Islomiy nasihatlar adabiyoti: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Diloromkhan (munozara | hissa)
3 376 edits
„Islamic advice literature“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

10-Aprel 2023, 05:45 dagi koʻrinishi

Islomiy nasihatlar adabiyotlar huquqiy fikr, diniy matnning talqini, huquq nazariyasi, nasihat, maslahat yoki islomiy hikoyalar kabi to'plamlar yoki latifalarni o'z ichiga olishi mumkin[1].

Umumiy koʻrinishi

Islomiy nasihatlar adabiyoti odatda kichik varaqalarda chop etiladi va kitoblar ko'pincha alohida shaxslar yoki rasmiylarning maslahatlarini o'z ichiga oladi[2][3][4][5][6]. Fatvo, tafsir va fiqhdan farqli ravishda, nasihat va nasihat adabiyotlari dunyoviy manbalardan bo'lishi mumkin va ulamolar tomonidan yozilishi shart emas[6][7]. Fiqh, tafsir, fatvo yoki nasihatlardan farqli o'laroq, nasihat adabiyotlari diniy kitoblar doirasidan tashqariga chiqib, me'yoriy da'volar qabul qilinmaydigan hadis yoki diniy hukmlarni qo'llab-quvvatlashi mumkin[7][8]. Kitoblar ijtimoiy, obro'li yoki diniy mavzular haqidagi an'anaviy va o'z-o'zidan yangilanadigan ma'lumotlarga asoslangan[9].

Gudrun Krämerning so'zlariga ko'ra, musulmon jamiyatlaridagi shaxslar diniy va axloqiy maslahatlarga da'vat etishlari va odamlar uzoq vaqt yechim topa olmayotgan mavzularda o'z maslahatlarini berishlari mumkin. Bu mavzular oddiy bo'lishi mumkin — masalan, ularning jamiyati me'yorlariga ko'ra parik kiyish mumkinmi yoki yo'qmi[6]. Demak, Marziya Bashirpurning fikricha, musulmonlarning ijtimoiy xulq-atvoriga nasihatlar adabiyoti chuqur ta'sir ko'rsatadi.

Maslahat berish vositalari

Islomiy maslahatlar berish vositalari an'anaviy va zamonaviy texnologiyalarni o'z ichiga oladi. Misrda Al-Azhar universiteti metro bekatlarida “maslahat/fatvo kiosklari” oʻrnatdi[10] va “Dial-a-Shayx” nomli telefon orqali maslahat xizmatini joriy qildi[11]. Jakob Guhl va Milo Comerford tadqiqotiga ko'ra, Gen-Z musulmonlari Islomda ma'lum xatti-harakatlarga ruxsat beriladimi yoki yo'qmi, kundalik muammolar va islom ta'limotlar o'rtasidagi munosabatlar qanday shakllanishi mumkinligi kabi masalalarda onlayn ravishda hayotiy maslahatlar olishga qiziqishdi[12].

Xalifaliklarda

Xalifaliklar hukumatlari arab boʻlmagan va musulmon boʻlmagan davlat amaldorlariga, ayniqsa, marhum Umaviylar va Abbosiylarning ilk davlatlariga bogʻliq edi. Vaziyat 8-asrda o'zgara boshladi, chunki musulmonlar diniy vositalardan foydalangan holda ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlar uchun raqobatlasha boshladilar[13]. 9-asrga kelib, islom huquqshunoslari musulmon boʻlmaganlarni ishga olishga qarshi chiqa boshladilar, ammo 12-asrga kelib, nasihatlar adabiyoti kampaniyasi mustaqil ish boshlaganda musulmon boʻlmagan fuqarolik amaldorlarini ishdan boʻshatish kabi katta rasmiy oʻzgarishlar boshlandi[13].

Jennifer A. London o'rta asr ertaklarining o'sha paytdagi ilmiy ahamiyati va taqdimotlarini nasihatlar adabiyotining bir qismi sifatida ko'rib chiqadi, bu adabiyotlarda shahzodalar uchun oyna sifatida ishlatilgan personajlar orqali siyosiy fikrlar haqida gapiradi[5].

Sami Helewaning yozishicha, Yusuf, Dovud va Sulaymon haqidagi bashoratli latifalar keltirilgan kitob 9-asr fors islom olimi At-Tabariy va 11-asr olimi At-Sa'labiy tomonidan yozilgan bo'lib, "Anbiyolar qissasi" deb nomlangan[1][14].

10-asrga oid anonim arab qoʻlyozmasi hukmdorlarga diniy ta'limotlardan foydalangan holda maslahat bergan. Ba'zida maslahatlar diniy doiradan tashqariga chiqadi va ma'muriy siyosatni taklif qiladi[15].

