Porox imperiyalari: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Xoqoni Said (munozara | hissa)
3 575 edits
„Gunpowder empires“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

5-Iyun 2022, 17:36 dagi koʻrinishi

Boburiy armiyasi artilleriyachilari Akbar davrida.
Usmonli qurolli askarlari

Porox imperiyalari yoki islom porox imperiyalari uchta turk-fors musulmon imperiyalariga ishora qiluvchi umumiy atamadir: Usmonli imperiyasi, Safaviy Eron va Boburiylar imperiyasi, ular 16-18-asrlargacha gullab-yashnagan davrda. Bu uchta imperiya erta zamonaviy davrning eng kuchli va barqaror iqtisodlaridan biri bo'lib, savdo kengayishiga va madaniyatning ko'proq homiyligiga olib keldi, shu bilan birga ularning siyosiy va huquqiy institutlari markazlashuvning ortib borishi bilan mustahkamlandi. Imperiyalarda aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromadlar va aholi soni sezilarli darajada oʻsdi, texnologik innovatsiyalarning barqaror surʼati kuzatildi. Ular gʻarbda Markaziy Yevropa va Shimoliy Afrikadan sharqda Bengaliya va Arakangacha choʻzilgan.

Imperiya bosqinlari jarayonida yangi ixtiro qilingan oʻqotar qurollar, xususan, toʻp va oʻq oʻqotar qurollarni qoʻllash va rivojlantirish orqali Islom porox imperiyalari tomonidan katta hajmdagi hududlar zabt etildi. Evropada bo'lgani kabi, porox qurollarining joriy etilishi markazlashgan monarxiya davlatlarining yuksalishi kabi o'zgarishlarga olib keldi. G. S. Xodjsonning so'zlariga ko'ra, porox imperiyalarida bu o'zgarishlar harbiy tashkilot doirasidan tashqariga chiqdi. [1] Hindiston yarimorolida joylashgan Temuriylarning davomchisi Boburiylar qisman Temuriylar Uygʻonish davrini meros qilib oldilar [2] va oʻzlarining dabdabali arxitekturasi va Bengaliyada baʼzilar proto-industrializatsiya deb taʼriflagan davrni eʼtirof etgani uchun tan olingan. [3] Safaviylar Eron uchun samarali va zamonaviy davlat boshqaruvini yaratdilar va tasviriy san'atning yirik rivojlanishiga homiylik qildilar. Qaysar-i Rum nomi bilan ham mashhur bo'lgan Konstantinopolda joylashgan Usmonli xalifaligining sultonlari Ikki Muqaddas Masjidning qo'riqchisi va shuning uchun Islom olamining rahbarlari edi. Ularning kuchlari, boyligi, me'morchiligi va turli hissalari Osiyo va Yevropa tarixining borishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi.

Xodjson-MakNil kontseptsiyasi

Bu ibora Marshall G.S Xodjson va uning hamkasbi Uilyam X. MakNeill tomonidan Chikago universitetida ishlab chiqilgan. Xojson o'zining juda ta'sirli uch jildlik "The Venture of Islam" (1974) asarining 5-kitobi ("Ikkinchi gullash: porox zamonlari imperiyalari") sarlavhasida iborani ishlatgan. Xodjson porox qurollarini Boburiylardan keyingi davrda hukmron bo'lgan turkiy urug'larning beqaror, geografik jihatdan cheklangan konfederatsiyalari o'rnini bosadigan "Keyingi o'rta davrdagi harbiy homiylik davlatlari" ning kaliti sifatida ko'rdi. Xojson “harbiy homiylik davlati”ni uchta xususiyatga ega davlat sifatida belgilagan:

birinchidan, mustaqil sulolaviy huquqni qonuniylashtirish; ikkinchidan, butun davlatning yagona harbiy kuch sifatidagi tushunchasi; uchinchidan, barcha iqtisodiy va yuksak madaniy boyliklarni bosh harbiy oilalarning qo'shimchalari sifatida tushuntirishga urinish. [4]

Bunday davlatlar "Boburiylarning buyuklik haqidagi tasavvurlaridan" paydo bo'lgan, ammo "bunday tushunchalar porox qurollari va ularning maxsus texnologiyasi harbiy hayotda asosiy o'rinni egallaganidan keyingina to'liq pishib, barqaror byurokratik imperiyalarni yaratishi mumkin edi". [4]

