists, and sociologists... have seen 1915 as one of the classic cases of ethnic cleansing and genocide. And, even more significantly, they have been joined by a number of scholars in Turkey or of Turkish ancestry..."
    • Göçek 2015, s. 1. "The Western scholarly community is almost in full agreement that what happened to the forcefully deported Armenian subjects of the Ottoman Empire in 1915 was genocide..."
    • Smith 2015, s. 5. "Virtually all American scholars recognize the [Armenian] genocide..."
    • Laycock, Jo (2016). "The Great Catastrophe". Patterns of Prejudice 50 (3): 311–313. doi:10.1080/0031322X.2016.1195548. "... important developments in the historical research on the genocide over the last fifteen years... have left no room for doubt that the treatment of the Ottoman Armenians constituted genocide according to the United Nations Convention on the Prevention and Punishment of Genocide." 
    • Kasbarian, Sossie; Öktem, Kerem (2016). "One Hundred Years Later: the Personal, the Political and the Historical in Four New Books on the Armenian Genocide". Caucasus Survey 4 (1): 92–104. doi:10.1080/23761199.2015.1129787. "... the denialist position has been largely discredited in the international academy. Recent scholarship has overwhelmingly validated the Armenian Genocide..." 
    • „Taner Akçam: Türkiye'nin, soykırım konusunda her bakımdan izole olduğunu söyleyebiliriz“ (tr). CivilNet (2020-yil 9-iyul). 2021-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 19-dekabr.
  4. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Sunyintro
  5. ↑ Bloxham 2005, s. 234.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Foundational violence:
    • Bloxham 2005, s. 111. "The Armenian genocide provided the emblematic and central violence of Ottoman Turkey's transition into a modernizing nation state. The genocide and accompanying expropriations were intrinsic to the development of the Turkish Republic in the form in which it appeared in 1924."
    • Kévorkian 2011, s. 810. "This chapter of the history treated here [the trials] clearly illustrates the incapacity of the great majority to consider these acts punishable crimes; it confronts us with a self-justifying discourse that persists in our own day, a kind of denial of the "original sin," the act that gave birth to the Turkish nation, regenerated and re-centered in a purified space."
    • Göçek 2015, s. 19. "... what makes 1915–17 genocidal both then and since is, I argue, closely connected to its being a foundational violence in the constitution of the Turkish republic... the independence of Turkey emerged in direct opposition to the possible independence of Armenia; such coeval origins eliminated the possibility of acknowledging the past violence that had taken place only a couple years earlier on the one hand, and instead nurtured the tendency to systemically remove traces of Armenian existence on the other."
    • Suny 2015, ss. 349, 365. "The Armenian Genocide was a central event in the last stages of the dissolution of the Ottoman Empire and the foundational crime that along with the ethnic cleansing and population exchanges of the Anatolian Greeks made possible the formation of an ethnonational Turkish republic... The connection between ethnic cleansing or genocide and the legitimacy of the national state underlies the desperate efforts to deny or distort the history of the nation and the state's genesis."
    • Kieser, Hans-Lukas; Öktem, Kerem; Reinkowski, Maurus „Introduction“,. World War I and the End of the Ottomans: From the Balkan Wars to the Armenian Genocide (en). Bloomsbury Publishing, 2015. ISBN 978-0-85772-744-2. „We are of the firm opinion, strengthened by the contributions in this volume, that the single most important reason for this inability to accept culpability is the centrality of the Armenian massacres for the formation of the Turkish nation-state. The deeper collective psychology within which this sentiment rests assumes that any move toward acknowledging culpability will put the very foundations of the Turkish nation-state at risk and will lead to its steady demise.“ 
    • Chorbajian 2016, s. 169. "As this applies to the Armenians, their physical extermination, violent assimilation, and erasure from memory represent a significant continuity in the transition from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey. The planning and implementation of the Armenian Genocide as an act of commission (1915–22) and omission (1923–present) constitute the final act of the Ottoman Empire and the start of a process of Turkification that defines the Turkish Republic a century later."
