Yangi Zelandiya nomining berilishi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
„Yangi Zelandiya“ hududining gʻarbiy qirgʻoq chizigʻini koʻrsatadigan 1657-yilgi xaritasi

Mamlakatning rasmiy nomi „Yangi Zelandiya“[1] (inglizcha: New Zealand) XVII asrning oʻrtalarida shakllana boshladi — dastlab u Gollandiyalik kartograflarning yozuvlarida Niderlandiyaning viloyatlaridan biri — Zellandiya (Niderlandiya) sharafiga Nova Zeelandia sifatida paydo boʻldi (niderlandcha: Zeeland), keyin, golland imlosida — Nieuw Zeeland[2][3][4]. Keyinchalik, XVIII asrda britaniyalik navigator Jeyms Kuk oʻz eslatmalarida bu nomning inglizcha versiyasidan foydalangan — Yangi Zelandiya va bu mamlakatning rasmiy nomiga aylandi. Oʻzbekcha „Yangi Zelandiya“ nomi tarixan oʻrnatilgan nomning aniq tarjimasidir. Yangi Zelandiya Okeaniyada joylashgan orollarning umumiy davlat nomi sifatida nomlangan. Yangi Zelandiya mamlakati tarixan mahalliy aholi vakillari yashab kelgan, ammo buyuk geografik kashfiyotlar davrida Yangi Zelandiya hududi Avstraliya qitʼasi bilan bir vaqtda kashf etildi. Yangi Zelandiya orollari ilk bora yevropalik geograf sayyohlar tashrif buyurdi, ushbu hududlarda tashrif buyurgan yevropaliklar oʻzining tilida nomlar berdi. Gollandiyaliklar ushbu hududda oʻz ona tilisida turli nomlar berdi,ammo hozirgi Yangi Zellandiyada Buyuk Britaniya koloniyasi kelishi bilan Avstraliya va Yangi Zelandiya hududlarini oʻzining mustamlakasi sifatida eʼlon qilganidan soʻng, Buyuk Britaniyalik toponimikachilar janubiy va shimoliy orol hududlariga umumiy holatda New Zelandia, oʻzbekchada Yangi Zelandiya nomini berishdi. Yangi Zelandiya nomi inglizlar tomonidan nomlandi va natijada hozirgi vaqtda ham Yangi Zelandiya nomi ostida mustaqil davlat tashkil topgan.

Maori tilidagi nomlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu yerga birinchi yevropaliklar kelishidan oldin Maori mamlakatiga berilgan asl nom saqlanib qolmagan, ammo Shimoliy Maori oroli Te Ika-a-Maui deb atalganligi maʼlum, uni "Maui baligʻi " deb tarjima qilish mumkin. Maui — Maori mifologiyasida, okeanda ulkan baliq tutgan, keyin orolga aylangan yarim xudo nomi bilan atalgan. Janubiy orolning ikkita umumiy nomi bor edi: Te Wai Pounamu (maori Te Wai Pounamu) va Te Vaka-a-Maui (maori Te Vaka a Maui)[5]. Birinchi ism „jade suvi“, ikkinchisi esa „Mauiga tegishli qayiq“ deb tarjima qilinishi mumkin. XX asr boshlariga qadar Shimoliy orolni mahalliy aholi koʻpincha „Aotearoa“ (Aotearoa) deb atashgan, buning maʼnosi "uzun oq bulutlar mamlakati " deb tarjima qilinishi mumkin (ao = bulut, tea = oq, roa = uzun). Maori afsonasiga koʻra, qadimgi davrning taniqli navigatori Kupe Markaziy Polineziyadan suzib ketayotganda ufqda katta oq bulutni koʻrdi — bu yaqinlashib kelayotgan yerning belgisi va bu yerga qoʻnib, uni „Aotearoa“ deb atagan[6]. Keyinchalik, bu nom butun mamlakat uchun maori tilida umumiy qabul qilingan nomga aylandi[7] [8].

Arxipelagdagi uchinchi yirik orol — Styuart maori tilida bir nechta nomga ega. Ulardan biri „Te Punga o Te Waka a Maui“ (maori Te Punga o Te Waka a Maui), afsonaga koʻra „Maui kanoesining langar toshi“ deb tarjima qilinadi, unda Janubiy orol Maui kanoesini anglatadi. Ammo eng mashhur va ishlatiladigan maori nomi „Rakiura“ (maori Rakiura), etimologiyasi boʻyicha bir nechta versiyalar mavjud. Ulardan biriga koʻra, bu „Te Rakiura a Te Rakitamau“ („Te Rakitamauning katta va chuqur qizarishi“) iborasining qisqartmasi — Maori afsonasiga koʻra, Rakitamau rahbari uylanishdan bosh tortganida xijolatdan qizarib ketgan. Orol boshligʻining ikki qizi „Rakiura“ nomining yana bir talqini — „porlayotgan osmon“, ehtimol orolda kuzatilishi mumkin boʻlgan auroralarni nazarda tutgan[9].