MakNeillning ta'kidlashicha, bunday davlatlar "yangi artilleriyani monopollashtirishga muvaffaq bo'lganda, markaziy hokimiyatlar kattaroq hududlarni yangi yoki yangi birlashgan imperiyalarga birlashtira oldilar". [5] Monopolizatsiya asosiy edi. Yevropa XV asrda yangi artilleriyani rivojlantirishga kashshof bo'lgan bo'lsa-da, hech bir davlat uni monopoliya qilmadi. Qurol-yarog quyma Sheldt va Reyn daryolariga yaqin mamlakatlarda to'plangan. Frantsiya va Gabsburglar bu hududlarni o'zaro bo'lishdi, natijada qurolli qarama-qarshilik paydo bo'ldi. [5] Aksincha, bunday monopoliyalar davlatlarga Gʻarbiy Osiyo, Rossiya va Hindistonda, Xitoy, Koreya va Yaponiyada esa “juda oʻzgartirilgan shaklda” harbiylashgan imperiyalar yaratish imkonini berdi. [5]

Safaviylar boshidanoq o'zlarining umumiy aholisiga yangi diniy o'zlikni o'rnatdilar; ular milliy yoki lingvistik o'zlikni rivojlantirishga intilmadilar, lekin ularning siyosati shunday ta'sir ko'rsatdi. [6]

Xodjson-MakNeill nazariyasining muammolaridan biri shundaki, o'qotar qurollarni sotib olish Boburiylar imperiyasidan tashqari uchta zamonaviy Islom imperiyalarining birortasining imperatorlik muhim massasini tashkil etuvchi hududni dastlabki egallashdan oldin bo'lmagan. Qolaversa, harbiy avtokratik boshqaruvga sodiqlik uchala holatda ham porox qurollarini sotib olishdan oldin bo'lganga o'xshaydi. [7] Porox ushbu uchta imperiyadan birortasining mavjudligi bilan bogʻliqmi yoki yoʻqmi, bu uchta imperiyaning har biri oʻz tarixining boshida artilleriya va oʻqotar qurollarga ega boʻlganligi va bunday qurollarni harbiy taktikalarining ajralmas qismiga aylantirganiga shubha qilish mumkin emas.

Maykl Eksvortining ta'kidlashicha, bu yorliq Safaviylar misolida chalg'ituvchidir, chunki zamonaviy Yevropa qo'shinlaridan farqli o'laroq, Safaviylar armiyasi 18-asr o'rtalarida asosan qilich, nayza va kamondan foydalangan. Faqat Nodirshohning Afshoriylar sulolasi hukmronligidan keyingina Eron qoʻshinlarining aksariyati birinchi marta oʻqotar qurollar bilan taʼminlangan edi. [8]

Musulmon dunyosining porox imperiyalari

Usmonli imperiyasi

Xempshirdagi Fort Nelsonda namoyish etilgan bronza Dardanel quroli . Shunga o'xshash to'plar Usmonli turklari tomonidan 1453 yilda Konstantinopol qamalida ishlatilgan.

Porox qurollarini qo'lga kiritgan uchta imperiyadan birinchisi Usmonli imperiyasi edi. 14-asrga kelib, Usmonlilar porox artilleriyasini qabul qildilar. [9] Usmonlilar porox qurollarini qabul qilishlari shunchalik tez bo'ldiki, ular " o'qotar qurollarni ishlab chiqarish va ishlov berishga ixtisoslashgan markazlashgan va doimiy qo'shinlarni yaratishda o'zlarining Yevropa va Yaqin Sharqdagi raqiblaridan oldinroq bo'lishdi". [7] Lekin aynan ularning artilleriyadan foydalanishi oʻz dushmanlarini hayratda qoldirdi va boshqa ikki islom imperiyasini oʻz qurol dasturlarini tezlashtirishga undadi. Usmonlilar hech bo'lmaganda Boyazid I davrida artilleriyaga ega bo'lgan va ulardan 1399 va 1402 yillarda Konstantinopol qamallarida foydalangan.

Usmonli armiyasining o'qotar qurollarni muntazam ravishda qo'llashi ularning evropalik hamkasblaridan oldinda edi. Yanicharlar kamon va o'qlardan foydalangan holda piyoda qo'riqchisi bo'lgan. Sulton Mehmed II hukmronligi davrida ular o'qotar qurollar bilan qurollandi va "ehtimol, dunyodagi o'qotar qurollar bilan jihozlangan birinchi piyoda qo'shin" bo'lishdi. [6] Shunday qilib,Yanicharlar birinchi zamonaviy qoʻshinlar hisoblanadi. [10] [11] Artilleriya va yangicha otishma kuchlarining kombinatsiyasi 1444 -yilda Varnada salibchilar qoʻshiniga, 1473-yilda Boshkent Oqqoyunluga [12] va 1526 -yilda Vengriyaga qarshi Mohachda hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Ammo Safaviylarning poroxning ta'sirchanligiga ishontirgan jang Choldiron bo'ldi.