  7. ↑ 7,0 7,1 Distinctiveness of Turkish denial efforts:
    • Smith, Roger W. (2006). "The Significance of the Armenian Genocide after Ninety Years". Genocide Studies and Prevention 1 (2): i–iv. doi:10.3138/G614-6623-M16G-3648. "The Armenian Genocide, in fact, illuminates with special clarity the dangers inherent in the political manipulation of truth through distortion, denial, intimidation, and economic blackmail. In no other instance has a government gone to such extreme lengths to deny that a massive genocide took place." 
    • Avedian 2013, s. 79. "Nonetheless, if there is one aspect which makes the Armenian case to stand out, if not unique, is its denial. The Armenian genocide is by far the case which is systematically and officially denied by a state..."
    • Akçam 2018, ss. 2–3. "Turkish denialism in regard to the events of the First World War is perhaps the most successful example of how the well-organized, deliberate, and systematic spreading of falsehoods can play an important role in the field of public debate... If every case of genocide can be understood as possessing its own unique character, then the Armenian case is unique among genocides in the long-standing efforts to deny its historicity, and to thereby hide the truths surrounding it."
    • Tatz, Colin „Why is the Armenian Genocide not as well known?“,. Modern Genocide: Analyzing the Controversies and Issues (en). ABC-CLIO, 2018 — 71 bet. ISBN 978-1-4408-6468-1. „Uniquely, the entire apparatus of a nation-state has been put to work to amend, ameliorate, deflect, defuse, deny, equivocate, justify, obfuscate, or simply omit the events. No other nation in history has so aggressively sought the suppression of a slice of its history, threatening everything from breaking off diplomatic or trade relations, to closure of air bases, to removal of entries on the subject in international encyclopedias.“ 
  8. ↑ 8,0 8,1 Demirel & Eriksson 2020, s. 11.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Only 9 Percent of Turks say Armenian Killings Genocide: Poll“. The Daily Star. AFP (2015-yil 13-yanvar). 2020-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 31-dekabr.
  10. ↑ Maranci, Christina. Armenian Baghesh/Bitlis and Taron/Mush Richard G. Hovannisian: . Mazda Press, 2002. ISBN 978-1-56859-136-0. 
  11. ↑ Suny, Ronald Grigor. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History (en). Indiana University Press, 1993 — 3, 30 bet. ISBN 978-0-253-20773-9. 
  12. ↑ Suny 2015, s. xiv.
  13. ↑ Suny 2015, ss. 26–27, 43–44.
  14. ↑ Suny 2015, s. 105.
  15. ↑ Kévorkian 2011, ss. 11, 71.
  16. ↑ Suny 2015, ss. 129, 170–171.
  17. ↑ Göçek 2015, ss. 204, 206.
  18. ↑ Suny 2015, ss. 127–129, 133, 170–171.
  19. ↑ Göçek 2015, ss. 62, 150.
  20. ↑ 20,0 20,1 Maksudyan, Nazan (2019). ""This Is a Man's World?": On Fathers and Architects". Journal of Genocide Research 21 (4): 540–544 [542]. doi:10.1080/14623528.2019.1613816. "Turkish nationalists were following the pattern that was firmly established after the Hamidian massacres, though new research might take the chronology of unpunished crimes and denial further back to the first half of the nineteenth century. In each and every case of violence against the non-Muslims, the first reaction of the state – even though the regime changed, along with the involved actors – was denial." 
  21. ↑ Göçek 2015, ss. 246–247.
  22. ↑ Suny 2015, ss. 154–155, 189.
  23. ↑ Suny 2015, ss. 184–185.
  24. ↑ Kévorkian 2011, s. 137.
  25. ↑ Suny 2015, s. 185.
  26. ↑ Suny 2015, ss. 223–224.
  27. ↑ Suny 2015, s. 218.
  28. ↑ 28,0 28,1 Suny 2015, ss. 243–244.
  29. ↑ Dadrian 2003, s. 277.
  30. ↑ Kaligian 2014, s. 217.
  31. ↑ Suny 2015, s. 236.
  32. ↑ Kieser 2018, s. 225.
  33. ↑ Suny 2015, ss. 244–245. "Any incident of Armenian resistance, any discovery of a cache of arms, was transformed into a vision of a coordinated widespread Armenian insurrection... Deportations ostensibly taken for military reasons rapidly radicalized monstrously into an opportunity to rid Anatolia once and for all of those peoples perceived to be an imminent existential threat to the future of the empire."