Yevropa tillarida sarlavhalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi Zelandiya xaritasi D. Maori nomlari

Yangi Zelandiyaga birinchi boʻlib yevropaliklar 1642-yilda gollandiyalik Abel Tasmanning ekspeditsiya kemasida yetib kelishdi[5]. Tasman ekspeditsiyasi arxipelagning gʻarbiy qirgʻogʻining shimoliy qismini oʻrganib chiqib, ular faraziy materik — nomaʼlum janubiy yerning chetiga qoʻnganliklarini taxmin qilishdi. Tasman topilgan hududga Stateland („Shtatlar mamlakati“, niderlandcha: Staten Landt) Birlashgan Viloyatlar Respublikasining General shtatlari sharafiga (oʻsha paytda — Gollandiya parlamentining nomi) qoʻyilgan edi. Tasmandan oldin, „Shtatlar mamlakati“ nomi 1615-yilda Gollandiyalik dengizchilar Yakob Lemer va Villem Shouten tomonidan Tierra del Fuego yaqinida kashf etilgan. Tasman Shouten bilan bir xil nomdan foydalangan, uning yerlari va Shouten yerlari bir materikning oʻsimtalari ekanligiga ishongan, aslida esa bu orollar bir[6] biridan 8,5 ming kilometr masofada joylashgan[6]. Tasman oʻz eslatmalarida taʼkidlagan: „Ehtimol, bu yer (Shouten) Staten Landt bilan bogʻliqdir, ammo bu aniq maʼlum emas“[10]. Ammo 1643—yilda yana bir gollandiyalik navigator Xendrik Brouver Shoutenning „Shtatlar mamlakati“ nomaʼlum janubiy yerning bir qismi emasligini, faqat kichik orol ekanligini isbotladi. Shundan soʻng, chalkashmaslik uchun Gollandiyalik kartograflar 1645-yilda Tasman tomonidan kashf etilgan yerni Gollandiyaning Zelandiya provinsiyasi nomi bilan Nova Zeelandia deb oʻzgartirdilar[3][4]. Gollandiyadagi Nova Zeelandia ning lotin shakli niderlandcha: Nieuw Zeeland va 1769—1770 yillarda ingliz tadqiqotchisi Jeyms Kuk arxipelagning orol holatini nihoyat isbotladi va uni inglizcha deb atadi(inglizcha: New Zealand , oʻzbekchada — Yangi Zelandiya)[6].

1840-yilda Buyuk Britaniya Yangi Zelandiyani oʻzining mustamlakasi deb eʼlon qildi va Yangi Zelandiyaning „asosiy orollari“ roʻyxatini ularning nomlari bilan tasdiqladi: „Shimoliy orol“ (Shimoliy orol), „Oʻrta orol“ (Janubiy orol) va „Styuart oroli“ yoki „Janubiy orol“ Orol"[11][12] deb nomlandi. Shundan soʻng, 1841-yilda Yangi Zelandiyaning maʼmuriy-hududiy boʻlinishi amalga oshirildi: Shimoliy orol Yangi Olester provinsiyasi, hozirgi Janubiy orol — Yangi Manster provinsiyasi va Styuart maqomini oldi. Orol — Yangi Lenster provinsiyasi, Irlandiyadagi bir xil nomdagi provinsiyalarga oʻxshash nomlar berildi. Maʼmuriy-hududiy tuzilmalarning bu nomlari ildiz otmagan: 1846-yilda Nyu-Leynster provinsiyasi, 1853-yilda Yangi Olster va Nyu-Myunster tugatilgan. 1830-yillardan boshlab „Janubiy orol“ nomi Oʻrta orolning muqobil nomi sifatida qoʻllanila boshlandi va 1907-yilga kelib u nihoyat tuzatildi[13].

2009-yilda Yangi Zelandiyaning geografik nomlar kengashi, mamlakatning toponimik siyosatining asosiy organi, asosiy orollarning nomlari hech qachon hech qanday qonuniy hujjat bilan rasman tasdiqlanmaganligini aniqladi. Ushbu kamchilik 2013-yilda orollar rasmiy ravishda „Shimoliy“ (Te Ika-a-Maui Maori) va „Janubiy“ (Te Waipounamu Maori)[14] deb atalganida tuzatildi. Maori va ingliz nomlari bir-birining oʻrnida ishlatilishi mumkin deb takidlandi.

