Turkiya-Suriya inqirozi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Turkiya - Suriya chegarasi

Turkiya-Suriya inqirozi 2011-yil mart oyida Suriyada fuqarolar urushi boshlanishi bilan Turkiya va Suriya oʻrtasidagi harbiy va siyosiy tanglik va mojarolar seriyasidir.

Orqa plan[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suriyada fuqarolar urushi boshlanishi bilan ikki davlat oʻrtasida siyosiy ziddiyatlar paydo boʻla boshladi. Inqirozni kuchaytiruvchi eng muhim omillar chegara buzilishi va Turkiya tomoniga tushgan oʻqlardir. Chegaraga yaqin koʻplab turk qishloqlariga oʻq va minomyotlar tushdi. Buning oqibatida 5 nafar tinch aholi vakili halok boʻldi, 10 nafar fuqaro jarohatlandi[1]. Bu voqealar ortidan Turkiya 2012-yil 4-oktabr kuni Suriyaga qarata oʻt ochgan va 34 nafar suriyalik askarini oʻldirgan[2]. Inqiroz bugun ham davom etmoqda.

Xaritada Turkiya (to'q sariq) va Suriya (yashil).

Voqealar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki keskinliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suriyada ichki tartibsizliklar boshlanishi bilan Turkiya hukumati Suriya maʼmuriyatini koʻp marta ogohlantirgan. Turkiya mojarolarning kuchayishi bilan birga Suriya muxolifatini siyosiy, iqtisodiy va logistik jihatdan qoʻllab-quvvatladi[3][4][5].

Hataydagi qochqinlar lageri

Qochqinlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suriyadagi fuqarolar urushi paytida millionlab suriyalik qochqinlar (tinch aholi va isyonchilar) Turkiyada boshpana topishdi. Bugungi kunda 3 million 649 ming 750 qochqin Turkiyadagi lagerlarga boshpana oldi. 2016-yil 10-mart kuni Bosh vazir o’rinbosari Yalchin Akdog’an Turkiyadagi suriyalik qochqinlar sonini 2 million 733 ming 784 nafar deb e’lon qildi. Mintaqadagi notinchlik xavfsizlik choralarini kuchaytirdi. Qochqinlar oqimi hamon davom etmoqda. Turkiya bu migratsiya toʻlqinini toʻxtatish uchun baʼzi bayonotlar va ogohlantirishlar berdi va Suriyaga diplomatik harakatlar qildi[6][7].

F-4 qiruvchi samolyoti (TAF)

Turk samolyoti urib tushirildi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Malatya Erhac 7. 173 asosiy reaktiv baza qoʻmondonligida joylashgan. Filotga tegishli RF-4E Phantom rusumli samolyoti chegarani buzganligi sababli yakka qurolsiz va identifikatsiya tizimi yoqilgan holda Suriya tomonidan urib tushirildi. Mavjud va yangi radar tizimlarini sinab koʻrish uchun havoga koʻtarilgan samolyot Suriyaning Hatay janubidagi Latakiya shahridan 8 mil uzoqlikda qulagan. Samolyot radar ekranidan gʻoyib boʻlgach, radio aloqasi uzilganidan soʻng Turkiya va Suriya Sohil xavfsizlik boʻlinmalari bilan birgalikda qidiruv-qutqaruv operatsiyasi oʻtkazildi[8]. Turk Harbiy-dengiz kuchlarining TCG Cheshme va AQShning Nautilius kemalarining uzoq muddatli qidiruv ishlari natijasida 5-iyul kuni dengiz sathidan 1260 metr pastda va ichida; Havo uchuvchisi leytenant Hasan Huseyin Aksoy va havo uchuvchisi kapitani Gökhan Ertanning jasadlari topilgan samolyot qoldiqlari[9][10].

Turkiyada chegara buzilishi va snaryadlar tushishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Erkin Suriya armiyasi bilan Suriya qo’shini o’rtasida davom etayotgan to’qnashuv vaqti-vaqti bilan Turkiya chegarasiga yetib bordi. Suriya askarlari vaqti-vaqti bilan chegarani kesib oʻtgan. Bundan tashqari, bir qancha oʻq va toʻplar Turkiya tomoniga tushdi. TSK bularning barchasiga javob berdi. Turkiya, jangovar qoidalar doirasida, chegaradagi artilleriya boʻlinmalari bilan Suriyaga darhol javob berdi. Turk qoʻshinlari toʻp tushgan kunning kechasi soat 4 larda boshlagan toʻp otishini ertalab soat 6 larda toʻxtatdi. Keyin toʻp takrorlandi. 34 Suriya askari halok boʻldi[1][11][12][13].