  34. ↑ Akçam 2018, s. 158.
  35. ↑ Akçam, Taner (2019). "When Was the Decision to Annihilate the Armenians Taken?". Journal of Genocide Research 21 (4): 457–480 [457]. doi:10.1080/14623528.2019.1630893. "Most scholars placed the possible date(s) for a final decision at the end of March (or beginning of April)." 
  36. ↑ Suny 2015, ss. 256–257.
  37. ↑ Ihrig 2016, s. 109.
  38. ↑ Dadrian 2003, s. 274.
  39. ↑ Kaiser, Hilmar „Genocide at the Twilight of the Ottoman Empire“,. The Oxford Handbook of Genocide Studies (en). Oxford University Press, 2010 — 383 bet. ISBN 978-0-19-923211-6. „The Armenian deportations were not the result of an Armenian rebellion. On the contrary, Armenians were deported when no danger of outside interference existed. Thus Armenians near front lines were often slaughtered on the spot and not deported. The deportations were not a security measure against rebellions but depended on their absence.“ 
  40. ↑ Suny 2009, s. 945. "A newly minted doctor of history, Fuat Dündar, showed with his careful reading of Ottoman archival documents how the deportations had been organized and carried out by the Turkish authorities, and—most shocking of all—that Minister of the Interior Talat, the chief initiator, had been aware that sending people to the Syrian desert outpost of Der Zor meant certain death."
    Dadrian 2003, s. 275. "As diplomat after diplomat from allied Germany and Austria (as well as American Ambassador to Turkey Henry Morgenthau) repeatedly averred, by dispatching the victim population to these deserts the Turks were dispatching them to death and ruination. Even the Chief of Staff of the Ottoman Fourth Army in control of these areas in his memoirs debunked and ridiculed the pretense of 'relocation.'"
  41. ↑ Dadrian & Akçam 2011, s. 18.
  42. ↑ Morris, Benny; Ze'evi, Dror. The Thirty-Year Genocide: Turkey's Destruction of Its Christian Minorities, 1894–1924. Harvard University Press, 2019 — 486 bet. ISBN 978-0-674-91645-6. 
  43. ↑ Ekmekçioğlu 2016, s. 4.
  44. ↑ Akçam 2012, ss. 289–290, 331.
  45. ↑ Dixon 2010b, ss. 105–106.
  46. ↑ Akçam 2012, s. 341. "On the basis of existing Interior Ministry Papers from the period, it can confidently be asserted that the goal of the CUP was not the resettlement of Anatolia's Armenian population and their just compensation for the property and possessions that they were forced to leave behind. Rather, the confiscation and subsequent use of Armenian property clearly demonstrated that Unionist government policy was intended to completely deprive the Armenians of all possibility of continued existence."
  47. ↑ Göçek 2015, s. 250. "This false equation of the Armenian violence with the Turkish one whitewashed the disparity between two sufferings, conveniently overlooking two factors. The two sufferings were much different in scale; the violence the Muslims suffered in the east led to the deaths of at most 60,000 Muslims, yet the collective violence the CUP perpetrated led to the deaths of at least 800,000 Armenians."
  48. ↑ Avedian 2012, s. 814 fn. 102.
  49. ↑ de Waal 2015, ss. 51–52.
  50. ↑ Cheterian 2018a, ss. 189–190.
  51. ↑ Definitions of denial:
    • Hovannisian 2015, s. 244. "This essay follows the general usage of the term denial to mean assertions that an event understood as genocide (typically founded on extensive analysis of evidence by reputable experts) is in fact not genocide, whether by representing the events as something else or claiming that the core events in question did not occur at all."
    • Smith 2015, s. 6. "In many ways, the Turkish arguments have remained the same: denial of the facts, of responsibility, of the significance of what took place, and that the term genocide applies ... the goal of denial is to create a new reality (denial as construction) with both "sides" engaged in an unending debate in which a consensus will never arrive and for which there will be a need for unending research to establish the facts."
    • Göçek 2015, s. 13. "The denial ultimately includes and excludes certain elements to create a semblance of the truth; indeed, this quality of "half-truth" makes denial rigorous. The half-truth highlights the elements that favor the interests of the perpetrators while silencing, dismissing, or subverting those factors that undermine perpetrator interests by revealing clues leading to the inherent collective violence."