Poroxli miltiqlar 1440-yillarda yanichalar korpusi tomonidan qo'llanila boshlandi. [13] Mushket keyinchalik 1465-yilga kelib Usmonlilar imperiyasida paydo boʻlgan [14] Damashq po'lati keyinchalik 16-asrdan mushket kabi o'qotar qurollar ishlab chiqarishda ishlatilgan. [15] 1526-yildagi Mohach jangida 2000 ta tüfenk (odatda mushket deb tarjima qilinadi) bilan jihozlangan yanichalar "ketma-ket to'qqiz qator hosil qildilar va ular qo'shimcha yordam yoki dam olishga muhtoj bo'lmasdan tiz cho'kib yoki tik turgan holda o'z qurollarini ketma-ket o'qqa tutdilar" [16] Keyinchalik xitoylar o'q otish uchun Usmonli tiz cho'kish pozitsiyasini qabul qildilar. [17] 1598-yilda xitoylik yozuvchi Chjao Shizhen turk mushketlarini Yevropa mushketlaridan ustun deb taʼriflagan. [18] Keyinchalik xitoylik Vu Pei Chih (1621) turkiyalik mushketlarni tasvirlab bergan, ularda o'sha paytda hech qanday Yevropa yoki Xitoy o'qotar qurollarida qo'llanilmaganligi ma'lum bo'lmagan tirgak mexanizmidan foydalanilgan. [17]

Dardanel quroli 1464-yilda Munir Ali tomonidan ishlab chiqilgan va bronzadan quyilgan. Dardanel quroli 340 yildan ko'proq vaqt o'tgach, 1807-yilda qirollik dengiz kuchlari paydo bo'lgan va Dardanel operatsiyasini boshlagan paytda xizmatda edi.

Abbos I davridagi fors mushketyor Falsafiydan keyin Habib-Alloh Mashadi tomonidan (Berlin Islom san'ati muzeyi).

Choldironda usmonlilar birinchi marta Safaviylar bilan jangda uchrashdilar. Sulton Salim I 1514-yilda Shoh Ismoil tomonidan Salimning raqiblari foydasiga qoʻzgʻatgan shia tahdidiga qarshi turish uchun dala artilleriyasi bilan sharqqa qarab harakat qildi. Ismoil o'zining ilohiy hukmdor sifatidagi obro'sini Usmonlilarning qat'iy mavqeiga qarshi ochiq otliq qo'shinlari bilan bog'lab qo'ydi. Usmonlilar o'zlarining to'plarini o'zlari olib ketayotgan aravalar orasiga joylashtirdilar, bu esa qurolli yanichalar uchun ham qoplanishni ta'minladi. Hujum natijasi Safaviylar otliq qo'shinlari uchun katta yo'qotishlar bo'ldi. Mag'lubiyat shu qadar chuqur bo'ldiki, Usmonli qo'shinlari Safaviylar poytaxti Tabrizni qisqa muddatga bosib olishga muvaffaq bo'lishdi. Faqatgina Usmonli qo'shinining cheklangan yurish radiusi uning shaharni egallashiga va Safaviylar hukmronligini tugatishiga to'sqinlik qildi. [6]

Safaviylar imperiyasi

Choldiron magʻlubiyati Ismoilning hududini kengaytirish dasturiga chek qoʻygan boʻlsa-da, shoh oʻz qoʻshinlarini porox qurollari bilan qurollantirish orqali Usmonli saltanatining haqiqiy tahdididan himoyalanish uchun zudlik bilan chora koʻrdi. Choldiron jangidan keyin ikki yili ichida Ismoilning 8000, 1521-yilga kelib 20000 kishilik mushketyorlar ( tofangchi ) korpusi bor edi. [19] Buyuk Abbos armiyani isloh qilgandan soʻng (taxminan 1598-yil), Safaviy qoʻshinlari 500 ta toʻpdan iborat artilleriya korpusi hamda 12000 mushketyorga ega edi. [7]

Safaviylar birinchi boʻlib Ismoil I vafotidan soʻng fuqarolar urushi paytida Sharqiy Forsga bostirib kirgan oʻzbeklarga qarshi oʻzlarining porox qurollarini qoʻllashdi. Yosh shoh Tahmasp I Hirotni egallash uchun qoʻshinga boshchilik qildi va 1528-yil 24-sentabrda oʻzbeklar bilan toʻqnash keldi. Safaviylar oʻzbeklarni Jomda magʻlub etdi. Shoh qoʻshini markazda har ikki qanotida otliq qoʻshinlar boʻlgan aravalar bilan himoyalangan toʻplar (aravalarda aylanuvchi miltiqlar) joylashtirgan. Boburiylar imperatori Bobur Jomdagi shakllanishni “Anadolu uslubida” deb taʼriflagan. [20] Bir necha ming qurolli piyoda askarlari ham Usmonli qoʻshini yanichalari singari markazda toʻplangan edi. Oʻzbek otliq qoʻshinlari Safaviylar qoʻshinini ikkala qanotda toʻqnashtirib, burishgan boʻlsalar-da, Safaviylar markazi (oʻzbeklar tomonidan toʻgʻridan-toʻgʻri shugʻullanmagani uchun) ushlab turdi. Tahmaspning shaxsan boshchiligida toʻplanib, markazning piyoda askarlari oʻzbek markazini oʻqqa tutdi va tarqatib yubordi[6]

