Tsu xudosi
Tsu yoki Tsay, Tsey (chech.-ingush. TsIu, TsIay, TsIey) — Nax mifologiyasidagi xudo. U haqidagi maʼlumotlar juda kam va asosan XX-XXI asrlardagi baʼzi kavkaz tadqiqotchilarining taxminlaridan iborat.
Ismi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rus tilida xudo ismining yangrashi va yozilishi bitta soʻz shakliga ega emas va Tsu[1] yoki, baʼzan Tsay[1] va Tsey[1] sifatida koʻrsatiladi. Zamonaviy chechen va ingush tillarida — TsIu[1][2] yoki TsIay[1] va TsIey[1].
Vazifalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tsu xudosiga juda koʻp eslatmalar va uning vazifalari tavsifi chechen oʻlkashunosi A. S. Sulaymonovning „Chechen-Ingushetiya toponimiyasi“ (1976-1985) toponimik lugʻatida toʻplangan. Uning taxminlariga koʻra, deyarli yigirma yillik dala tadqiqotlariga asoslanib, Tsu — olov[1][2] va oʻchoq xudosi, yovvoyi hayvonlarning xoʻjayini, ov va ovchilarning homiysi deya koʻrsatilgan.
Ehtirom koʻrsatish ob’ektlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nax xalqlari vakillari yashaydigan hududdagi toponimiya baʼzi toponimlarning, ehtimol bir vaqtlar Tsu xudosiga bagʻishlangan ibodat joylari bilan bogʻliqligini koʻrsatadi. Bu nomlar orasida A. S. Sulaymonov bir qator ob’ektlarni ajratib koʻrsatdi: Myat-loamtara Tsyalg ibodatxonasi (chechen-ingush: Mat-loamtIara TsIalg, „Myat togʻi ibodatxonasi“) Myat-Loam togʻida (zamonaviy nomi Stolovaya) Beyni qishlogʻi[1] yaqinida; Tsen Loam togʻidagi ibodatxona (chech.-ingush. TsIen loam, „Tsu gora“) Guli qishlogʻining shimoliy tomonida[1]; Tsiechu loamta togʻi (chech.-ingush. TsIechu loamtIa, „Tsaya gore na“) Xamxi[1] yaqinida; Tsayn Alahda muqaddas daraxtzorlar — (chech.-ingush. TsIayn Ialax) Hiylax [1] qishlogʻi yaqinida, Tsian avlax bassuo va Tsen avlax (chech.-ingush. TsIan Iavlax bassuo va TsIen Iavlax) Peshxada[1], Tsey hun (chech.-ingush. TsIey xun, „Tsey les“) Guli qishlogʻining gʻarbiy tomonida[1]; Tsay kherage toshi (chech.-ingush. TsIayn kxerage „Tsaya valunu k“) Alleroy qishlogʻi yaqinida[1]; Tzain tsonashkie pichanzori (chech.-ingush. TsIayn sonashkie, „Xramovie Tsaya pokosi“)[1].
Bogʻliq toponimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
A. S. Sulaymonov baʼzi Nax toponimlarining etimologiyasi, masalan, Tsandashka tabiiy chegarasi (chech.-ingush. TsIandashka) Duyra-lam togʻi va boshqa ob’ektlar — TsIeyshtIi, TsIovgashka yaqinida Tsu xudosining nomiga borib taqalishi mumkin[1].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Ильясов Л. М. Тени вечности. Чеченцы: архитектура, история, духовные традиции : науч.-попул. работа / Ред. С.-М. Хасиев, ассист. Р. Дошаев. — «Благотворительный фонд им. З. Бажаева». — М. : «Пантори», при информац. поддержке газеты «Новые Известия», 2004. — 384 с. : ок. 400 ил. — 5000 экз. — ISBN 5-9128-0013-9.
- II часть : Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) : топоним. слов. // Топонимия Чечено-Ингушетии : в IV частях (1976—1985 гг.) / Сост. А. С. Сулейманов, ред. А. Х. Шайхиев. — Гр. : ЧИ кн-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.