Qoraxoniylar adibi Yusuf Balasag‘uniy islomiy nasihatlar adabiyotini qoraxoniylar davridan turkiy tilda yozilgan yagona ma’lum asar bo‘lgan “Qutadgu bilig” (“Saodat hikmatlari”) asarida yozgan[16][17].

Ibrohim Muso va Nicholas Robertning "Islom tarixida siyosiy sokinlik ifodalari" asarida "Islomda siyosiy sokinlik: sunniylik va shialik amaliyoti va tafakkuri" (Saud al-Sarxon), taʼkidlaganidek, oʻrta asrlarda, oʻrta asrlar fonida ham Siyosiy sokinlik ideal fuqarolarning fazilatiga aylangan musulmon imperiyalarining qudrati, nasihat va nasihat adabiyoti janri rivojlana boshlagan[18]. Muso va Robertning fikriga ko'ra, o'sha paytdagi nasihat adabiyotining maqsadi pragmatik tinch faoliyatning bir qismi sifatida siyosiy hokimiyatni saqlab qolishga yordam berish edi[18]. As-Sarxon yana shuni taʼkidlaydiki, Nizom al-Mulkning “Siyosatnoma”, al-Gʻazzoliyning "Nasihat al-Muluk" va ibn Taymiyaning “as-siyasa ash-sharʼiyya” asarlari bir tomondan siyosiy faollikni timsol qilib, boshqa tomondan xalifaning ilohiy ruxsat etilgan absolyutizmiga ega ekanligini koʻrsatar ekan[18]. Maslahat adabiyoti strategiyasi hokimiyatdagi hokimiyatga pragmatik bo'ysunishni davom ettirgan holda, diniy diktalarning to'rt burchagida adolatli va sog'lom boshqaruvga chaqiruvchi siyosiy faollikning nozik ifodasi edi[18]. Ammo adabiyotda ko'plab maslahatlar dindan tashqarida o'rganiladi, masalan, 11-asrdagi siyosat nazariyotchisi al-Mavardiy islomdan oldingi 6-asrdagi al-Afvah al-Avdiyning iqtibosini keltiradi: "Tartibsizlik hukmron bo'lganida rahbarsiz odamlardan foyda yo'q. Agar ularning nodonlari rahbarlik qilsalar, ularda hech qachon rahbar bo'lmaydi". Muso va Robertning ta'kidlashicha, iqtibosning birinchi yarmi zamonaviy olimlar tomonidan belgilab qo'yilgan tarkidunyochilikka to'g'ri keladi, ikkinchi yarmi esa itoatkor, dindor musulmon fuqaroning adolatli va shariatga mos boshqaruvni kutishlariga mos keladi[18].

Ali Pirzoda Zardushtiylik dini 8-asrdan keyin fors adabiyotida koʻrinmay qolganligidan foydalanib, islom adabiyoti va islomiy nasihat adabiyoti rivoyatlariga alohida ahamiyat berib, mahalliy madaniyat va merosning aksariyat izlarini yoʻq qiladi, deydi[19]. Uning ta'kidlashicha, Eron imperiyalari merosxo'rlikdan kelib chiqadigan qobiliyatsizligini yashirish va manfaatlar qulligini saqlab qolish uchun maslahat adabiyotlarini yozishni rag'batlantirgan[19].

Ijtimoiy islomlashtirish

Ilk va o'rta asrlarda so'fiylik adabiyoti, jumladan, ularning nasihat adabiyoti musulmonlar orasida so'fiylik islom qadriyatlarini yoyishda muhim rol o'ynadi. Ilk turkiy mumtoz nasihat adabiyotida XIII asr shoiri Yunus Emro (ehtimol) “Risâletu’n-Nushiyye”[20], Farididdin Attorning “Pandnoma”, Sa’diyning “Bo‘ston va Guliston” va Mavlononing “Masnaviy”, Ahmad Fatihning “Charhnoma” (7479—798) kabi asarlari turk musulmonlari madaniyati va ommasi orasida katta rol oʻynagan.  Agnes Nilüfer Kefelining fikriga ko'ra, yuqori va mashhur islom o'rtasidagi chegaralar ko'pincha xiralashgan; arab tili oddiy odamlar uchun oson bo'lmaganligi sababli, xalq ertaklari so'fiy kitoblarini o'z ichiga olgan islom ta'limotining mashhur usuli sifatida ishlatilgan[21].

Faollik

Nasihat (nasiha) adabiyotining paydo bo'lishi al-G'azzoliy va Ibn Taymiya kabi olimlar tomonidan faollikning sokin shakli sifatida baholanadi[18].