Boburiylar imperiyasi

Boburiylarning poroxli qurol ko'targan askari

Lahorning Lodi gubernatori Davlatxon tomonidan Lodi Sulton Ibrohimxonga qarshi qoʻzgʻolonni qoʻllab-quvvatlashni Bobur taklif qilganida, Bobur porox va dala artilleriyasi va ularni joylashtirish usullarini yaxshi bilardi. Bobur Usmonli mutaxassisi Ustad Ali Qulini jalb qilgan, u Boburga standart Usmonli tuzilmasini ko'rsatgan - markazda aravalar bilan himoyalangan artilleriya va o'qotar qurolli piyoda qo'shinlar va ikkala qanotiga kamonchilar o'rnatilgan. Bobur bu tuzilmani 1526-yilda Panipat oldidagi birinchi jangda qoʻllagan, bu yerda Dehli sultonligiga sodiq afgʻon va rajput qoʻshinlari soni jihatidan ustun boʻlsa-da, lekin porox qurollari boʻlmagan holda magʻlubiyatga uchragan. Buyuk Akbar, Shoh Jahon va Aurangzeb hukmronligi Hindiston tarixining asosiy cho'qqisi sifatida tasvirlangan.[6] Boburiylar imperiyasi baʼzida dunyo aholisining 16,1% ini tashkil etuvchi kuchli geosiyosiy tuzilmaga aylandi. [21] Usmoniylar va Safaviylar singari Boburiylar fors madaniyati va sanʼatining unsurlarini meros qilib oldilar. [2]

Boburiy mushketyori

Sharqiy Osiyoning porox imperiyalari

Uchta islomiy porox imperiyalari o'zlarining yangi o'qotar qurollari va texnikalaridan foydalangan holda jang maydonlarida hukmronlik qilishda tezda erishgan muvaffaqiyatlari bilan mashhur. Sharqiy Osiyo davlatlari va ularning harbiy muvaffaqiyatlari nafaqat Islom imperiyalari, balki Yevropa imperiyalarining ham muvaffaqiyati tufayli bu mavzuda odatda e'tibordan chetda qolmoqda. Biroq, Sharqiy Osiyodagi poroxga qarshi kurashning muvaffaqiyati va innovatsiyasi, harbiy yutuqlari uchun Islom porox imperiyalari bilan bir xil kontekstda eslatib o'tishga arziydi.

Xitoy

Kichik o'qotar qurollarning Xitoyga kelishining turli usullari mavjud edi. 1540-1560-yillar oralig'idagi Sharqiy Osiyo qaroqchiligining oltin davrida Ming qo'shinlari o'zlarining janglari va ushbu qaroqchilar bilan boshqa to'qnashuvlari orqali muqarrar ravishda qurollarni qo'lga kiritib, ulardan nusxa ko'chirishgan.  . 1558-yilda minglab qurolli odamlarni boshqargan kuchli dengizchi Van Chji oxir-oqibat Mingga taslim bo'lgan va ular uning qurollarini takrorlagan bo'lishi mumkin edi. Arquebus texnologiyasiga oid ushbu maxsus hisob birinchi bo'lib Ming rasmiylarining xitoyliklarning ushbu qurollardan foydalanishni kengaytirishga qiziqishini uyg'otdi. [22]

Turk savdogarlari Xitoyga portugaliyaliklardan oldin yetib kelgan bo‘lishi mumkin. [23] Chjao Shizhenning 1598-yildagi kitobida Shenqipu, Usmonli turk mushketyorlarining mushketlarining batafsil tasvirlari bilan bir qatorda yevropalik mushketyorlarning ham mushketlarining batafsil tasvirlari bor edi. [17] Shuningdek, xitoylar oʻq otishda Usmonlilarning tiz choʻkish pozitsiyasini qanday qoʻllaganliklari tasvirlangan.[17] Chjao Shizhen turk mushketlarini Yevropa mushketlaridan ustun deb taʼriflagan.[17] Wu Pei Chih (1621) keyinchalik turkiyalik mushketlarni tasvirlab berdi, ularda oʻsha paytda hech qanday Yevropa yoki Xitoy oʻqotar qurollarida qoʻllanilmagani maʼlum boʻlmagan tirgak mexanizmidan foydalanilgan. [17]