NATO javobi va tashqi yordam[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suriyadan otilgan toʻpning Akchakalega tushishi ortidan Turkiyaning chaqirigʻi bilan navbatdan tashqari yigʻilgan NATO Kengashi hujumni qoraladi. Turkiyaning yonida boʻlishini bildirgan NATO, Suriya rejimini yana bir bor xalqaro huquqni buzmaslik haqida ogohlantirdi. Turkiyaga AQSh va NATO aʼzosi boʻlmagan koʻplab davlatlardan yordam keldi[14].

Turkiya hukumati talabiga koʻra NATO Suriya chegarasiga patriot raketalarini joylashtirdi.Bosh vazir Rajab Toyyib Erdoʻgʻon Turkiyaning raketa soʻrovini rasmiy eʼlon qilishidan oldin Indoneziyaga tashrifi chogʻida biz soʻramaganimiz bilan bogʻliq savolni bergan edi. NATOdan chegaraga raketa uchirilgani haqidagi daʼvolar asossiz. Biz bu raketani sotib olishga qaror qiladigan hokimiyatmiz. Men bunday narsadan xabarim yoʻq. Bu chet ellik kim? Biz bunday narsadan xabardor emasmiz. Reuters bunday xabarni „karlar eshitgan zahoti boʻyanish“ nuqtai nazaridan tayyorlamoqda. Biz bunday iltimos bilan murojaat qilmaganmiz. bayonotida topilgan. Eron va Rossiya hukumatlari raketaning chegaraga oʻrnatilishiga qarshi chiqdi va Turkiya Isroilning xavfsizligi uchun shunday iltimos bilan chiqqanligini eʼlon qildi.

Parlament Suriya qonun loyihasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bunday qoidabuzarlikka qarshi Turkiya hukumati armiya boʻlinmalariga Suriya - Turkiya chegarasini kesib oʻtish va Suriyaga harbiy intervensiya oʻtkazishga ruxsat berdi. 3 soat 20 daqiqa davom etgan muzokaralardan soʻng taklif 320 ovoz bilan qabul qilindi. Qarorga 129 nafar ovoz berildi[15].

Suriya samolyotini urib tushirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

2012-yilning 11-oktabr kuni Rossiyadan Suriyaga yoʻl olgan yoʻlovchi samolyoti AQSh harbiy yuk razvedkasi bilan Anqaraning Esenboʻgʻa aeroportiga qoʻndi. Rossiya va Suriya voqeaga munosabat bildirdi. AQSh va Yevropa davlatlari voqea yuzasidan Turkiyaning yonida ekanliklarini bildirishdi[16].

Turk uchuvchilari Suriyada qoʻlga olingani haqidagi daʼvo[tahrir | manbasini tahrirlash]

31-dekabr 2012-yil Suriya hukumati muxolifat qurolli kuchlari bilan birga turk uchuvchilar Suriyada bir aeroport qoʻlga olindi deb eʼlon qildi. Turkiya hukumati tashqi ishlar vaziri Ahmet Davutogʻlu orqali bu xabar asossiz ekanini va Suriyada asirlikda ushlab turilgan turk askarlari yoʻqligini maʼlum qildi. Bosh shtab boshqa tomondan, u oʻzining veb-sahifasi orqali yangiliklarning asossiz ekanligini bildirdi[17].

Turkiyani tanqid qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiya, ayniqsa, YPG tomonidan IShIDni qoʻllab-quvvatlash yoki ular bilan hamkorlik qilishda ayblanmoqda. Jurnalist Patrik Kokbernning taʼkidlashicha, Turkiya razvedka xizmatlari va IShID oʻrtasida qandaydir darajada hamkorlik borligi haqida kuchli dalillar mavjud, ammo „munosabatlarning aniq tabiati noaniqligicha qolmoqda“. Kolumbiya universiteti qoshidagi Inson huquqlarini oʻrganish institutidan Devid L. Fillips Turkiyaning IShIDni qoʻllab-quvvatlagani haqidagi da’vo va ayblovlar roʻyxatini tuzdi. Roʻyxat turli daʼvolarni oʻz ichiga oladi, jumladan “harbiy hamkorlik va qurol-yarogʻ uzatish, moddiy-texnik taʼminotdan tortib, moliyaviy yordam va sogʻliqni saqlashga qadar”. Baʼzi IShID jangarilari va qoʻmondonlari Turkiya IShIDni qoʻllab-quvvatlayotganini bildirdi. Turkiyaning oʻzida IShID dunyoviy va islomiy sektorlar oʻrtasidagi siyosiy qutblanishni kuchaytiruvchi sabab boʻlgan deb ishoniladi.