    • Ihrig 2016, s. 12. "Denialism here denotes an approach that rejects the charge of genocide (against the Young Turks), mostly by denying intent and minimizing the extent of the atrocities."
  52. ↑ Göçek 2015, s. 63. "... even though their intent all along had been destruction, [the Young Turks] presented it to the public as Armenian "migration" to safe places. This constituted the most egregious Young Turk denial."
    Hovannisian 2015, s. 229. "It may be inaccurate to say that denial is the last phase of genocide, as has been posited by Israel Charny and others, including this writer himself, for denial has been present from the very outset, even as the process was initiated and carried forward toward the desired end."
    Akçam 2018, s. 3. "... the denial of the Armenian Genocide began not in the wake of the massacres but was an intrinsic part of the plan itself. The deporting of the Armenians from their homeland to the Syrian deserts and their elimination, both on the route and at their final destinations, were performed under the guise of a decision to resettle them."
    Cheterian 2018a, s. 195. "Ottoman Turks exterminated their victims in secret. They pretended to displace them from warzones for their own safety, and great care was taken to communicate orders of massacres in secretive, coded messages. Oblivion begins there, an intrinsic part of the crime itself."
    Bloxham 2005, s. 111; Avedian 2013, s. 79.
  53. ↑ 53,0 53,1 Mamigonian 2015, ss. 61–62. "Denial of the Armenian Genocide began concurrently with and was a part of the Committee of Union and Progress's (CUP) execution of it. As the Ottoman Armenian population was massacred and deported, the Ottoman leadership constructed a narrative that, subjected to occasional revisions and refinements, remains in place today..."
  54. ↑ Akçam 2018, s. 3.
  55. ↑ Dundar, Fuat. Crime of Numbers: The Role of Statistics in the Armenian Question (1878–1918) (en). Routledge, 2010 — 132 bet. ISBN 978-1-351-52503-9. 
  56. ↑ 56,0 56,1 Chorbajian 2016, s. 170.
  57. ↑ Chorbajian 2016, ss. 171–172.
  58. ↑ Varnava, Andrekos (2016). "Book Review: Denial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present and Collective Violence against the Armenians, 1789–2009". Genocide Studies and Prevention 10 (1): 121–123. doi:10.5038/1911-9933.10.1.1403. ISSN 1911-0359. https://scholarcommons.usf.edu/gsp/vol10/iss1/13. 
  59. ↑ 59,0 59,1 Hovannisian 2015, s. 229.
  60. ↑ Göçek 2015, ss. 248–249.
  61. ↑ Kévorkian 2011, s. 810.
  62. ↑ Akçam 2012, ss. 361–362.
  63. ↑ Avedian 2012, s. 813.
  64. ↑ Üngör, Uğur Ümit (2008). "Geographies of Nationalism and Violence: Rethinking Young Turk 'Social Engineering'" (en). European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (7). doi:10.4000/ejts.2583. ISSN 1773-0546. https://journals.openedition.org/ejts/2583#ftn1. 
  65. ↑ Zürcher 2011, s. 308. "In ideological terms there is thus a great deal of continuity between the periods of 1912–1918 and 1918–1923. This should come as no surprise... the cadres of the national resistance movement almost without exception consisted of former Unionists, who had been shaped by their shared experience of the previous decade."
  66. ↑ 66,0 66,1 Zürcher 2011, s. 316. "Many of the people in central positions of power (Şükrü Kaya, Kazım Özalp, Abdülhalik Renda, Kılıç Ali) had been personally involved in the massacres, but besides that, the ruling elite as a whole depended on a coalition with provincial notables, landlords, and tribal chiefs, who had profited immensely from the departure of the Armenians and the Greeks. It was what Fatma Müge Göçek has called an unspoken "devil's bargain." A serious attempt to distance the republic from the genocide could have destabilized the ruling coalition on which the state depended for its stability."
  67. ↑ Avedian 2012, s. 806; Cheterian 2015, s. 155; Baer 2020, s. 83; Dixon 2010a, s. 468. "Many contemporary scholars emphasise that this official narrative [on the Armenian Genocide] is largely shaped by continuities and constraints inherited from the founding of the Republic. In particular, they highlight the striking continuities among political elites from the Young Turk through the Republican periods, the concentrated interests of a small group of business and political elites whose wealth can be traced back to confiscated Armenian assets, and the homogenising and Turkifying nature of Turkish national identity."
