Uels arfasi

(audio)

noicon

Robin Xiu Bouen

Uels arfasi (vall. telyn deires) — bitta oʻrniga uchta torli (har birida 30 ga yaqin torli) boʻlgan arfa turi. Uelsda maxsus tarqatildi va Uels milliy asbobiga aylandi^[1]^[2]^[3].

XVI-XVII asrlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi uch arfa diapazoni uch yoki toʻrt oktavadan iborat boʻlib, kichik oktavaning G dan uchinchi oktavaning G gacha; ularga qoziqlar yordamida metall yoki hayvon ichaklaridan yasalgan iplar mahkamlangan; bunday asbobning oʻrtacha balandligi 1,2-1,5 metr boʻlib, baʼzi hollarda balandligi 1,8 metrga yetadi^[1]. Ohangni ijro etish uchun bunday arfa oʻng yelkaga qoʻyilgan^[1]. XVII asr oʻrtalarida Italiyada arfa asta-sekin modadan chiqib ketdi^[1].

Birinchi uch qator torli arfalar XVI asrda Gʻarbiy Yevropada paydo boʻlgan^[1]. Uchta arfa haqida birinchi eslatma 1511-yilga toʻgʻri keladi: Jon Kokleus bunday asbob Angliyada chalinishi haqida xabar bergan^[1]. Ikkinchisi, Xuan Bermudoning 1555-yilda chop etilgan „Musiqa asboblari haqida tushuntirish“ risolasining nusxalaridan birining hoshiyasidagi anonim eslatma: unda muallif Flandriyaning uch arfalari bilan tanish emasligidan afsusbilan bildirilgan^[1]. XVII asrda Ispaniyada ishlagan, italyan arfalari haqida bilgan Bartolomé Jovenardi^[en] ularni batafsil tasvirlab, Ispaniyada bunday asboblar yoʻqligini taʼkidlagan^[1].

Buyuk Britaniyada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uels arfasi burchakli, boʻyni tik egilgan, oʻrtacha diapazoni 5 oktavani egallaydi. Iplar (taxminan 95) yogʻoch qoziqlarni ushlab turadi va boʻyinning oʻng tomonida uchta qatorda joylashgan sozlash vintlari orqali oʻtadi. Boʻyinning oʻzi rezonatorga stend yordamida ulanadi, koʻpincha metall chiziq bilan mustahkamlanadi. Rezonator ichi boʻsh yoki bir nechta teshikli^[1]. Korpus uchun yogʻochni tanlash vaqt oʻtishi bilan oʻzgardi: XVIII asrda asosan tolalar boʻylab kesilgan yengil yogʻoch ishlatilgan, XIX asrda ular don boʻylab kesilgan koʻproq massiv nurlarga oʻtdilar^[1].

Uch arfa Britaniya orollariga XVII asrning boshlarida kelgan, u 1629-yilda^[1]^[4] saroyda paydo boʻlgan. Londonda yashovchi uels musiqachilari bu asbobni tezda oʻzlashtirdilar, shuning uchun yuz yil oʻtgach, uchlik arfa allaqachon „Wels“ deb nomlangan^[1]. Arfachilar eystetvodlarda musobaqalashdi, sud va tavernalarda oʻynadi^[4].

Boshqa Yevropa davlatlaridan farqli oʻlaroq, Uels va Irlandiyada arfa cholgʻusi chap yelkaga qoʻyilgan holda chalinadi^[4]. Uch arfada chap qoʻl baland tembrli torlarni, oʻng qoʻl esa bas torlarini tortadi; ikkala^[1] torlarning oʻrta qatorida oʻynaydi.

Uels arfasining torlari diatonik miqyosda sozlangan, birinchi va uchinchi qatorlar bir xilda^[4] boʻladi.

Mashhur arfachilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

XX asrda uels arfasi deyarli butunlay pedalli bitta arfa bilan almashtirildi, ammo uchlik arfa butunlay yoʻqolmadi^[1]. Koʻplab talabalarga Uels arfasini chalishni oʻrgatgan ayol bard Nansi Richards (1888-1979) tufayli anʼanaviy oʻynash texnikasini saqlab qolish mumkin edi^[1]^[4]. Uning oʻlimidan soʻng ushbu asbobda eng mashhur oʻyinchilar — Eleanor Bennett, Robin Huw Bowen, Cheryl Ann Fulton, Enn Griffits va Llio Rieterh (Wall. Llio Rhydderch)^[1] hisoblanishgan.

Uchta arfa chalgan birinchi arfachi, ehtimol, saroy musiqachisi Charlz Evans^[4] edi. Tugʻilgandan koʻr boʻlgan John Parry (harpist) uchlik arfada oʻz mahorati bilan mashhur boʻldi, u butun Britaniya boʻylab kontsertlar berdi^[4]. Yana bir taniqli uchlik arfa ustasi Uilyam Pauell (vaf. 1750) boʻlib, bu asbob uchun koʻplab asarlar chop ettirgan^[4]. Cholgʻuning rivojlanishida arfachilarni qoʻllab-quvvatlagan xayriyachi Augusta Hall, Baroness Llanover muhim rol oʻynadi^[1].