Xitoyliklar o'qotar quroldan foydalanishga asoslangan taktik strategiyalarni intensiv ravishda qo'lladilar, bu esa harbiy muvaffaqiyatga olib keldi. Mingning hurmatli harbiy boshlig'i Qi Jiguang o'z askarlarini jangda muvaffaqiyatli bo'lishi uchun haddan tashqari mashq qildi. Bundan tashqari, Qi Jiguang shuningdek, voleybol, qarshi marsh, jamoalarga bo'linish kabi innovatsion jang usullaridan foydalangan va hatto jang maydoniga moslashish uchun moslashuvchan tuzilishga ega bo'lishga undagan. [22]

1661 yilda boshlangan Xitoy-Gollandiya urushi paytida Ming qo'mondoni Zheng Chenggong jangda Qi Jiguangga o'xshash taktikalardan samarali foydalangan. Gollandiyaliklar yuqori qurollarga ega bo'lishlari mumkin bo'lsa-da, xitoyliklar tartib-intizomga qat'iy rioya qilishlari va tarkibda qolish qobiliyati tufayli Gollandiya kuchlarini mag'lub etishga muvaffaq bo'lishdi. Oxir-oqibat, Gollandiya qurollarini mag'lub etgan ularning texnikasi va mashg'ulotlari edi. [22]

Qianlong davridagi askar, qo'lida poroxli o'qotar qurol

1631-yilda Evropa uslubidagi to'pni qurish va boshqarishi mumkin bo'lgan "Og'ir qo'shinlar" [24] Qing sulolasida import qilingan to'plar "Qizildagi buyuk general " kabi yuqori obro'ga ega edi. [25] Manchu elitasi qurollar va ularni ishlab chiqarish bilan bevosita shug'ullanmadi, buning o'rniga bu vazifani Qing uchun "Shenwei buyuk generali" deb nomlanuvchi xuddi shunday kompozitsion metall to'p ishlab chiqargan Xan-Xitoy hunarmandlariga topshirishni afzal ko'rdi. [26] [27] Toʻp va mushketlar “ Oʻnta buyuk yurish ” deb nomlanuvchi urushlarda ham keng qoʻllaniladi. [28] [29] Biroq, 18-asrning o'rtalarida Qing Sharqiy Osiyo ustidan gegemonlikni qo'lga kiritgandan so'ng, kompozit metall to'plarni quyish amaliyoti sulola 1840-yilgi afyun urushida yana bir bor tashqi tahdidlarga duch kelguniga qadar to'xtatildi.[27]

Yaponiya

Yaponlar 16-asr oʻrtalarida portugal o'qotar qurolidan foydalanishni qabul qilishgan. Ko'plab ma'lumotlarga ko'ra, xitoylik qaroqchilar uchun ishlaydigan portugaliyalik erkaklar tasodifan Yaponiyaga tushib qolishgan va mahalliy hukmdorni qurol bilan hayratda qoldirishgan. Ko'p o'tmay, yaponlar o'zlari uchun portugal uslubidagi qurolni ommaviy ishlab chiqarishni boshladilar. Boshqa ma'lumotlarga ko'ra, bu o'qotar qurol texnologiyasi Yaponiyaga 1540-yilda o'z sayohatlarida o'qotar qurol olib qo'yishi mumkin bo'lgan yapon yollanma askarlarining doimiy kirib kelishi va chiqishi natijasida kirib kelgan bo'lishi mumkin. Ko'p o'tmay, o'qotar qurol olib yurgan yapon askarlari boshqa qurollarga ega bo'lganlardan ancha ko'p edi. [22]

Tonio Andradening ta'kidlashicha, yevropaliklarga juda ko'p harbiy muvaffaqiyatlar bergan Harbiy inqilob modeli yuqori burg'ulash texnikasidan foydalanishni o'z ichiga oladi. U aytayotgan burg'ulash texnikasi - bu mushketyor volley texnikasi. [22] Volley texnikasini yapon sarkardasi Oda Nobunaga ixtiro qilgani aytiladi. U yapon kamonchilari ishlatgan texnikani qo'llagan, ammo bu texnikaning askarlarga bir vaqtning o'zida qayta yuklashiga imkon beradigan ta'siri, boshqalari o't ochishi mumkin edi, ularning dushmanlari uchun halokatli edi. [30]