  68. ↑ Kieser 2018, ss. 385–386.
  69. ↑ 69,0 69,1 Ekmekçioğlu 2016, s. 7. "Even though the putative mass Armenian "betrayal" happened after the Young Turks acted on their plan to eradicate Armenianness, Turkish nationalist narratives have used Armenians' 'collaboration with the enemy' and secessionist agenda during the postwar occupation years as a justification for the 1915 'deportations'."
  70. ↑ Ulgen 2010, ss. 376–377.
  71. ↑ Suny 2015, ss. 340–341.
  72. ↑ Bloxham 2005, ss. 101–102.
  73. ↑ Adalian, Rouben Paul (1999). "Ataturk, Mustafa Kemal". in Charny, Israel W. (en). Encyclopedia of Genocide: A–H. ABC-CLIO. ISBN 978-0-87436-928-1. https://www.armenian-genocide.org/kemal.html. 
  74. ↑ Avedian 2012, s. 818.
  75. ↑ Kieser 2018, ss. 319–320.
  76. ↑ Kévorkian 2011, ss. 810–811.
  77. ↑ Göçek 2011, ss. 45–46. "First, none of these works, originally penned around the time of the events of 1915, question the occurrence of the Armenian "massacres" ("genocide" did not yet exist as a term)... The later ones, increasingly imbued with protonationalist sentiments, view the committed crimes as a duty necessary for the establishment and preservation of a Turkish fatherland."
  78. ↑ 78,0 78,1 Avedian 2012, s. 816.
  79. ↑ Ulgen 2010, ss. 378–380.
  80. ↑ Ulgen 2010, s. 371.
  81. ↑ Baer 2020, s. 79.
  82. ↑ Zürcher 2011, s. 312.
  83. ↑ Kieser 2018, s. 419.
  84. ↑ Göçek 2015, s. 267.
  85. ↑ Aybak 2016, s. 14.
  86. ↑ Akçam 2012, s. xi.
  87. ↑ Hofmann, Tessa (2016). "Open Wounds: Armenians, Turks, and a Century of Genocide by Vicken Cheterian". Histoire sociale/Social history 49 (100): 662–664. doi:10.1353/his.2016.0046. "The foundation of the Turkish republic and the CUP's genocide perpetrators are to this day commemorated with pride. Mosques, schools and kindergartens, boulevards and public squares in Turkey continue to bear the name of high ranking perpetrators." 
    Kieser 2018, s. xii. "[Talat Pasha's] legacy is present in powerful patterns of government and political thought, as well as in the name of many streets, schools, and mosques dedicated to him in and outside Turkey... In the eyes of his admirers in Turkey today, and throughout the twentieth century, he was a great statesman, skillful revolutionary, and farsighted founding father..."
    Avedian 2012, s. 816. "Talaat and Cemal, both sentenced to the death in absentia for their key involvement in the Armenian massacres and war crimes, were given posthumous state burials in Turkey, and were elevated to the rank of national heroes."
  88. ↑ Kévorkian 2011, s. 811.
  89. ↑ Arango, Tim. „A Century After Armenian Genocide, Turkey's Denial Only Deepens“. The New York Times (2015-yil 16-aprel). 2015-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-dekabr.
  90. ↑ Gürpınar 2013, s. 420. "...the official narrative on the Armenian massacres constituted one of the principal pillars of the regime of truth of the Turkish state. Culpability for these massacres would incur enormous moral liability; tarnish the self-styled claim to national innocence, benevolence and self-reputation of the Turkish state and the Turkish people; and blemish the course of Turkish history. Apparently, this would also be tantamount to casting doubt on the credibility of the foundational axioms of Kemalism and the Turkish nation-state."
  91. ↑ Bilali 2013, s. 29.
  92. ↑ Dixon 2010b, s. 106.
  93. ↑ Dixon 2010b, s. 107.
  94. ↑ 94,0 94,1 Akçam 2012, s. xii.
  95. ↑ Avedian 2012, s. 799.