Norasmiy unvonlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Matamata shahridagi Hobbitaniaga taklif qiluvchi plakat

Oʻz tarixi davomida Yangi Zelandiya va uning turli qismlari bir qator norasmiy nomlarni oldi. XIX asrning oxiridayoq Yangi Zelandiya norasmiy ravishda „Maoriland“ deb nomlangan (inglizcha: Maoriland), mahalliy aholi etnonimidan va „Xudoning mamlakati“ (Xudoning Oʻz mamlakati)[15][16] kabi nomlar bilan ataldi. Birinchi ism ishchilar harakatida keng qoʻllanilgan va mamlakatning birinchi ishchi gazetalaridan biri „Maoriland ishchisi“ deb nomlangan (inglizcha: Maoriland Worker). Yangi Zelandiyaning eng uzoq vaqt xizmat qilgan Bosh vaziri Richard Seddon „Xudoning mamlakati“ nomini ommalashtirdi. Mamlakat uchun bu laqablarning ikkalasi ham XX asrda ishlatilmaydigan boʻlib qoldi, garchi baʼzida „Xudoning mamlakati“ (yoki „Godzone“) laqabi topiladi[17]. Mamlakatning lotincha nomlari „Zealandia“ va „Nova Zealandia“ kabi nomlandi[18].

Sakkiz yil davomida Yangi Zelandiyada suratga olingan Piter Jeksonning „Uzuklar hukmdori“ film trilogiyasi chiqqandan soʻng, mamlakat „Oʻrta yer“ laqabini oldi. Bu taxallus koʻpincha mahalliy kino sanoati markazi boʻlgan Vellingtonga berildi va mahalliy The Evening Post gazetasi birinchi film chiqishidan bir hafta oldin The Middle Earth Post deb oʻzgartirildi. „Xobbitaniya“ filmidagi koʻplab sahnalarni suratga olish joyi yaqinida joylashgan Matamata shahri norasmiy ravishda oʻzini „Hobbiton“ deb oʻzgartirdi[19]. Vellington kino sanoatining gullab-yashnashi shaharning „Uellivud“ laqabini keltirib chiqardi, ammo Vellington aeroporti yaqinida Gollivud uslubidagi belgini oʻrnatish taklifi mualliflik huquqining buzilishi ehtimoli tufayli rad etildi[20].

Shuningdek[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Yangi Zelandiya geografik nomlari kengashi
  • Yangi Zelandiya toponimiyasi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Словарь географических названий зарубежных стран 1986.
  2. ↑ „A Note on the two ‘New Zealands’“ (en). Mapforum. 2011-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-dekabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 Wilson, John „Tasman’s achievement“. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (2007-yil 1-sentyabr). Qaraldi: 2008-yil 16-fevral.
  4. ↑ 4,0 4,1 „The Search For The Southern Land“,The New Zealand Book Of Events. Auckland: Andoza:Нп3, 1986. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Mein Smith 2005.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Поспелов 2002.
  7. ↑ Hay, Maclagan, Gordon 2008.
  8. ↑ King 2003.
  9. ↑ „History and naming of Stewart Island“ (en). 2018-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-sentyabr.
  10. ↑ Tasman, Abel „JOURNAL or DESCRIPTION By me ‘’Abel Jansz Tasman’’, Of a Voyage from ‘’Batavia’’ for making Discoveries of the ‘’Unknown South Land’’ in the year 1642.“. Project Gutenberg Australia. 2020-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 26-mart.
  11. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Paterson
  12. ↑ Andoza:Нп3. The Great Journey: an expedition to explore the interior of the Middle Island, New Zealand, 1846-8. Royal Geographical Society, 1851. 
  13. ↑ McKinnon, Malcolm „Place names – Naming the country and the main islands“. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (2009-yil 1-noyabr). 2018-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 24-yanvar.
  14. ↑ New Zealand Government (2013-yil 10-oktyabr). „Names of NZ’s two main islands formalised“. Press-reliz. 8-oktyabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2018-yil 14-sentyabr.
  15. ↑ Phillips, Jock „The New Zealanders – Maorilanders“. Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand (2009-yil 1-mart). 2010-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 27-fevral.
  16. ↑ „Bracken, Thomas (1843–1898)“. Dictionary of Australian Biography. 2019-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 27-fevral.
  17. ↑ Woodham, Kerre. „Their spirit is strong“. New Zealand Herald (2011-yil 28-fevral). 2018-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 14-sentyabr.
  18. ↑ Orsman, H.W.. The Dictionary of New Zealand English: a dictionary of New Zealandisms on historical principles. Auckland: Oxford University Press, 1997 — 931—932 bet. 
  19. ↑ „Lord of the Rings: Magic for New Zealand Tourism?“. National Geographic (2001-yil 19-dekabr). 2011-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  20. ↑ „Airport backs down over 'Wellywood' sign“. Southland Times (2010-yil 31-mart). 2017-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 14-sentyabr.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yangi_Zelandiya_nomining_berilishi&oldid=3763236" dan olindi