Koreya

Koreyslar 14-asrning oxirlaridayoq xitoyliklar va o'zlari yasalgan o'qotar qurollardan foydalanishgan. Ular jang maydonida o'zlarining strategiyalari bilan ham juda mohir va innovatsion edilar. Darhaqiqat, 1447-yilda koreyslar voleybol texnikasidan foydalanganliklari haqida maʼlumotlar bor edi [22] Ammo 1592-yilda boshlanib, 1598-yilda tugaydigan yaponlarning koreyslar va Mingga qarshi urushi koreyslarning urushga boʻlgan nuqtai nazarini oʻzgartiradi. Garchi bu koreyslar uchun halokatli mag'lubiyat bo'lsa-da, bu urush koreyslarni mushketdan foydalanish, shuningdek, yapon va xitoy usullarini qo'llash kerakligini tushunishga majbur qildi. Koreyslar tezda mushketni o'zlarining harbiy taktikalarining asosi sifatida chiqardilar va ularning mushketyorlari 1594-yilga kelib armiyaning 50 foizdan ortig'iga aylandi. Ular Qi Jiguangning volley kabi texnikasiga asoslangan qo'llanmalardan foydalangan holda mashq qilishdi va shu bilan birga o'zlarining usullarini ham o'zlashtirdilar. Bu voqealar Koreya harbiy inqilobining boshlanishi edi, bunda koreyslar zamonaviy jihozlar va urush usullaridan foydalangan holda o'z dushmanlariga qarshi kurashishlari mumkin edi. [31]

Koreya harbiylari o'zlarining yangi texnikalaridan samarali foydalangan holatlar ko'p bo'lgan. 1619-yilda koreyslar Mingga katta harbiy kuch boʻlgan manjurlarga qarshi yordam berishdi. Koreyslar va Ming mag'lubiyatga uchragan bo'lsa-da, koreys bo'linmasi jangda muvaffaqiyatli o'z texnikasini namoyish etdi. Keyin, 1627- va 1636-yillarda koreyslar manjurlar bilan yakkama-yakka to'qnash kelishdi va yana o'zlarining mushket taktikalarini qo'llash orqali jangda o'zlarining qobiliyatlarini ko'rsatdilar. Yana ikkala jangda ham manjurlarga yutqazdilar. [22] 1654- va 1658-yillarda koreyslar Manchuriyadagi yerlarni nazorat qilish uchun ruslarga qarshi jangda Qingga yordam berishdi. Bunday vaziyatlarda koreyslar o'zlarining ustun taktikalarini namoyish etishdi va ruslarning mag'lubiyatiga sabab bo'lishdi. [31]

Vetnam

Vetnamni kengaytirishda poroxdan foydalanish va innovatsiyalarga nisbatan kam e'tibor berildi. Boshqa olimlar bunga rozi bo'lmasa-da, Vetnamliklar Xitoyga o'qotar qurollar kiritgan degan keng tarqalgan faraz mavjud.[32] Qanday bo'lmasin, porox texnologiyasidan foydalanish Vetnam tarixida inkor etib bo'lmaydigan iz qoldirdi, bu " janubga yurish " va Vetnam hududini sezilarli darajada kengaytirish imkonini berdi.

Yevropada porox

Ovro‘poliklar porox texnologiyasini o‘z chegaralariga olib borib, moddaning XIII asrda Ipak yo‘li orqali Yevropaga olib kirilganidan so‘ng mavjud formulalarni takomillashtirish va yangi foydalanish usullarini o‘ylab topishgani aytiladi. [33] [34] Xitoyda birinchi qurol ixtiro qilinganidan bir asr o'tgach, evropaliklar poroxni o'zlashtirishdi. [35]

Official name Silk Roads: the Routes Network of Chang'an-Tianshan Type Cultural Criteria ii, iii, iv, vi Designated 2014 (38th session) Reference no. 1442 Region Asia-Pacific
Ipak yo'llari: Chang'an-Tyanshan yo'nalishlari tarmog'i.
Rojer Bekon

Erta yevropalik mashhur kimyogar Rojer Bekon (1214 - 1292) dunyo mo''jizalarini yaratdi; ular orasida asosiysi porox tarkibidagi moddalar edi. Ushbu ingredientlar mavjud bo'lganda, evropalik olimlar, ixtirochilar va kimyogarlar boshqa tozalash jarayoniga ega bo'lgan poroxni yaratishga kirishdilar. Bu poroxga ho'l modda qo'shib, keyin uni aralashma sifatida quritishni talab qildi. Bu takomillashtirilgan porox texnologiyasi bilan nemis rohibi Bertold Shvarts 1353-yilda birinchi Yevropa to'pini ixtiro qildi [36]