Jins

Ashraf Ali Tanvining 1905-yilda nashr etilgan "Bihishti Zevar" asari Janubiy Osiyo musulmonlari orasida patriarxatning roli haqidagi an'anaviy hikoyalarning davom etishiga ta'sir ko'rsatdi. Marziye Bashirpur urdu tilidagi adabiyotning o‘zaro munosabatlardagi odob xushmuomalalikka urg‘u berishi, savodlilar va savodsizlar o‘rtasidagi sinf farqini shakllantirdi va shu bilan quyi tabaqalarga nisbatan kamsitishni tasdiqlaydi, degan nazariyani ilgari suradi[22]. 19-asr oxiri va 20-asr uygʻonish davri boshlarida islohotchilari ayollar taʼlimini olgʻa surdilar va ularning nasihat adabiyotlari ayollar uy xoʻjaligini boshqarishi uchun yaxshi jihozlashga qaratilgan edi[23].

Zamonaviy vaqtlar

Jakob Guhl va Milo Komerford tadqiqotiga ko'ra, zamonaviy onlayn media kontentning asosiy maqsadi musulmonlarga qisqa va to'g'ridan-to'g'ri hayotiy maslahatlar berishdir, ba'zi va'zgo'ylar bunday maslahatlarni o'zlarining kengroq hikoyalariga kiritishga harakat qilishadi[12]. Islomiy Muqaddas Kitobning yagona sahih talqinini izlashda, .. izdoshlari oxir-oqibat siyosiy va ma'naviy savollarga to'liq yo'l-yo'riq izlaydilar. Shunisi e'tiborga loyiqki, aniq javob olish istagi kundalik hayotning oddiy ko'rinadigan jihatlariga ham taalluqlidir, masalan, o'yin o'ynash, qosh terish, jamoat hovuzlariga borish musulmonlar uchun joiz yoki yo'qligi kabi[12]. Guhl and Comerford (2021)ning ta'kidlashicha, oddiy hayotiy nasihat adabiyotlarining aksariyati oddiy bo'lsa-da, ba'zida uning muhim qismi ham to'satdan zaharli nafrat nutqi yoqasida qolishi mumkin[12]. Ba'zi va'zgo'ylar ommaviy suzish havzalaridan zo'ravonlikka o'tishlari uchun zarur bo'lgan qisqa vaqt va oxirzamon haqida, voizlar o'zlarining diniy maslahatlariga qarshi kichik qonunbuzarliklarni yanada jiddiy qonunbuzarliklarning boshlanishi sifatida ko'rsatishga intilishlarini ko'rsatadi[12].

