Xoytiylar
Xoytiylar (moʻgʻ.: хойд ?) oyratlar etnik guruhi, oʻzlarini xoyd deb atashadi (moʻgʻ. „orqa“, „shimoliy“). Bu Jukovskaya taxminicha, XIII asr harbiy-maʼmuriy nomenklaturani aks ettiradi. 1990-yillar oxiridagi maʼlumotlarga koʻra, Xitoyda 15 ming, Moʻgʻulistonda 5 ming xoytiy yashab kelgan.[1]
Kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]XIII asrda oyratlarni tashkil qilgan gʻarbiy moʻgʻullar guruhi[1]. Keyinchalik oyratlar tarkibiga choros, torgutlar va xoshutlar ham ham kirgan. XX asr Moʻgʻuliston xoytlari Moʻgʻuliston derbetlariga qarindosh boʻlib, ularning tarixi bir-biri bilan chambarchas bogʻliqdir. Jungʻor xonligi qulagandan soʻng, xoytlarning bir qismi derbetlar bilan birgalikda Volgaboʻyiga koʻchib oʻtadi (taxminan XVII — XVIII asrlarda). Bu yerda ular qalmiq xalqi tarkibiga kirgan. 1765-yilda xoytlarning qolgan guruhlari Tashqi Moʻgʻulistondagi derbetlar yaqiniga, hozirgi Xodd va Uvs aymogʻlari (viloyat) hududiga kelib joylashadi va xoytlar amalda ularga qoʻshilib ketgan va Jukovskayaning soʻzlariga koʻra, xalxa bilan faol ravishda birlashgan[2].
Xoyt noʻyonlarining nasl-nasabi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xoyt noʻyonlarining nasl-nasabi Yabugan Mergen (Yabaɣan yoki Yabuɣan Mergen) yoki Piyoda merganga borib taqaladi. U haqida koʻplab ogʻzaki va yozma rivoyatlar yetib kelgan. Ularda aytilishicha, u Chingizxondan uch avlod oldin yashagan. Xotini samoviy qiz boʻlgani ham taʼkidlanadi. Xitoylar uni ichki tartibsizliklarni bostirish uchun taklif qiladi, keyinchalik zaharlashadi.
Qalmoq dashtlarida Pallas yozib olgan maʼlumotlarga koʻra, xitoyliklar jasorati va jasurligi tufayli xoytlar boʻlinmalarini baatud (bahodirlar) deb nomlashgan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 Кочевники Монголии / Н.Л. Жуковская, 1999, с. 599
- ↑ Хойт C. К. Данные фольклора для изучения путей этногенеза ойратских групп // Сетевое востоковедение: образование, наука, культура. — 2017. — Декабрь. — С. 286—289.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Jukovskaya N. L. Xoyti // Dunyo xalqlari va dinlari / Bob. ed. V. A. Tishkov. M.: Buyuk Rus Entsiklopediyasi, 1999, 599-bet.
- Hoyt S.K. Xoyt (Xoyid) etnonimi haqida (Wayback Machine saytida 2016-03-04 sanasida arxivlangan) // Etnografik sharh. № 6, 2005. bet. 166.
- Hoyt S.K. Oyrat guruhlarining etnik tarixi. Elista, 2015. 199 b.
- Hoyt S.K. Oyrat guruhlari etnogenezi yoʻllarini oʻrganish uchun folklor maʼlumotlari // „Sharqshunoslik tarmogʻi: taʼlim, fan, madaniyat“ xalqaro ilmiy konferensiyasi, 2017-yil 7-10-dekabr: materiallar. Elista: Kalm nashriyoti. un-ta, 2017. p. 286-289.
- Li Chjiyuan. Xoyt xalqining kelib chiqishi haqida // „Sharqshunoslik tarmogʻi: taʼlim, fan, madaniyat“ xalqaro ilmiy konferensiyasi, 2017-yil 7-10-dekabr: materiallar. Elista : Kalm nashriyoti. un-ta, 2017. p. 436-445. (Moʻgʻul bichig tilida)