Yevropaliklar, shuningdek, Xitoy va Yaqin Sharqda ishlab chiqarilgan poroxli o'qotar qurollarni takomillashtirdilar va Evropaning ilg'or metallga ishlov berish usullaridan foydalangan holda kuchliroq va bardoshli miltiqlarni yaratdilar. [37] Ular qurol kamerasidagi gaz ta'sir qiladigan kuch miqdorini qanday hisoblashni o'rgandilar, bu esa uzoq masofalarga o'q uzish qobiliyatiga ega qurollarga olib keldi. [37]

Yevropadan yaxshilangan porox keyinchalik, 1520-yilda Portugaliya kemasida Xitoyga yetib keldi [38], ammo turk arkebuslari(o'qotar qurol) Xitoyga portugal kemasidan oldin yetib kelgan bo‘lishi mumkin. [23] Usmonlilar va portugallar Xitoyda poroxning asl ixtirosidan yuzlab yillar o'tib Xitoyga to'pni, takomillashtirilgan miltiqlarni va boshqa yutuqlarni taqdim etishdi, bu esa poroxning Osiyo bo'ylab sayohatini to'liq doiraga olib keldi.

  • Porox tarixi
  • Jahon siyosiy tarixi
  • Ágoston, Gábor (2001). "Merce Prohibitae: The Anglo-Ottoman Trade in War Materials and the Dependence Theory". Oriente Moderno Anno XX (81) (1): 177–92. doi:10.1163/22138617-08101009. 
  • Ágoston, Gábor. Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2005. ISBN 978-0521843133. 
  • Burke, Edmund, III (May 1979). "Islamic History as World History: Marshall Hodgson, 'The Venture of Islam'". International Journal of Middle East Studies 10 (2): 241–64. doi:10.1017/s0020743800034796. 
  • Chase, Kenneth (2003), Firearms: A Global History to 1700, Cambridge University Press, ISBN 0-521-82274-2.
  • Har-El, Shai. Struggle for Domination in the Middle East: The Ottoman-Mamluk War, 1485-91. Leiden: E.J. Brill, 1995. ISBN 978-9004101807. 
  • Hess, Andrew Christie (January 1985). "Islamic Civilization and the Legend of Political Failure". Journal of Near Eastern Studies 44 (1): 27–39. doi:10.1086/373102. 
  • Laichen, Sun (October 2003). "Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)". Journal of Southeast Asian Studies 34 (3): 495–517. doi:10.1017/s0022463403000456. 
  • McNeill, William H. „The Age of Gunpowder Empires, 1450-1800“,. Islamic & European Expansion: The Forging of a Global Order Adas: . Philadelphia: Temple University Press, 1993 — 103–139 bet. ISBN 978-1566390682. 
  • Hodgson, Marshall G.S.. The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization'. Chicago: University of Chicago Press, 1974. ISBN 978-0226346779. 
  • Khan, Iqtidar Alam (March–April 2005). "Gunpowder and Empire: Indian Case". Social Scientist 33 (3/4): 54–65. 
  • Khan, Iqtidar Alam. Gunpowder and Firearms: Warfare in Medieval India. New Delhi: Oxford University Press, 2004. ISBN 978-0195665260. 
  • Lane, Kris E.. Colour of Paradise: The Emerald in the Age of Gunpowder Empires. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2010. ISBN 9780300161311. 
  • Matthee, Rudi (December 15, 1999). "Firearms". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/firearms-i-history#i. Qaraldi: February 1, 2015.  (Updated as of January 26, 2012.)
  • Matthee, Rudi (2010). "Was Safavid Iran an Empire?". Journal of the Economic and Social History of the Orient 53 (1/2): 233–65. doi:10.1163/002249910x12573963244449. 
  • Mikaberidze, Alexander „Jam, Battle of (1528)“,. Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia Mikaberidze: . Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, 2011 — 442–43 bet. ISBN 9781598843361. 
  • Needham, Joseph (1986), Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic-jild, Cambridge University Press, ISBN 0-521-30358-3.
  • Streusand, Douglas E.. Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids, and Mughals. Philadelphia: Westview Press, 2011. ISBN 978-0813313597. 
  1. ↑ Khan 2005.
  2. ↑ 2,0 2,1 „The Art of the Timurid Period (ca. 1370–1507)“. www.metmuseum.org. Qaraldi: 2021-yil 11-mart. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
  3. ↑ Singh, Abhay Kumar. Modern world system and Indian proto-industrialization: Bengal 1650-1800. New Delhi: Northern Book Centre, 2006. ISBN 81-7211-203-3. OCLC 70168169. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Hodgson 1974.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 McNeill 1993.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Streusand 2011.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Ágoston 2005.