Bibliografiya

Yana qarang

Manbalar

  1. ↑ 1,0 1,1 Thesis Title:Title: The advisory function of the Tales of the Prophets (Qiṣaṣal-anbiyāʾ)] The University of Edinburgh March, 2012; Retrieved 2020 May 27 Helewa Sami S.J.'s
  2. ↑ Suleiman, Yasir. Living Islamic History: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand (en). Edinburgh University Press, 2010-04-21. ISBN 978-0-7486-4219-9. 2020-yil 12-dekabrda qaraldi. 
  3. ↑ Daryaee, Touraj. The Oxford Handbook of Iranian History (en). Oxford University Press, 2012-02-16. ISBN 978-0-19-020882-0. 2020-yil 12-dekabrda qaraldi. 
  4. ↑ Marlow, Louise (1995). "Kings, Prophets and the 'Ulamā' in Mediaeval Islamic Advice Literature". Studia Islamica (81): 101–120. doi:10.2307/1596021. ISSN 0585-5292. 
  5. ↑ 5,0 5,1 „"Speaking through the voice of another": Forms of political thought and action in Medieval Islamic contexts - ProQuest“ (en). search.proquest.com. 2021-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-may. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Krämer, Gudrun; Schmidtke, Sabine (2014-01-01), „Introduction: Religious Authority and Religious Authorities in Muslim Societies. A Critical Overview“, Speaking for Islam, BRILL, doi:10.1163/9789047408864_002, ISBN 978-90-04-14949-6 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":7" defined multiple times with different content
  7. ↑ 7,0 7,1 Fuchs, Simon Wolfgang (2018-05-15). "Die islamische Ehe in Südasien. Zeitgenössische Diskurse zwischen Recht, Ethik und Etikette, written by Johannes Rosenbaum, 2017" (en). Islamic Law and Society 25 (3): 311–313. doi:10.1163/15685195-00253P05. ISSN 0928-9380. Archived from the original on 2021-01-25. https://web.archive.org/web/20210125142637/https://brill.com/view/journals/ils/25/3/article-p311_5.xml. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]]
  8. ↑ Hambly, Gavin R. G. (1992). "Muhammad Baqir Najm-I Sani, Advice on the Art of Governance, an Indo-Islamic Mirror for Princes, trans. Sajida Sultana Alvi (SUNY Series in Near Eastern Studies) (Albany: State University of New York Press, 1989). Pp. 225.". International Journal of Middle East Studies 24 (1): 163–164. doi:10.1017/s0020743800001641. ISSN 0020-7438. 
  9. ↑ „THE RHETORIC OF EXEMPLARITY IN PERSO-ISLAMIC ADVICE LITERATURE: AMĪR KHUSROW, KAMĀL AL-DĪN BANĀ'Ī, HIBATULLĀH ḤUSAYNĪ SHĪRĀZĪ, AND 'ALĪ NAQĪ KAMAREHĪ“.
  10. ↑ Dahir. „A busy subway booth in Cairo is offering free Islamic advice to beat extremism“ (en). Quartz Africa (2017-yil 3-avgust). 2020-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-iyun.
  11. ↑ „Can a Muslim say happy Christmas to his friends?“ (en). The Independent (2009-yil 26-noyabr). 2020-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-iyun.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Guhl. {{{editor}}}: „Understanding the Salafi Online Ecosystem: A Digital Snapshot (Page 22)“. Institute for Strategic Dialogue (2021). Qaraldi: 2022-yil 6-yanvar. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":8" defined multiple times with different content
  13. ↑ 13,0 13,1 Yarbrough, Luke (2012) (en). Islamizing the Islamic State: The Formulation and Assertion of Religious Criteria for State Employment in the First Millennium AH. Archived from the original on 2020-06-09. https://web.archive.org/web/20200609051037/https://dataspace.princeton.edu/jspui/handle/88435/dsp01s4655g624. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]]
  14. ↑ Suleiman, Yasir. Living Islamic History: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand: Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand (en). Edinburgh University Press, 2010-04-21. ISBN 978-0-7486-4219-9. 2020-yil 12-dekabrda qaraldi. 
  15. ↑ Sadan, J.; Silverstein, A. (2004-12-30). "Ornate manuals or practical adab? Some reflections on a unique work by an anonymous author of the 10th century CE." (en). Al-Qanṭara 25 (2): 339–355. doi:10.3989/alqantara.2004.v25.i2.138. ISSN 1988-2955. Archived from the original on 2013-07-14. https://web.archive.org/web/20130714214759/http://al-qantara.revistas.csic.es/index.php/al-qantara/article/view/138. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]]
  16. ↑ Larry Clark (2010), „The Turkic script and Kutadgu Bilig“, Turkology in Mainz, Otto Harrasowitz GmbH & Co, 96-bet, ISBN 978-3-447-06113-1
  17. ↑ Scott Cameron Levi „Chapter 13 - Yusuf Hass Hajib: Advice to the Qarakhanid Rulers“,. Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources. Indiana University Press, 2010 — 76–81 bet. ISBN 978-0-253-35385-6. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 al-Sarhan, Saud. Political Quietism in Islam: Sunni and Shi'i Practice and Thought (en). Bloomsbury Publishing, 2019-12-26. ISBN 978-1-83860-765-4. 2020-yil 12-dekabrda qaraldi.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content
  19. ↑ 19,0 19,1 Pirzadeh, Ali. Iran Revisited: Exploring the Historical Roots of Culture, Economics, and Society (en). Springer, 2016-04-20. ISBN 978-3-319-30485-4. 2020-yil 12-dekabrda qaraldi. 
  20. ↑ Agency. „Yunus Emre: Turkish folk poet on path of divine love“ (en). Daily Sabah (2020-yil 12-may). 2020-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-iyun.
  21. ↑ Kefeli, Agnès Nilüfer. Becoming Muslim in Imperial Russia: Conversion, Apostasy, and Literacy (en). Cornell University Press, 2014-12-18. ISBN 978-0-8014-5476-9. 2020-yil 12-dekabrda qaraldi. 
  22. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :0
  23. ↑ Singh, Shamsher (2010-12-31). "Social History of education in India 1900 to 1950" (English). University. Archived from the original on 2020-02-03. https://web.archive.org/web/20200203065503/http://shodhganga.inflibnet.ac.in:8080/jspui/handle/10603/113733. Qaraldi: 2020-05-27. Islomiy nasihatlar adabiyoti]] 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Islomiy_nasihatlar_adabiyoti&oldid=3645253" dan olindi