  96. ↑ Akçam 2012, s. xi. "'National security' not only explained and justified the traumatic events of the past but would also support the construction of genocide denial in the future. Thereafter, an open and frank discussion of history would be perceived as a subversive act aimed at partitioning the state. Well into the new millennium, Turkish citizens who demanded an honest historical accounting were still being treated as national security risks, branded as traitors to the homeland or dupes of hostile foreign powers, and targeted with threats."
  97. ↑ Gürpınar 2016, ss. 224–225.
  98. ↑ Dixon, Jennifer M.. Dark Pasts: Changing the State's Story in Turkey and Japan (en). Cornell University Press, 2018 — 42 bet. ISBN 978-1-5017-3025-2. 
  99. ↑ Akçam 2018, s. 157.
  100. ↑ Demirdjian 2018, s. 13.
  101. ↑ Zürcher 2011, s. 316.
  102. ↑ 102,0 102,1 Chorbajian 2016, s. 173.
  103. ↑ Cheterian 2015, s. 65.
  104. ↑ Akçam 2012, ss. 54–55; Cheterian 2015, ss. 64–65; Chorbajian 2016, s. 174; MacDonald 2008, s. 121.
  105. ↑ Üngör 2014, ss. 165–166.
  106. ↑ de Waal 2015, s. 54.
  107. ↑ Akçam 2012, s. 6.
  108. ↑ Akçam 2018, s. 8.
  109. ↑ 109,0 109,1 109,2 109,3 Dixon 2010a, s. 473.
  110. ↑ Cheterian 2018a, s. 205.
  111. ↑ Auron 2003, s. 259.
  112. ↑ Dixon 2010a, ss. 473–474.
  113. ↑ Baer 2020, s. 82.
  114. ↑ Göçek 2011, ss. 43–44.
  115. ↑ Ulgen 2010, ss. 384–386, 390.
  116. ↑ Mamigonian 2015, s. 63.
  117. ↑ Gürpınar 2016, ss. 219–220.
  118. ↑ Baer 2020, ss. 116–117.
  119. ↑ Göçek 2011, s. 44.
  120. ↑ Bayraktar 2015, s. 802.
  121. ↑ Gürpınar 2013, s. 423.
  122. ↑ Galip 2020, s. 153.
  123. ↑ Gürpınar 2013, s. 421.
  124. ↑ Göçek 2015, s. 293.
  125. ↑ de Waal 2015, s. 182; Suny 2009, s. 938; Cheterian 2015, ss. 140–141; Gürpınar 2013, s. 419.
  126. ↑ Göçek 2015, s. 468.
  127. ↑ Suny 2009, s. 942.
  128. ↑ Bayraktar 2015, ss. 804–805.
  129. ↑ 129,0 129,1 Gürpınar 2013, ss. 419–420.
  130. ↑ Gürpınar 2013, ss. 420, 422, 424.
  131. ↑ Erbal 2015, ss. 786–787.
  132. ↑ de Waal 2015, s. 182.
  133. ↑ Freely, Maureen. „'I Stand by My Words. And Even More, I Stand by My Right to Say Them...'“ (en). The Guardian (2005-yil 23-oktyabr). Qaraldi: 2021-yil 9-yanvar.
  134. ↑ Göçek 2015, s. 2. "Because of this partial use of sources, the Western scholarly community finds the ensuing Turkish official discourse unscientific, propagandistic, and rhetorical and therefore does not address or engage it."
  135. ↑ Erbal 2015, s. 786.
  136. ↑ Ekmekçioğlu 2016, s. xii.
  137. ↑ 137,0 137,1 Göçek 2015, ss. 63–64.
  138. ↑ Kale, Yeliz (2018). "The Opinions of Author Related to Trade Books Published for Students in History Teaching". Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 7 (3). ISSN 2147-0626. http://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php/ilk/article/view/1655. 
  139. ↑ Some private schools and to a lesser extent some state schools also use alternative textbooks which are not approved by Ministry of Education.[138]
  140. ↑ Dixon 2010b, s. 105.
  141. ↑ Aybak 2016, s. 13. "This officially distributed educational material reconstructs the history in line with the denial policies of the government portraying the Armenians as backstabbers and betrayers, who are portrayed as a threat to the sovereignty and identity of modern Turkey. The demonization of the Armenians in Turkish education is a prevailing occurrence that is underwritten by the government to reinforce the denial discourse."