  8. ↑ Axworthy, Michael. "The Army of Nader Shah." Iranian Studies 40, no. 5 (2007): 635-46. Pages 636, 645.
  9. ↑ Nicolle, David (1980). Armies of the Ottoman Turks 1300-1774. Osprey Publishing, ISBN 9780850455113.
  10. ↑ Lord Kinross (1977). Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow Quill Paperbacks, 52. ISBN 0-688-08093-6.
  11. ↑ Goodwin, Jason (1998). Lords of the Horizons: A History of the Ottoman Empire. New York: H. Holt, 59,179–181. ISBN 0-8050-4081-1.
  12. ↑ Har-El 1995.
  13. ↑ Nicolle, David. The Janissaries. Osprey, 1995 — 21f bet. ISBN 978-1-85532-413-8. 
  14. ↑ Ayalon, David. Gunpowder and Firearms in the Mamluk Kingdom: A Challenge to Medieval Society (1956). Routledge, 2013 — 126 bet. ISBN 9781136277320. 
  15. ↑ Pacey, Arnold. Technology in World Civilization: A Thousand-year History. MIT Press, 1991 — 80 bet. ISBN 978-0-262-66072-3. 
  16. ↑ Ágoston, Gábor (2008), Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire, Cambridge University Press, 24-bet, ISBN 978-0521603911
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Needham 1986.
  18. ↑ Needham, Joseph. Science and Civilisation in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 7, Military Technology: The Gunpowder Epic. Cambridge University Press, 1987 — 444 bet. ISBN 9780521303583. 
  19. ↑ Matthee 1999.
  20. ↑ Mikaberidze 2011.
  21. ↑ József Böröcz. The European Union and Global Social Change. Routledge, 2009-09-10 — 21 bet. ISBN 9781135255800. 2017-yil 26-iyunda qaraldi. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 Tonio, Andrade. The gunpowder age : China, military innovation, and the rise of the West in world history, Princeton, 2016-01-12. ISBN 9781400874446. OCLC 936860519.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  23. ↑ 23,0 23,1 Chase 2003.
  24. ↑ Roth Li 2002.
  25. ↑ „Weaponry Post Gun Powder of China“.
  26. ↑ Anrade 2016.
  27. ↑ 27,0 27,1 „The Rise and Fall of Distinctive Composite-Metal Cannons Cast During the Ming-Qing Period“. 2020-yil 2-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-dekabr.
  28. ↑ Millward 2007, p. 95.
  29. ↑ F.W. Mote, Imperial China 900–1800 (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999), 936–939
  30. ↑ Parker, Geoffrey (2007). "The Limits to Revolutions in Military Affairs: Maurice of Nassau, the Battle of Nieuwpoort (1600), and the Legacy". The Journal of Military History 71 (2): 331–372. doi:10.1353/jmh.2007.0142. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Kang, Hyeok Hweon (2013). "Big Heads and Buddhist Demons: The Korean Musketry Revolution and the Northern Expeditions of 1654 and 1658" (en). Journal of Chinese Military History 2. https://scholar.harvard.edu/kang/publications/big-heads-and-buddhist-demons-korean-musketry-revolution-and-northern-expeditions.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
  32. ↑ Laichen, Sun (September 2003). "Chinese Military Technology and Dai Viet: c. 1390-1497". Asia Research Institute. 
  33. ↑ Cullen, Christopher (2011). Günergun, Feza; Raina, Dhruv. eds. "Reflections on the Transmission and Transformation of Technologies: Agriculture, Printing and Gunpowder between East and West" (en). Science Between Europe and Asia. Boston Studies in the Philosophy of Science (Springer Netherlands) 275: 13–26. doi:10.1007/978-90-481-9968-6_2. ISBN 9789048199686. 
  34. ↑ Wang, Yiwei (2015). "China's "New Silk Road": A Case Study in EU-China Relations". ISPI Report Xi's Policy Gambles: The Bumpy Road Ahead, ISPI, Beijing, China 3: 92–109. http://www.ispionline.it/it/EBook/CHINA.POLICY.2015/CHINA.POLICY_Cap.6_EBOOK.pdf. 
  35. ↑ Ling, Wang (1947-07-01). "On the Invention and Use of Gunpowder and Firearms in China". Isis 37 (3/4): 160–178. doi:10.1086/348023. ISSN 0021-1753. PMID 20255417. 
  36. ↑ Ffoulkes, Charles John. The Gun-founders of England (en). CUP Archive, 1969. 
  37. ↑ 37,0 37,1 Rogers, Clifford. The military revolution debate: readings on the military transformation of early modern Europe. Europe: Routledge, 2018. 
  38. ↑ Tian, Robert Guang. Journal of China Marketing Volume 6 (1): Volume 6 (1). Cambridge Scholars Publishing, 2016-02-08. ISBN 9781443888332.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Porox_imperiyalari&oldid=2606867" dan olindi