Wadaad yozuvi
Wadaad yozuvi, shuningdek, Wadaad Arab (Somali) nomi bilan ham tanilgan yozma arab tilining anʼanaviy Somali moslashuvi[1], shuningdek, tarixan Somali tilini transkripsiya qilish uchun ishlatilgan arab yozuvi hisoblanadi[2]. Dastlab u somali tilidagi baʼzi soʻzlarni oʻz ichiga olgan grammatik boʻlmagan arab tiliga ishora qilgan. Somali lugʻati atamalarining nisbati konteksga qarab oʻzgaradi[3]. Standart arab tili bilan bir qatorda, wadaadyozuvi Somali dindorlari (vadaado) tomonidan xeer (odatiy qonun) arizalarini yozish va qasidalar yozish uchun ishlatilgan[1][4]. Bundan tashqari, wadaadyozuvi savdogarlar tomonidan biznes va xat yozish uchun foydalanilgan[4]. Yillar davomida turli Somali olimlari somali yozuvini mukammallashtirish uchun arab yozuvidan foydalanishni takomillashtirdilar va oʻzgartirdilar. Bu 1950-yillarda Galaal alifbosi bilan yakunlandi, bu harf qiymatlarini sezilarli darajada oʻzgartirdi va unlilar uchun yangi harflarni kiritildi[2].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arab yozuvini Somaliga XIII asrda Shayx Yusuf bin Ahmad al-Kavneyn (oʻzbek tilida " Av Barkhadle " yoki „Muborak Ota“[5])[6] "eng koʻzga koʻringan avliyo " deb taʼriflangan kishi kiritgan[7]. Shayx Yusuf bin Ahmad al-Kavneyn Somalilik boʻlib, u Somalida Qur’on taʼlimotini rivojlantirishga intilgan[6]. Al-Kavneyn arabcha unlilar uchun somali nomenklaturasini ishlab chiqdi, bu uning shogirdlariga arab tilida oʻqish va yozish imkonini berdi[8]. Harari tarixchisi Shayx Abi-Bakr Al-Alaviy oʻz kitobida Yusuf bin Ahmad al-Kavneynning mahalliy Dir (klan) avlodidan boʻlganligini taʼkidlaydi[9].
Turli somalilik vadadlar va olimlar asrlar davomida Somalida yozish uchun arab yozuvidan foydalangan boʻlsalar ham, XIX asrgacha Qodiriy avliyo shayx Uvays al-Baraviy Digil va Mirifle urugʻida arab yozuvini qoʻllashni boshlagan. U bu yozuvni janubiy Somalining Maay lahjasiga qoʻllagan, u oʻsha paytda Somalini arab yozuvi bilan standartlashtirishga eng yaqin boʻlgan. Al-Baraviy oʻz alifbosini Baravalik Amrani (Brava) tomonidan qabul qilingan arabcha transkripsiyadan soʻng oʻzining suahili lahjasi, Bravanese lahjasini yozish uchun modellashtirgan[10][11].
Hukumat maktablarida standart arab tilini oʻrgangan somali oʻquvchilari uchun Wadaad yozuvi koʻpincha tushunarsiz edi[12]. 1930-yillarda Buyuk Britaniyaning shimoli-gʻarbiy Somaliland protektoratida Muhammad Abdi Makaahiil oʻzining „Somali tilidagi zamonaviy yozishmalar instituti“ kitobida imloni standartlashtirishga harakat qildi. Shayx izidan borgan Ibroahim 'Abdallah Mayal Makahiil somali yozuvini yozish uchun arab yozuvidan foydalanishni qoʻllab-quvvatladi va bu foydalanish misollarini maqollar, harflar va jumlalar orqali koʻrsatdi[10].
JS King tomonidan tahrir[tahrir | manbasini tahrirlash]
1887-yilda ingliz yozuvchisi J.S. King Indian Antiquary jurnali uchun „Somali yozma til sifatida“ nomli maqola yozdi va unda u standart arabcha somali yozuvini taklif qiladi[13]. Baʼzi asosiy oʻzgarishlar va xususiyatlar arab va sanskrit xususiyatlaridan birgalikda foydalanish edi:
- Somali tilidagi " dh " tovushi „ ड(j)“ va „د (d)“ taʼsirida yangi belgi sifatida ifodalanadi.
- Yangi „ r“ harfi tayinlandi, u ham „'ड़'(k)“ va „'ر“ dan birlashtirilganga oʻxshaydi.
- Bu holatda Somali ' g' ''گ' sifatida yoziladi
- Yangi " l " kiritildi, unda sanskritcha elementlar „ڸ“ ni hosil qiladi.
- Nihoyat, standart arabcha „n“ dan yuqori ikki nuqta bilan yangi " 'ن'(n) " taklif qilinadi.
King, shuningdek, somalida " o " va " e " uchun alohida unli belgilarini kiritib, unlilar tarkibini isloh qildi.
Ushbu maqolada u ishlatilayotgan skriptning 100 dan ortiq misollarini keltirdi, ulardan baʼzilari:
| King skripti | Somali transliteratsiyasi | Oʻzbekcha tarjima |
|---|---|---|
| مَنَبَدْبَ | Ma nabad ba | Yaxshimisiz? |
| اَفكْي صومالئِيد كُهَدَل | Afkii Soomaaliyeed ku hadal | Somali tilida gapiring |
| ادِگَ وَلي ارض الهندي مَتْگْتي | Adiga weli ard alhindiya (dhulka hiindiya) ma tegtay? | Qachondir Hindistonda boʻlganmisiz? |
Galaal skripti[tahrir | manbasini tahrirlash]
1954-yilda somali tilshunosi Muso Hoji Ismoil Galaal (1917-1980) Somali tilini ifodalash uchun arab tiliga tubdan oʻzgartirishni kiritdi. Galaal somali unlilari uchun mutlaqo yangi belgilar toʻplamini oʻylab topdi. Lyuis (1958) buni Somali tili uchun yaratilgan eng aniq arab alifbosi deb hisobladi[2]. U oʻz ishini „Islomiy chorak“da nashr etib, Somalida nega yangi arab yozuviga ehtiyoj borligi haqida misollar keltirgan[14]. Bu boshqa versiyalardan farq qilar edi, chunki bu yozuvda har bir unli va undosh yozilib, diakritiklardan foydalanish kamaygan.
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Osmaniya alifbosi
- Borama alifbosi
- Kaddare alifbosi
- Far wadaad skript konvertori https://www.haadka.com/far-wadaad/
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Lewis, I.M.. A Pastoral Democracy: A Study of Pastoralism and Politics Among the Northern Somali of the Horn of Africa. LIT Verlag Münster, 1999 — 175 bet. ISBN 3825830845.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Lewis, p.139-140
- ↑ Lewis, p.136
- ↑ 4,0 4,1 Singh, p.59
- ↑ Abdullahi, p.13
- ↑ 6,0 6,1 Lewis, p.135
- ↑ Lewis, I.M.. Saints and Somalis: Popular Islam in a Clan-based Society. The Red Sea Press, 1998 — 102 bet. ISBN 978-1-56902-103-3.
- ↑ Laitin, p.85
- ↑ Quath, Faati. Islam Walbaasha Cabra Taarikh (ar), Cairo,Egypt, 1957.
- ↑ 10,0 10,1 Lewis, p.139
- ↑ Martin, p.163
- ↑ Lewis, p.137
- ↑ „Somali as a written language“.
- ↑ „Arabic Script for Somali - Muuse Galaal“.