  142. ↑ Galip 2020, s. 186. "Additionally, for instance, the racism and language of hatred in officially approved school textbooks is very intense. These books still show Armenians as the enemies, so it would be necessary for these books to be amended..."
  143. ↑ Cheterian 2015, s. 64.
  144. ↑ 144,0 144,1 Gürpınar 2016, s. 234.
  145. ↑ Dixon 2010b, s. 104.
  146. ↑ Dixon 2010b, ss. 104, 116–117.
  147. ↑ Bilali 2013, ss. 19–20.
  148. ↑ Dixon 2010b, s. 115.
  149. ↑ Bilali 2013, s. 19.
  150. ↑ Göçek 2015, ss. 4, 10.
  151. ↑ Erbal 2012, s. 52. "Turkish civil society and the academic and intellectual establishment within that civil society have also been either actively in denial or in some cases in service of a denialist state agenda or standing passively silent – another form of denial – for over 90 years."
  152. ↑ Galip, Özlem Belçim (2019). "The Armenian Genocide and Armenian Identity in Modern Turkish Novels". Turkish Studies 20 (1): 92–119 [99]. doi:10.1080/14683849.2018.1439383. 
  153. ↑ Üngör 2014, s. 147.
  154. ↑ Galip 2020, s. 95.
  155. ↑ Erbal 2015, s. 785.
  156. ↑ Demirel & Eriksson 2020, s. 9. "Turkish people['s]... narratives were based on the idea that Armenians were the perpetrators and that the Turks were the 'real' victims... the dominant Turkish response is a rejection of genocide allegations. The massacres, when admitted, are justified by the Turkish narrative of an alleged Armenian betrayal and the slaughter of Turks by Armenians. Losses during the exile are excused via a narrative of disease, and the attacks of rogue gangs."
  157. ↑ Göçek 2015, s. 1.
  158. ↑ Karaveli, Halil. Why Turkey is Authoritarian: From Atatürk to Erdoğan (en). Pluto Press, 2018 — 27 bet. ISBN 978-0-7453-3756-2. 
  159. ↑ Oranlı, Imge (2021). "Epistemic Injustice from Afar: Rethinking the Denial of Armenian Genocide". Social Epistemology 35 (2): 120–132. doi:10.1080/02691728.2020.1839593. 
  160. ↑ Kasbarian, Sossie; Öktem, Kerem (2014). "Armenians, Turks and Kurds beyond denial: an introduction". Patterns of Prejudice 48 (2): 115–120 [115–116]. doi:10.1080/0031322X.2014.910893. 
  161. ↑ Bilali 2013, ss. 25, 28.
  162. ↑ Göçek 2015, s. 477.
  163. ↑ Cheterian 2015, ss. 273–275.
  164. ↑ Galip 2020, ss. 162–163.
  165. ↑ Galip 2020, s. 60.
  166. ↑ Cheterian 2018a, ss. 203–204.
  167. ↑ Andoza:Harnvb
  168. ↑ Palabiyik, Mustafa Serdar (2018). "Politicization of Recent Turkish History: (Ab)use of History as a Political Discourse in Turkey". Turkish Studies 19 (2): 240–263 [254–255]. doi:10.1080/14683849.2017.1408414. "... unlike the CHP, some AKP sympathizers blamed the Unionist mentality for what had happened in 1915 to the Ottoman Armenians by labeling it as an inhumane incident or a crime against humanity; but similar to the CHP, they were hesitant to recognize 'this relocation' as genocide. This was presented as the third way between genocide denialism and genocide recognition. Davutoğlu labeled it as 'the common grief approach' that focused on the cumulative sufferings of the Ottoman peoples during World War I..." 
  169. ↑ Galip 2020, ss. 60–61, 84.
  170. ↑ Galip 2020, ss. 87, 163.