Turkiya mintaqadan tashqaridagi odamlarning oʻz hududiga kirib, Suriyadagi IShID safiga qoʻshilishiga ruxsat bergani iddao qilindi. Koʻplab islomiy jangchilar Suriyada jang qilish uchun Turkiya orqali oʻtayotgan boʻlsa-da, Turkiya bu jangchilar uchun tranzit mamlakat sifatida ayblanadi va „Jihod darvozasi“ deb nomlanadi. Turkiya chegara xizmati xodimlari kichik pora evaziga Suriyaga oʻtayotganlarga ataylab e’tibor bermagani aytilgan[18]. Sky News xabarida IShID safiga qoʻshilish uchun Suriyaga oʻtmoqchi boʻlgan xorijlik islomchilarning pasportlariga Turkiya davlati muhri bosilganini koʻrsatuvchi hujjatlar fosh etildi. “Urush boshida bizga qoʻshilgan jangchilarning koʻpchiligi Turkiyadan kelgan, jumladan, bizning jihozlarimiz va jihozlarimiz”, dedi IShID qoʻmondoni va IShID jangarilari Turkiya kasalxonalarida davolanmoqda. The Independent gazetasiga bergan intervyusida IShID jangarisi Turkiyaning 2015-yilgi Tel Abyad amaliyotida tashkilotga katta yordam berganini va chegaradagi xavfsizlik kuchlari hech qanday toʻsiqsiz koʻp sonli qurol va oʻq-dorilarni olganini da‘vo qildi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „Suriye'ye yine karşılık verildi“. Hürriyet. 6 ekim 2014da asl nusxadan arxivlangan.
  2. ↑ „Suriye’deki hedeflere sabaha kadar top atışı yapıldı“. Milliyet (6 ekim 2012). 8 ekim 2012da asl nusxadan arxivlangan.
  3. ↑ „'Suriye'de işler çıkmaz sokağa girdi'“. Haber 5. 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  4. ↑ „Lojistik destek veriyoruz“. Haber Konya. 14 kasım 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  5. ↑ „Erdoğan: Esad siyasi açıdan ölmüştür“. Hakimiyet. 6 ekim 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  6. ↑ „944 Suriyeli Daha Türkiye'ye Geldi“. TRT Haber. 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 ağustos 2012.
  7. ↑ „Syria: Refugees brace for more bloodshed“. News24 (13-mart). 4 mayıs 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10 nisan 2012.
  8. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 12-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  9. ↑ „Türk savaş uçağı Suriye karasularında düştü“. CNN Türk. 30 aralık 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  10. ↑ „Türk Savaş Uçağı Suriye'de Düştü“. Haber Türk. 12-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  11. ↑ „Türkiye'den Suriye'ye karşılık ateşi!“. Samanyolu Haber. 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  12. ↑ „Akçakale'ye yine top mermisi düştü“. CNN Türk. 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  13. ↑ „Hatay'a top mermisi düştü“. Akşam. 21 ekim 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  14. ↑ „Beyaz Saray sözcüsü: Türkiye'nin yanındayız“. Haber7. 26 haziran 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  15. ↑ „Suriye tezkeresi TBMM'den geçti!“. Milliyet. Qaraldi: 19 ekim 2012.
  16. ↑ „ABD’nin istihbaratıyla Suriye uçağı indirildi“. Milliyet (11 ekim 2012). Qaraldi: 19 ekim 2012. [sayt ishlamaydi]
  17. ↑ „Genelkurmay Başkanlığı Basın Açıklaması“. Genelkurmay Başkanlığı (31 aralık 2012). 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ocak 2013.
  18. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Greenhill
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkiya-Suriya_inqirozi&oldid=3187428" dan olindi