  171. ↑ Mouradian, Khatchig (2019). "Mouradian on Dixon, 'Dark Pasts: Changing the State's Story in Turkey and Japan'". H-Net. https://networks.h-net.org/node/28443/reviews/5117018/mouradian-dixon-dark-pasts-changing-states-story-turkey-and-japan. Qaraldi: 3 January 2021. Arman genotsidini inkor etish]]
  172. ↑ Akçam 2008, s. 121. "...the Turkish state... posits that the situation under review here does not warrant the use of the term 'crime'; even though there were some deaths, a state has the right to resort to such an operation."
  173. ↑ Cheterian 2015, s. 305.
  174. ↑ Koc, Cagan. „Erdogan Says Deporting Armenians Was 'Appropriate' at the Time“ (en). Bloomberg.com (2019-yil 24-aprel). Qaraldi: 2021-yil 6-aprel.
  175. ↑ Mamigonian 2015, s. 62.
  176. ↑ Chorbajian 2016, s. 174.
  177. ↑ Bloxham 2005, s. 208.
  178. ↑ Ihrig 2016, ss. 163–164.
  179. ↑ 179,0 179,1 Smith 2015, s. 6.
  180. ↑ Ben Aharon 2019, s. 345.
  181. ↑ Avedian 2013, s. 80.
  182. ↑ Bloxham 2005, s. 207.
  183. ↑ Cheterian 2018a, s. 207.
  184. ↑ Chorbajian 2016, s. 172.
  185. ↑ Avedian 2012, ss. 812–813.
  186. ↑ Scharf, Michael (1996). "The Letter of the Law: The Scope of the International Legal Obligation to Prosecute Human Rights Crimes". Law and Contemporary Problems 59 (4): 41–61 [57]. doi:10.2307/1192189. ISSN 0023-9186. https://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1015&context=lcp. 
  187. ↑ Dixon 2010a, ss. 470–471.
  188. ↑ Dixon 2010a, ss. 477–478.
  189. ↑ 189,0 189,1 „Taner Akçam: Türkiye'nin, soykırım konusunda her bakımdan izole olduğunu söyleyebiliriz“ (tr). CivilNet (2020-yil 9-iyul). 2021-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 2-yanvar.
  190. ↑ Chorbajian 2016, s. 178.
  191. ↑ Baer 2020, ss. 21, 145. "The turn to Jews as lobbyists on Turkey's behalf was based not only on the old myth of Turkish–Jewish friendship, but also on the anti-Semitic conspiracy theory that Jews control world governments, finance, and media."
  192. ↑ Göçek 2015, s. 2.
  193. ↑ Ihrig 2016, ss. 277–279.
  194. ↑ Kieser 2018, s. 21.
  195. ↑ Ihrig 2016, s. 185.
  196. ↑ Anderson 2011, s. 206.
  197. ↑ Anderson 2011, ss. 206–207.
  198. ↑ Anderson 2011, s. 210.
  199. ↑ Ihrig 2016, ss. 150–151.
  200. ↑ Ihrig 2016, s. 293. "... while the mood and the overwhelming evidence were such that genocide could no longer be denied, many nationalist papers now both accepted the charge of genocide against the Turks and justified it at the very same time."
  201. ↑ Fleck, André. Machtfaktor Diaspora?: Armenische Interessenvertretung in Deutschland (de). LIT Verlag, 2014. ISBN 978-3-643-12762-4. 
    von Bieberstein, Alice „Memorial Miracle: Inspiring Vergangenheitsbewältigung Between Berlin and Istanbul“,. Replicating Atonement: Foreign Models in the Commemoration of Atrocities (en). Springer International Publishing, 2017 — 237–265 [259] bet. ISBN 978-3-319-65027-2. 
  202. ↑ Galip 2020, ss. 97, 163. "The AKP government, a considerable number of Turkish groups, the opposition party in the Turkish parliament, institutions and both pro-government and anti-government Turkish media waged a war against [Cem] Özdemir and the German parliament expressing Islamic superiority, denial, hatred of Armenians and excusing the Armenian massacres by accusing Armenians of collaborating with Russia during the First World War."
  203. ↑ Ben Aharon 2019, s. 343.
  204. ↑ Eubel, Cordula; Haselberger, Stephan. „Türken demonstrieren in Berlin gegen Resolution des Bundestages“ (de). tagesspiegel (2016-yil 28-may). Qaraldi: 2021-yil 22-mart. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arman_genotsidini_inkor_etish&oldid=3690227" dan olindi